Natura 2000 w województwie wielkopolskim
Polska, ubiegając się o wejście do Unii Europejskiej, przyjęła na siebie zadanie szybkiego i sprawnego wprowadzenia na obszarze kraju systemu określanego jako Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000. Jego podstawowym zadaniem jest ochrona najcenniejszych przyrodniczo i najbardziej reprezentatywnych w Europie ekosystemów wraz z występującą w ich obrębie florą i fauną.
Zabezpieczenie wielu terenów o zróżnicowanych walorach przyrodniczych ma na celu zapobieżenie zniszczeniu lub bezpowrotnemu przekształceniu środowisk jeszcze prezentujących dużą zmienność przyrody i różnorodność biologiczną na naszym kontynencie. Założeniem przywołanej wyżej sieci ekologicznej jest nie tylko wskazanie unikatowych obszarów, ale także odnalezienie między niektórymi z nich obecnych lub byłych powiązań, wśród których ważną rolę powinny odegrać korytarze ekologiczne. Zaletą tej sieci jest fakt, że wszystkie obszary proponowane do objęcia tą formą ochrony wyznaczane były w krajach UE w taki sam sposób, tj. w oparciu o dyrektywę 79/409/EEC w sprawie ochrony ptaków (tzw. dyrektywę ptasią) lub o dyrektywę 92/43/EEC (tzw. dyrektywę siedliskową).
W celu realizacji tego zadania we wszystkich województwach naszego kraju powołano specjalne, kilkuosobowe Wojewódzkie Zespoły Realizacyjne (WZR), złożone przede wszystkim z przedstawicieli środowisk naukowych i organizacji pozarządowych. Zespoły te na prośbę Ministerstwa Środowiska uczestniczyły w procesie weryfikowania i uzupełniania danych dla pierwotnie wyznaczonych obszarów Natura 2000.
Obszary specjalnej ochrony
W rezultacie różnorodnych analiz, dyskusji i wielu konsultacji WZR z województwa wielkopolskiego zaproponował Ministerstwu Środowiska 18 obszarów, które miałyby zabezpieczyć egzystencję ptakom (wyznaczonych wg kryteriów dyrektywy ptasiej) oraz 25 obszarów w celu ochrony siedlisk przyrodniczych dzikiej fauny i flory (wyznaczonych wg kryteriów dyrektywy siedliskowej). Na szczeblu ponadwojewódzkim uznano, że kraj nasz, wchodząc do Unii, w pierwszej kolejności powinien objąć ochroną w ramach dyrektywy ptasiej te tereny, które już wcześniej (w oparciu o prawo międzynarodowe i kryteria BirdLife) uznano za bardzo ważne. Tym sposobem w granicy województwa wielkopolskiego 1 maja 2004 r. znalazło się osiem obszarów specjalnej ochrony (OSO), a wśród nich cztery położone w województwie tylko częściowo. Obszary te stanowią łącznie 5,13% ogólnej powierzchni województwa (tab. 1).
Tab. 1. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 z terenu województwa wielkopolskiego, które objęto ochroną na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 r.
Szczegółowy zapis oraz informacje o ich powierzchniowym udziale w poszczególnych gminach, które je tworzą znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (DzU nr 229, poz. 2313).
Z kolei krajowe powierzchnie wyznaczone w oparciu o kryteria dyrektywy siedliskowej na prośbę ministra środowiska w wielu województwach poddane zostały specjalnej waloryzacji, którą na naszym obszarze przeprowadzili przedstawiciele WZR oraz Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Poznaniu. Ustalono kryteria wartościowania każdego z wcześniej wyznaczonych obszarów i dokonano szczegółowej analizy otrzymanych rezultatów. Tym sposobem uzyskano informacje o najcenniejszych terenach Natura 2000 w województwie ze względu na walory siedlisk przyrodniczych oraz bogactwo flory i fauny. Taki ranking zaprezentowano Ministerstwu Środowiska. Według informacji otrzymanych od ówczesnego Głównego Konserwatora Przyrody liczba przeznaczonych pod ochronę obszarów uległa zmniejszeniu w wyniku negatywnych opinii Lasów Państwowych. Prawdopodobnie z tego powodu wykreślono bardzo cenne przyrodniczo i zajmujące czołowe miejsca we wspomnianym rankingu obszary, takie jak „Bagno Rzecińskie”, „Lasy Wałeckie”, „Lasy Żerkowsko-Czeszewskie”. Pod koniec kwietnia 2004 roku do Komisji Europejskiej została wysłana lista proponowanych Obszarów o Znaczeniu dla Wspólnoty. Na liście tej z naszego terenu znalazło się 14 obszarów (tab. 2) zajmujących łącznie 5,13% powierzchni województwa. Komisja ma trzy lata na zapoznanie się z propozycjami Polski. Dopiero po tym okresie podjęte zostaną ostateczne działania prowadzące do uznania ich za specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO).
