120 lat Katowickich Wodociągów

Rozwój przemysłu, wzrost liczby ludności i względy epidemiologiczne – wszystkie te zjawiska przyczyniły się do powstania sieci wodociągowych na Górnym Śląsku. Historia ich budowy rozpoczęła się w połowie XIX wieku.

Katowice leżą w strefie wododziału Wisły i Odry. Rzeki i potoki, które w większości mają tu swój początek, nie prowadzą dużych ilości wód powierzchniowych. Od momentu zasiedlenia tych terenów podstawowe zaopatrzenie ludności zapewniały płytkie wody podziemne czerpane ze źródeł i studni. W połowie XIX wieku rozwój przemysłu wydobywczego spowodował drenowanie poziomów wodonośnych i ich zanikanie. Przyczynił się także do pogorszenia jakości dotychczas wykorzystywanych wód. W 1873 roku na Śląsku wybuchła epidemia cholery azjatyckiej. Za jedno z głównych źródeł zakażeń uznano wodę w przydomowych studniach, uznając ją za niezdatną do picia. Rozpoczęto poszukiwania wód podziemnych, które można by wykorzystać do zaopatrzenia w wodę ludności Górnego Śląska. Ujęcia wody powstawały na terenie kopalń. Do zaopatrzenia w wodę zaczęto wykorzystywać nadmiar wód dołowych. Już pod koniec XVIII wieku odprowadzano i wykorzystywano wody ze Sztolni Fryderyka w okolicach Ptakowic. W 1862 roku powstało ujęcie wody w Siemianowicach Śląskich. W latach 1873 – 1875 uruchomiono ujęcie „Zawada” w Zawadzie koło Pyskowic, a w 1884 roku ujęcie „Adolfschacht” w Reptach koło Tarnowskich Gór.

Pierwsze ujęcie wody dla Katowic powstało w 1887 roku. Stał się nim szyb kopalni „Kleofas”, z którego woda była tłoczona do zbiornika znajdującego się na wzgórzu Beaty, w miejscu gdzie dziś stoi kościółek św. Michała w Parku Kościuszki. Ujęcie to służyło Katowiczanom przez 10 lat. W 1896 roku nowym źródłem wody dla Katowic stała się kopalnia „Rozalia” w Dąbrówce Małej. Usytuowanie kopalni na terenach bogatych w wodę powodowało trudności najpierw w jej uruchomieniu, a następnie funkcjonowaniu. Pierwszą próbę wydobycia rud cynku i ołowiu na tym obszarze podjęto w 1855 roku. Zlewanie pokładów wodami podziemnymi uniemożliwiło jednak prace. Nie udało się również uruchomić kopalni podczas kolejnej próby w 1865 roku. Wydobycie rozpoczęto dopiero w 1885 roku. Osiem lat później znów natrafiono na cieki wodne, które zalewały kopalnię. Zapadła wówczas decyzja o przebudowaniu instalacji w jednym z szybów i przekształceniu kopalni w ujęcie wody dla gmin Katowice, Bytom i centralnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. 25 marca 1895 roku powiat katowicki kupił wodociąg do Dąbrówki Wielkiej i Bańgowa oraz wieżę ciśnień. W tym czasie wybudowano także zbiornik na wzgórzu w Bytkowie przy dzisiejszej trasie Katowice – Tarnowskie Góry. 1 stycznia 1896 roku rozpoczęto tłoczenie wody z ujęcia „Rozalia” do zbiornika w Bytkowie. Podobnie jak wcześniej ze wzgórza Beaty, woda z Bytkowa była rozprowadzana systemem grawitacyjnym. Wodociąg „Rozalia” był jednym z największych wodociągów gminnych. Z zasobów wodnych kopalni korzystały nie tylko Katowice, ale także ościenne miasta i gminy.

Od momentu uruchomienia pierwszych ujęć z roku na rok w Katowicach wzrastała długość sieci wodociągowej. Rosła też liczba domów podłączonych do wodociągów. W 1897 roku łączna długość wodociągów na ternie miasta wynosiła 12,8 km, w 1907 roku 21,5 km, w 1926 roku 52 km, a w 1932 roku 100 km. W 1910 roku na 915 parcel 885 budynków korzystało z wody z sieci. W związku ze wzrostem zamożnej ludności coraz więcej domów posiadało łazienki. Znacząco wpływało to na zwiększenie zużycia wody. W latach 1894-1895 na terenie miasta rocznie zużywano 406 tys. m3. W roku 1910 roczne zapotrzebowanie na wodę w Katowicach wynosiło już 1,5 mln m3. W 1908 roku jeden mieszkaniec Katowic zużywał aż 92 litry wody. Było to najwyższe zużycie wody na jednego mieszkańca wśród wszystkich miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

W związku z ciągłym niedoborem wody w istniejących ujęciach na Górnym Śląsku w 1919 roku podjęto decyzję o budowie stacji w Maczkach. W latach 1925 – 1927 dla zwiększenia wydajności ujęcia „Zawada” wykorzystano poziomy wody w Jelinie. W 1931 roku zaczęto tez pobierać wodę z rzeki Sztoły koło Ryszki i doprowadzać do ujęcia w Maczkach. W 1929 roku zwiększono wydajność ujęcia „Rozalia”, a w 1930 roku zbudowano nowe ujęcie wody w Brzezince.

