Pojazd po okresie eksploatacji staje się odpadem, który często porzucany jest w lesie, na parkingu lub w innym miejscu. Problem z tym mają głównie organy samorządowe. Ustawa z 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów nie reguluje bezpośrednio tego patologicznego zjawiska.

Patrząc na ilość sprowadzonych samochodów używanych, może być to duży problem. W 2004 r. ich liczba wyniosła ok. 800 tys.1, 2005 r. sprowadzono ok. 1 mln sztuk, a do lipca 2006 r. – ok. 419,3 tys. sztuk2.
Zgodnie z art. 3 pkt 6 ustawy o recyklingu pojazdów, przez pojazd wycofany z eksploatacji rozumie się pojazd stanowiący odpad w rozumieniu ustawy o odpadach. Artykuł 3 tej drugiej ustawy mówi, iż „odpad” jest to każda substancja lub przedmiot należący do jednej z kategorii określonych w zał. 1 do ustawy, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub jest do tego zobowiązany. Najmniej wątpliwe jest „zobowiązanie do ich pozbycia się”, ponieważ może wynikać jedynie z przepisów prawa powszechnego. W pozostałym zakresie przenika czynnik subiektywny – pojęcia „pozbywa się” czy „ma zamiar się pozbyć” są nieostre3. Istotny dla kwalifikacji prawnej danego przedmiotu lub substancji staje się też zamiar posiadacza danej substancji lub przedmiotu, który jest tylko swobodną oceną sytuacji. Swoboda oceny subiektywnego nastawienia ma granice wyznaczone przez czynniki technologiczne i ekonomiczne oraz aspekty ochrony środowiska, których reżim prawny musi być uwzględniany przy gospodarce odpadami.

Nakaz usunięcia odpadów
Najbardziej pożądanym i prostym sposobem postępowania z porzuconym pojazdem wycofanym z eksploatacji powinno być wydanie z urzędu decyzji (art. 34 ustawy o odpadach), której adresatem jest posiadacz odpadów. Ma ona mu nakazywać usunięcie odpadów z miejsc nieprzeznaczonych do ich składowania lub magazynowania oraz wskazać sposób jej wykonania. Obowiązkiem organu jest ustalenie posiadacza odpadów, którym jest każdy, kto faktycznie włada odpadami (art. 3 ust. 3 pkt 4 ustawy o odpadach). Jeżeli jest to niemożliwe, domniemywa się, iż władający powierzchnią ziemi jest posiadaczem odpadów znajdujących się na nieruchomości. Dzięki ewidencji pojazdów ustalenie posiadacza pojazdu nie powinno nastręczać trudności. Zawiera ona numer identyfikacyjny VIN lub nadwozia (podwozia), dane właściciela pojazdu i jego posiadacza (o którym mowa w art. 73 ust. 5 Prawo o ruchu drogowym).
Adresatem decyzji powinien być figurujący w ewidencji właściciel, chyba że organ będzie w posiadaniu informacji, iż właścicielem jest inna osoba. W ostateczności decyzję można skierować do władającego powierzchnią ziemi jako do posiadacza odpadów. Zgodnie z decyzją, pojazd należy usunąć poprzez oddanie go do punktu zbierania pojazdów wycofanych z eksploatacji lub do punktu demontażu pojazdów4.

„Odpad” a prawo cywilne
Według prawa cywilnego pojazd wycofany z eksploatacji (jego części i przynależności) jest rzeczą ruchomą. Pozbywanie się rzeczy jest niczym innym jak wyzbyciem się prawa własności rzeczy ruchomej poprzez jej porzucenie (art. 180 k.c.). Wyzbyciu się własności rzeczy powinien towarzyszyć taki zamiar, ponieważ bez niego ten, kto je porzuca, traci posiadanie, ale nie własność. Czynność wyzbycia się rzeczy ruchomej jest czynnością prawną realną, gdyż jednym z jej elementów (prócz elementu woli) jest wyzbycie się posiadania rzeczy5. Pozostawienie rzeczy na śmietniku jest wyrażanym oświadczeniem woli wyzbycia się rzeczy poprzez czynności dorozumiane6. Zestawiając prawo cywilne (kodeks cywilny) i administracyjne (ustawa o odpadach) można postawić tezę, iż porzucenie rzeczy w rozumieniu cywilistycznym pozwala na stwierdzenie, iż posiadacz takiej rzeczy pozbył się jej w rozumieniu administracyjnoprawnym, a więc rzecz ta stała się odpadem.