Tab. 2. Obszary NATURA 2000 przeznaczone do ochrony w ramach dyrektywy siedliskowej na terenie województwa wielkopolskiego
Problemy z wdrażaniem Sieci
Z powyższego wynika, że mimo dużego pośpiechu oraz pewnych niedociągnięć merytorycznych Polska w momencie akcesji przedstawiła krajom Wspólnoty Europejskiej swoją wizję obszarów Natura 2000. 16 kwietnia 2004 r., tj. w dniu wejścia w życie ustawy o ochronie przyrody (DzU nr 92, poz. 880), wyznaczono wojewodom szereg zadań zmierzających do ochrony terenów wprowadzanych do sieci (czyli OSO) i oczekujących (SOO) na ostateczną decyzję unijną. Niestety, większość tych zapisów, mimo upływu ponad ośmiu miesięcy od wejścia w życie wspomnianej ustawy, nie funkcjonuje prawidłowo. Wojewoda wielkopolski wspólnie z innymi wojewodami jeszcze w trakcie przygotowywania rządowej dokumentacji dla Komisji Europejskiej dwukrotnie sygnalizował ministrowi środowiska niedociągnięcia i problemy związane z wdrażaniem omawianej Sieci. Przy tej okazji proszono również o zabezpieczenie odpowiednich środków finansowych na prawidłową, zgodną z obecną ustawą o ochronie przyrody, realizację zadań związanych z tym programem. Niestety, nie otrzymano zapewnień o zarezerwowaniu środków w budżecie państwa, które mogłyby zasilić budżety poszczególnych województw. A przecież zadania do realizacji, wynikające ze wspomnianej ustawy, dla istniejących i planowanych do powołania obszarów Natura 2000 są liczne i nie da się ich wykonać bez zabezpieczenia znacznych nakładów finansowych. Przykładowo, wojewodom pozostawiono problem pozyskiwania środków na sporządzenie w ciągu pięciu lat od chwili ustanowienia obszaru Natura 2000 planów ochrony (art. 29 ust. 2). Poza tym to służby wojewody, jako sprawujące nadzór nad obszarami, mają sporządzać i przekazywać ministrowi środowiska co trzy lata dla obszarów specjalnej ochrony ptaków m.in. wyniki monitoringu tych obszarów (art. 31). Należy podkreślić, że do realizacji tego zadania potrzebne są środki na nowe etaty, sprzęt terenowy i zabezpieczenie techniczne bądź finanse niezbędne do zlecenia tego zadania instytucjom spoza Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego. Trudno jako rozwiązanie poważnie traktować informacje o sposobach finansowania programu Natura 2000 zawarte w broszurze Ministerstwa Środowiska „Sieć Natura 2000. 10 pytań – 10 odpowiedzi”, w której podano, że źródłem finansowania mogą być krajowe fundusze, do których powinni składać wnioski sprawujący nadzór nad obszarami Natura 2000. Zapomniano jednak o szczególe, że każdy z funduszy wymaga od wnioskodawcy udokumentowania własnego udziału finansowego!
Obecnie nadal brakuje odpowiednich aktów prawnych, np. rozporządzenia dotyczącego modelu planu ochrony dla obszarów Natura 2000 zarówno „ptasich”, jak i siedliskowych. Poza tym nie określono, kto i w jaki sposób będzie przeprowadzał ocenę wpływu inwestycji na obszary Natura 2000 oraz w jaki sposób ta ocena ma decydować o realizacji inwestycji, zwłaszcza gdy leży ona znacznie poza samym obszarem ochronnym, a jednocześnie może oddziaływać na wspomniany teren (art. 33). Kolejnych pytań i kwestii do wyjaśnienia jest wiele – niestety, większość z nich nie da się rozwiązać milczeniem lub informacjami, że aktualnie na te zadania nie ma środków ani etatów na wzmocnienie służb ochrony przyrody, które stale otrzymują nowe zadania. Decydując się na rozpoczęcie wdrażania omawianych obszarów w Polsce, wszyscy mieli świadomość, że pociągnie to za sobą niemałe nakłady finansowe. W tej chwili jak gdyby o tym zapomniano. Z tego też powodu istnieje bardzo poważna obawa, że nasze krajowe zmagania z nową formą ochrony obszarowej, jaką stanowią obszary Natura 2000, możemy zacząć od kłopotów z Komisją Europejską, a nawet od zapłacenia kar za nierealizowanie podjętych przez Polskę zobowiązań. Wyrażamy nadzieję, że te problemy są czytelne nie tylko na szczeblu województw.