Równolegle z rozwojem sieci wodociągowej zaczęto budować sieci kanalizacyjne. W momencie wybuchu epidemii cholery azjatyckiej na terenie Katowic istniały dwa kanały ściekowe będące pozostałością po dobrach Thiele-Wincklera. W latach 1873-1890 powstało kolejnych pięć kanałów głównych. Równocześnie mieszkańcy zostali zobowiązani do podłączania się do kanalizacji i płacenia tzw. „Kanalrente”. Opłata ta przeznaczona była na dalszy rozwój systemu wodno-kanalizacyjnego miasta. Kanały miejskie i kanały fabryczne zostały skierowane do rzeki Rawy. Szybko z rzeki, w która w latach 40-tych XIX wieku słynęła z mnogości ryb i raków, stała się kanałem ściekowym. Aby ograniczyć zgubny wpływ ścieków na środowisko Katowice jako pierwsze miasto na Śląsku w 1916 roku wybudowały oczyszczalnię mechaniczno-biologiczną. Poprawę skanalizowania całego miasta umożliwiła pierwsza regulacja rzeki Rawy prowadzona w latach 1926-1938 i równoczesna przebudowa kolektorów. W 1938 roku 77 proc. budynków, głównie w Śródmieściu, Załężu i Bogucicach, było podłączonych do kanalizacji.

Powstającym systemem zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków zaczęły zaradzać zorganizowane przedsiębiorstwa. W 1922 roku na mocy Traktatu Wersalskiego Polska otrzymała na własność Zakład Wodociągowy „Adolfschaft” czyli „Szyb Staszic” w Reptach oraz sześć wodociągów i wież wodnych dotychczas należących do Prus. Z końcem 1923 roku zlikwidowano wspólną administrację wodociągową na Śląsku. Od 1924 roku na Górnym Śląsku działały trzy zorganizowane przedsiębiorstwa wodociągowe. Na mocy polsko-niemieckiego układu Ministerstwo Robót Publicznych do eksploatacji „Szybu Staszic” powołało „Państwowe Zakłady Wodociągowe na Górnym Śląsku” z siedzibą w Katowicach. Obok nich działały także: „Wasserwerk Deutsch-Oberschlesien G.m.b.H.” w Zabrzu i „Powiatowe Zakłady Wodociągowe” przy Starostwie Katowickim. Główną stacją zabrzańskiego przedsiębiorstwa była stacja „Zawada”, a wodociągów powiatowych stacja wodociągowa „Rozalia”.

W okresie II wojny światowej wszystkie śląskie wodociągi posiadały jeden zarząd. W latach 1949-1950 system zasilania Śląska w wodę połączono w jeden zakład tworząc: Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach. Zadaniem WPWiK było ujmowanie, uzdatnianie i transportowanie hurtowe wody do miast województwa katowickiego. W jego administracji i eksploatacji znalazły się zbiorniki wodne w Goczałkowicach i Kozłowej Górze oraz oczyszczalnie ścieków w Skoczowie, Strumieniu i Klimzowcu.

Równocześnie 14 grudnia 1950 roku na mocy uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach utworzono Miejskie Zakłady Wodociągowe i Kanalizacyjne w Katowicach, a następnie 6 marca 1951 roku w jego miejsce utworzono Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, którego zadaniem było dostarczanie wody na terenie miasta Katowice. W 1975 roku Zarządzeniem Wojewody Katowickiego przedsiębiorstwo zostało podporządkowane WPWiK jako Zakład nr 1. W jego administracji znalazły się gminy dziś obsługiwane przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach S.A.: Katowice, Siemianowice Śląskie i Mysłowice, później podzielone na Mysłowice, Chełm Śląski i Imielin.

W 1991 roku na mocy Zarządzenia Wojewody Katowickiego jako następca prawny Zakładu nr 1 utworzono Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach. Na mocy Aktu Komercjalizacji z dania 5 października 2006 roku oraz wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego dokonanego w dniu 22 grudnia 2006 roku, z dniem 1 stycznia 2007 roku państwowe Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach zostało przekształcone w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa pod nazwą Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach Spółka Akcyjna. W wyniku umowy dotyczącej przekazania przez Skarb Państwa pakietu 100 proc. akcji Miastu Katowice, od dnia 1 sierpnia 2007 roku Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach S.A. jest jednoosobową spółką Miasta Katowice. W ten sposób historia zatoczyła koło, wodociągi kiedyś były miejskie i dziś znów powróciły w ręce miasta.