Nabycie własności „odpadów”
Porzucona rzecz z zamiarem wyzbycia się (w sensie ustawy o odpadach) staje się rzeczą niczyją. Nie jest ona przedmiotem czyjejkolwiek własności, choć z uwagi na swój charakter mogłaby stać się przedmiotem prawa rzeczowego. Z momentem skutecznego (w rozumieniu prawa cywilnego) wyzbycia się własności danej rzeczy może być ona zawładnięta przez kogokolwiek. Reguluje to art. 181 k.c., zgodnie z którym własność rzeczy ruchomej niczyjej odbywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne. Tak jest w przypadku osób zajmujących się zbieraniem odpadów. Porzucone przez dotychczasowych właścicieli rzeczy (odpady) są obejmowane w posiadanie samoistne przez takie osoby. Stają się one właścicielami rzeczy w drodze umów cywilnoprawnych (najczęściej umowy sprzedaży) z reguły na rzecz przedsiębiorców, którzy trudnią się zbieraniem odpadów. Powstaje pytanie, jak należy traktować sytuację pozostałych odpadów, które nie zostaną objęte w posiadanie samoistne przez podmioty zajmujące się takim zbieraniem odpadów i muszą zostać je zagospodarowane w sposób zinstytucjonalizowany?
W ustawie o odpadach i ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach brakuje regulacji, zgodnie z którymi odpady komunalne stają się własnością gminy. Ustawy te zajmują się zagadnieniami o charakterze publicznoprawnym, a nie cywilnym. Konieczne zatem staje się rozważenie tego zagadnienia na gruncie prawa cywilnego. Z chwilą objęcia przez gminę w posiadanie samoistne porzuconego pojazdu staje się ona jego właścicielem7. Tego rodzaju oświadczenia w imieniu gminy składa jednoosobowo wójt lub zastępca wójta – samodzielnie albo wraz z inną upoważnioną przez wójta osobą (art. 46 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym). Jeżeli takie oświadczenie zostałoby złożone w imieniu gminy, teoretycznie obowiązek zagospodarowania tego rodzaju odpadu spocząłby na gminie. W praktyce mogą się pojawić sytuacje, w których gmina na drodze publicznej nabędzie własność porzuconego pojazdu.