Romuald Grabiak
zastępca Dyrektora Wydziału Środowiska i Rolnictwa
Wielkopolski Urząd Wojewódzki
Jerzy Ptaszyk
Wojewódzki Konserwator Przyrody
Poznań
Śródtytuły od redakcji
Zabezpieczenie wielu terenów o zróżnicowanych walorach przyrodniczych ma na celu zapobieżenie zniszczeniu lub bezpowrotnemu przekształceniu środowisk jeszcze prezentujących dużą zmienność przyrody i różnorodność biologiczną na naszym kontynencie. Założeniem przywołanej wyżej sieci ekologicznej jest nie tylko wskazanie unikatowych obszarów, ale także odnalezienie między niektórymi z nich obecnych lub byłych powiązań, wśród których ważną rolę powinny odegrać korytarze ekologiczne. Zaletą tej sieci jest fakt, że wszystkie obszary proponowane do objęcia tą formą ochrony wyznaczane były w krajach UE w taki sam sposób, tj. w oparciu o dyrektywę 79/409/EEC w sprawie ochrony ptaków (tzw. dyrektywę ptasią) lub o dyrektywę 92/43/EEC (tzw. dyrektywę siedliskową).
W celu realizacji tego zadania we wszystkich województwach naszego kraju powołano specjalne, kilkuosobowe Wojewódzkie Zespoły Realizacyjne (WZR), złożone przede wszystkim z przedstawicieli środowisk naukowych i organizacji pozarządowych. Zespoły te na prośbę Ministerstwa Środowiska uczestniczyły w procesie weryfikowania i uzupełniania danych dla pierwotnie wyznaczonych obszarów Natura 2000.
Obszary specjalnej ochrony
W rezultacie różnorodnych analiz, dyskusji i wielu konsultacji WZR z województwa wielkopolskiego zaproponował Ministerstwu Środowiska 18 obszarów, które miałyby zabezpieczyć egzystencję ptakom (wyznaczonych wg kryteriów dyrektywy ptasiej) oraz 25 obszarów w celu ochrony siedlisk przyrodniczych dzikiej fauny i flory (wyznaczonych wg kryteriów dyrektywy siedliskowej). Na szczeblu ponadwojewódzkim uznano, że kraj nasz, wchodząc do Unii, w pierwszej kolejności powinien objąć ochroną w ramach dyrektywy ptasiej te tereny, które już wcześniej (w oparciu o prawo międzynarodowe i kryteria BirdLife) uznano za bardzo ważne. Tym sposobem w granicy województwa wielkopolskiego 1 maja 2004 r. znalazło się osiem obszarów specjalnej ochrony (OSO), a wśród nich cztery położone w województwie tylko częściowo. Obszary te stanowią łącznie 5,13% ogólnej powierzchni województwa (tab. 1).
Tab. 1. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 z terenu województwa wielkopolskiego, które objęto ochroną na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 r.
Szczegółowy zapis oraz informacje o ich powierzchniowym udziale w poszczególnych gminach, które je tworzą znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (DzU nr 229, poz. 2313).
Z kolei krajowe powierzchnie wyznaczone w oparciu o kryteria dyrektywy siedliskowej na prośbę ministra środowiska w wielu województwach poddane zostały specjalnej waloryzacji, którą na naszym obszarze przeprowadzili przedstawiciele WZR oraz Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Poznaniu. Ustalono kryteria wartościowania każdego z wcześniej wyznaczonych obszarów i dokonano szczegółowej analizy otrzymanych rezultatów. Tym sposobem uzyskano informacje o najcenniejszych terenach Natura 2000 w województwie ze względu na walory siedlisk przyrodniczych oraz bogactwo flory i fauny. Taki ranking zaprezentowano Ministerstwu Środowiska. Według informacji otrzymanych od ówczesnego Głównego Konserwatora Przyrody liczba przeznaczonych pod ochronę obszarów uległa zmniejszeniu w wyniku negatywnych opinii Lasów Państwowych. Prawdopodobnie z tego powodu wykreślono bardzo cenne przyrodniczo i zajmujące czołowe miejsca we wspomnianym rankingu obszary, takie jak „Bagno Rzecińskie”, „Lasy Wałeckie”, „Lasy Żerkowsko-Czeszewskie”. Pod koniec kwietnia 2004 roku do Komisji Europejskiej została wysłana lista proponowanych Obszarów o Znaczeniu dla Wspólnoty. Na liście tej z naszego terenu znalazło się 14 obszarów (tab. 2) zajmujących łącznie 5,13% powierzchni województwa. Komisja ma trzy lata na zapoznanie się z propozycjami Polski. Dopiero po tym okresie podjęte zostaną ostateczne działania prowadzące do uznania ich za specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO).