Wodociągowe ciekawostki

W XVIII wieku na obszarze 250 km², obejmujących gminy Zabrze, Bytom i Katowice, istniało 90 stawów zajmujących blisko 17,5 km² powierzchni. Znaczna ich część powstała w wyniku budowy grobli i podpiętrzeń na rzekach i potokach. Z utworzonych w ten sposób zbiorników pobierano głównie wodę do celów przemysłowych.

W 1874 roku na terenie gminy Katowice było 1108 studni, z których czerpano wodę na potrzeby gospodarstw domowych.

W latach 1848-1877 w wyniku eksploatacji górniczej na terenie Dąbrówki Małej, Wełnowca, Józefowa, Dębu i Katowic wyschły 4 źródła i 60 studni.

W 1875 roku średnie zużycie wody na Górnym Śląsku wynosiło 15 litrów/dobę/osobę.

Pierwszy projekt budowy centralnego systemu zaopatrzenia w wodę obszaru Górnego Śląska został opracowany w 1874 roku przez Veitmeyer`a. Zakładał on ujmowanie wody z Białej Przemszy w rejonie Słupnej. Pomysł ten nie został zrealizowany ze względu na negatywne skutki pobierania wód rzecznych powodujących obniżenie stanów i zahamowanie żeglugi na Przemszy.

Pierwsze kanały zostały zbudowane staraniem Thiele-Wincklera. Służyły odprowadzaniu ścieków z zabudowań dworskich. Jeden przebiegał od skrzyżowania Querstrasse, obecnie ul. Staromiejskiej, z ulicą Johanesstrasse, dzisiejszą ul. św. Jana, przez ulice Poststrasse, obecnie Pocztową, do stawu hutniczego Huty Marta powstałego z rozlewiska rzeki Rawy. Drugi biegł ulica Lasarethstrasse, dzisiejszą Stawową także do stawu hutniczego.

Pierwszym dokumentem regulującym pobieranie opłat za przyłączenie do kanalizacji i odprowadzanie ścieków systemem kanałów było rozporządzenie policji z dnia 2 maja 1883 roku. Na jego podstawie w 1884 roku sporządzono statut, który stworzył podstawę do pobierania w terminie do 1 kwietnia każdego roku od właścicieli podłączonych do kanalizacji tzw. „Kanarlente”.

W 1909 roku osada Karbowa między dzisiejszymi ulicami Francuską i Damrota nie była podłączona do wodociągu. Dla zaopatrzenia mieszkającej tu ludności istniało 10 murowanych i pokrytych blachą studni o głębokości od 3 do 17 m. Ich wydajność wynosiła 10 litrów/osobę/dobę/. Latem 1909 roku 3 studnie wyschły, pozostałe musiały zaopatrzyć osadę liczącą 1000 osób.

W 1908 roku statystyczny mieszkaniec Katowic zużywał 92 litry wody na dobę. Zużycie wody wzrastało do 1991 roku, kiedy wyniosło 229,4 litry/osobę/dobę. Od 1991 zużycie wody zaczęło spadać. W 2006 roku wynosiło 99,4 litry/osobę/dobę.

Pod koniec XIX wieku opłata za wodę wynosiła 15 fenigów za m³. Przy zużyciu wyższym niż 300 m³ cenę obniżano do 10 fenigów za m³.

W 1925 roku w Katowicach było 109 hydrantów ulicznych i 59 hydrantów w budynkach publicznych i prywatnych.

W 1932 roku wybudowano pierwszą hydrofornię dla miasta Katowice. Nieczynna, ale wciąż istniejąca hydrofornia jest zlokalizowana pod pl. Miarki.

Dopiero w latach 1940-1944 wybudowano pierwszą sieć wodociągową na terenie Piotrowic.

Najwyższe budynki w Katowicach, do których wodę dostarcza Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach S.A. to: Altus 104,9 m wysokości, Stalexport 97 m wysokości, biurowiec przy ul. Wita Stwosza – siedziba Prokuratury i budynek mieszkalny przy ul. Sokolskiej 90 m wysokości, Budynek PKP przy Rondzie 83 m wysokości, Kukurydze 83 m wysokości, Gwiazdy 71 m wysokości, Ślizgowiec przy ul. Korfantego 8 70m wysokości, Superjednostka 65 m wysokości, biurowiec przy ul. Francuskiej 62m wysokości i Drapacz Chmur 60 m wysokości.

źródło: RPWiK w Katowicach