Porzucenie na drodze publicznej
Postępowanie ze szczególnym rodzajem odpadu, jakim jest pojazd wycofany z eksploatacji, ustawodawca zawarł w art. 50a ustawy Prawo o ruchu drogowym, który został umieszczony w celu zwalczania plagi porzucania na ulicach wyeksploatowanych pojazdów8. Regulacja dotyczy pojazdów porzuconych w obrębie dróg publicznych. Zgodnie z tym artykułem, pojazd pozostawiony bez tablic rejestracyjnych lub taki, którego stan wskazuje na to, że nie jest używany, może zostać usunięty z drogi przez straż gminną lub policję na koszt właściciela lub posiadacza. Pojazd usunięty w ten sposób i nieodebrany na wezwanie gminy przez uprawnioną osobę w terminie sześciu miesięcy od dnia usunięcia uznaje się za porzucony z zamiarem wyzbycia się. Pojazd ten przechodzi na własność gminy z mocy ustawy. Przepadku własności na rzecz nie stosuje się, gdy nieodebranie pojazdu nastąpiło z przyczyn niezależnych od osoby zobowiązanej. Przejście prawa własności porzuconego pojazdu należy stosować odpowiednio, gdy w terminie sześciu miesięcy od dnia usunięcia pojazdu nie została ustalona osoba uprawniona do jego odbioru (art. 50a).
W 2002 r. wydane zostało rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie usuwania pojazdów. W zakresie usuwania pojazdów bez tablic rejestracyjnych lub których stan wskazuje, że nie są używane – współdziałają policja, straż gminna (miejska), organy gminy, zarządca drogi oraz wyznaczone przez starostę jednostki usuwające pojazdy lub prowadzące parkingi strzeżone.
Usunięcie pojazdu z drogi polega na wydaniu w formie pisemnej dyspozycji jednostce wyznaczonej przez starostę. Dyspozycję wydaje funkcjonariusz policji lub straży gminnej względnie miejskiej po osobistym upewnieniu się, że istnieją przesłanki do usunięcia pojazdu. Dyspozycję można wydać ustnie, w tym za pośrednictwem środków łączności po niezwłocznym potwierdzeniu w formie pisemnej. Dyspozycja jest wydawana z własnej inicjatywny bądź na skutek stosownego zgłoszenia o potrzebie usunięcia pojazdu z drogi, dokonanego przez organ gminy lub zarządcę drogi.
Pojazd powinien być umieszczony na wyznaczonym przez starostę parkingu strzeżonym, położonym w miarę możliwości najbliżej miejsca, z którego został usunięty. Podmiot, który wydał dyspozycję usunięcia pojazdu, niezwłocznie powiadamia o tym komendanta powiatowego policji, ze wskazaniem parkingu strzeżonego, na którym umieszczono pojazd, oraz właściwy organ gminy – w przypadku usunięcia pojazdu z drogi w trybie określonym w art. 50a ust. 1 ustawy. Organ gminy, po otrzymaniu powiadomienia, niezwłocznie podejmuje czynności mające na celu ustalenie właściciela pojazdu. Gdy to nastąpi, organ gminy powiadamia właściciela pojazdu o jego usunięciu oraz o skutkach wynikających z jego nieodebrania w terminie określonym w art. 50a ust. 2 ustawy. Komendant powiatowy policji umieszcza informację o usunięciu pojazdu z drogi w ewidencji prowadzonej na podstawie art. 20 ust. 1 i 15 ustawy o Policji.
Podstawę do odbioru pojazdu z parkingu stanowi ściśle zarachowane zezwolenie wydawane przez gminę – w przypadku usunięcia pojazdu w trybie określonym w art. 50a ust. 1 ustawy. Warunkiem wydania zezwolenia (o którym mowa powyżej) jest okazanie przez osobę uprawnioną dokumentu tożsamości i dokumentu upoważniającego do używania pojazdu oraz dowodu uiszczenia opłaty za parkowanie pojazdu, która powinna być ustalona przez radę powiatu. Pojazd z parkingu odbiera osoba wskazana w zezwoleniu lub właściciel (posiadacz) wskazany w dowodzie rejestracyjnym (pozwoleniu czasowym) pojazdu.
W przypadku nieodebrania pojazdu z parkingu w terminie określonym w art. 50a ust. 2 ustawy jednostka prowadząca parking strzeżony powiadamia o tym (nie później niż trzeciego dnia od upływu tego terminu) właściwy miejscowo organ gminy oraz podmiot, który wydał dyspozycję usunięcia pojazdu. O przejęciu pojazdu na własność gminy orzeka rada gminy. Należy przyjąć, iż taka uchwała ma charakter tylko deklaratoryjny, skoro skutek następuje z mocy samego prawa. Przed podjęciem uchwały należy powiadomić właściciela pojazdu o wszczęciu postępowania w sprawie przejęcia pojazdu, jeżeli jego właściciel został ustalony.

Źródła
  1. www.motoonet.com.pl z 21 marca 2005.
  2. www.samar.pl.
  3. Boć J., Samborska Boć E. [w:] Boć J., Nowacki K., Samborska Boć E.: Ochrona środowiska. Wrocław 2004.
  4. Draniewicz B.: Recykling pojazdów wycofanych z eksploatacji. Warszawa 2006.
  5. Wasilkowski J: Zarys prawa rzeczowego. Warszawa 1963.
  6. Stelmachowski A. [w:] Dybowski T. (red.): System Prawa Cywilnego. Prawo rzeczowe. Tom III. Warszawa 2003.
  7. Bojarski P.: Samochód jako odpad w świetle ustawy o odpadach z 1997 i 2001 roku. „Samorząd Terytorialny” 3/2002.
  8. Stefański R.A.: Prawo o ruchu drogowym. Komentarz. Warszawa 2005.

Bartosz Draniewicz
Kancelaria Adwokacko-Radcowska
B. Draniewicz i W. Peterek, Warszawa