Tab. 2. Obszary NATURA 2000 przeznaczone do ochrony w ramach dyrektywy siedliskowej na terenie województwa wielkopolskiego
Problemy z wdrażaniem Sieci
Z powyższego wynika, że mimo dużego pośpiechu oraz pewnych niedociągnięć merytorycznych Polska w momencie akcesji przedstawiła krajom Wspólnoty Europejskiej swoją wizję obszarów Natura 2000. 16 kwietnia 2004 r., tj. w dniu wejścia w życie ustawy o ochronie przyrody (DzU nr 92, poz. 880), wyznaczono wojewodom szereg zadań zmierzających do ochrony terenów wprowadzanych do sieci (czyli OSO) i oczekujących (SOO) na ostateczną decyzję unijną. Niestety, większość tych zapisów, mimo upływu ponad ośmiu miesięcy od wejścia w życie wspomnianej ustawy, nie funkcjonuje prawidłowo. Wojewoda wielkopolski wspólnie z innymi wojewodami jeszcze w trakcie przygotowywania rządowej dokumentacji dla Komisji Europejskiej dwukrotnie sygnalizował ministrowi środowiska niedociągnięcia i problemy związane z wdrażaniem omawianej Sieci. Przy tej okazji proszono również o zabezpieczenie odpowiednich środków finansowych na prawidłową, zgodną z obecną ustawą o ochronie przyrody, realizację zadań związanych z tym programem. Niestety, nie otrzymano zapewnień o zarezerwowaniu środków w budżecie państwa, które mogłyby zasilić budżety poszczególnych województw. A przecież zadania do realizacji, wynikające ze wspomnianej ustawy, dla istniejących i planowanych do powołania obszarów Natura 2000 są liczne i nie da się ich wykonać bez zabezpieczenia znacznych nakładów finansowych. Przykładowo, wojewodom pozostawiono problem pozyskiwania środków na sporządzenie w ciągu pięciu lat od chwili ustanowienia obszaru Natura 2000 planów ochrony (art. 29 ust. 2). Poza tym to służby wojewody, jako sprawujące nadzór nad obszarami, mają sporządzać i przekazywać ministrowi środowiska co trzy lata dla obszarów specjalnej ochrony ptaków m.in. wyniki monitoringu tych obszarów (art. 31). Należy podkreślić, że do realizacji tego zadania potrzebne są środki na nowe etaty, sprzęt terenowy i zabezpieczenie techniczne bądź finanse niezbędne do zlecenia tego zadania instytucjom spoza Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego. Trudno jako rozwiązanie poważnie traktować informacje o sposobach finansowania programu Natura 2000 zawarte w broszurze Ministerstwa Środowiska „Sieć Natura 2000. 10 pytań – 10 odpowiedzi”, w której podano, że źródłem finansowania mogą być krajowe fundusze, do których powinni składać wnioski sprawujący nadzór nad obszarami Natura 2000. Zapomniano jednak o szczególe, że każdy z funduszy wymaga od wnioskodawcy udokumentowania własnego udziału finansowego!
Obecnie nadal brakuje odpowiednich aktów prawnych, np. rozporządzenia dotyczącego modelu planu ochrony dla obszarów Natura 2000 zarówno „ptasich”, jak i siedliskowych. Poza tym nie określono, kto i w jaki sposób będzie przeprowadzał ocenę wpływu inwestycji na obszary Natura 2000 oraz w jaki sposób ta ocena ma decydować o realizacji inwestycji, zwłaszcza gdy leży ona znacznie poza samym obszarem ochronnym, a jednocześnie może oddziaływać na wspomniany teren (art. 33). Kolejnych pytań i kwestii do wyjaśnienia jest wiele – niestety, większość z nich nie da się rozwiązać milczeniem lub informacjami, że aktualnie na te zadania nie ma środków ani etatów na wzmocnienie służb ochrony przyrody, które stale otrzymują nowe zadania. Decydując się na rozpoczęcie wdrażania omawianych obszarów w Polsce, wszyscy mieli świadomość, że pociągnie to za sobą niemałe nakłady finansowe. W tej chwili jak gdyby o tym zapomniano. Z tego też powodu istnieje bardzo poważna obawa, że nasze krajowe zmagania z nową formą ochrony obszarowej, jaką stanowią obszary Natura 2000, możemy zacząć od kłopotów z Komisją Europejską, a nawet od zapłacenia kar za nierealizowanie podjętych przez Polskę zobowiązań. Wyrażamy nadzieję, że te problemy są czytelne nie tylko na szczeblu województw.
Romuald Grabiak
zastępca Dyrektora Wydziału Środowiska i Rolnictwa
Wielkopolski Urząd Wojewódzki
Jerzy Ptaszyk
Wojewódzki Konserwator Przyrody
Poznań
Śródtytuły od redakcji
