Gospodarka odpadami w woj. mazowieckim

Nadrzędnym celem polityki ekologicznej Unii Europejskiej oraz krajowej polityki w zakresie gospodarowania odpadami jest przede wszystkim zapobieganie powstawaniu odpadów oraz ich odzysk lub unieszkodliwianie. Do podstawowych działań zmierzających do poprawy sytuacji w zakresie gospodarki odpadami należą – minimalizacja powstawania odpadów, zapewnienie ich odzysku i recyklingu oraz składowanie tylko tych, których ze względów ekonomicznych lub technologicznych nie da się przetworzyć.

Realizacja tych działań stanowić będzie podstawę do wypełniania założonych celów w zakresie gospodarki odpadami na terenie woj. mazowieckiego.

Województwo mazowieckie to region najsilniej rozwinięty gospodarczo, pierwszy pod względem dynamiki rozwoju ekonomicznego i aktywności biznesowej oraz lider przedsiębiorczości w Polsce. Na jego terenie wytwarzana jest największa część produktu krajowego brutto (PKB), która stanowi 20% PKB. Ponad połowa jego wartości (62%) powstaje w Warszawie, będącej wielkim ośrodkiem przemysłu i usług. Największym po stolicy centrum gospodarczym jest Radom, następnie Płock, Siedlce, Ciechanów i Ostrołęka. W skład woj. wchodzą 42 powiaty oraz 314 gmin.

W 2005 r. na terenie województwa wytworzono ok. 1,81 mln Mg odpadów komunalnych, w tym w Warszawie ok. 47% ilości ogólnej odpadów komunalnych, 43% na terenie powiatów i 10% odpadów w czterech miastach na prawach powiatów, tj. w Radomiu, Siedlcach, Ostrołęce i Płocku. Procesom unieszkodliwiania poprzez składowanie poddawane były odpady komunalne niesegregowane oraz tzw. balast z procesów sortowania i kompostowania. Na składowiska przekazano 1,25 mln Mg odpadów komunalnych, co stanowi ok. 83,6% ogólnej ilości wytworzonych odpadów. W dalszym ciągu podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów komunalnych w województwie, podobnie jak i w całym kraju, jest ich składowanie. 

Podstawowe problemy gospodarki odpadami w województwie są następstwem nienadążania systemowych rozwiązań w sferze zbierania i utylizacji odpadów za tempem ich powstawania. Ilość odpadów komunalnych zwiększa się o ok. 3,5% rocznie, a głównym miejscem ich powstawania jest obszar Warszawy. Dominujące metody zbierania nie zapewniają selekcji (system taki jest dopiero wdrażany). Inny narastający problemem to zanieczyszczanie środowiska.

Dotychczasowa gospodarka odpadami komunalnymi na terenie woj. mazowieckiego polegała głównie na ich gromadzeniu w różnego typu pojemnikach i kontenerach, a następnie na wywożeniu oraz deponowaniu na składowiskach. Od kilku lat wdraża się selektywną zbiórkę surowców wtórnych. Niestety, ich ponowne wykorzystanie gospodarcze jest bardzo niewielkie oraz z reguły nieopłacalne ekonomicznie. Na składowiska odpadów komunalnych trafia także większa część odpadów budowlanych, wielkogabarytowych i praktycznie całość odpadów niebezpiecznych zawartych w strumieniu odpadów komunalnych.

Mazowsze jest czwartym regionem w kraju pod względem ilości wytwarzanych odpadów przemysłowych (niespełna 5% stanu krajowego). Ważnym problemem stało się zatem unieszkodliwianie szczególnych rodzajów odpadów niebezpiecznych, w tym tych zawierających azbest, przeterminowanych środków ochrony roślin, olejów odpadowych, akumulatorów, zużytych urządzeń elektrycznych, odpadów medycznych i weterynaryjnych.

Na terenie województwa znajduje się 11 obiektów zawierających minimum 282 Mg przeterminowanych środków ochrony roślin. Likwidacja odpadów pestycydowych zdeponowanych w mogilnikach oraz prowadzenie monitoringu terenów skażonych to kosztowny i trudny proces. Sukcesywna likwidacja mogilników musi być przeprowadzona do końca 2010 r.

W 2005 r. w województwie czynnych było 115 składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, które zajmowały powierzchnię 262,11 ha oraz 122 składowiska o zakończonej eksploatacji, w tym 17 zamkniętych, 37 w trakcie rekultywacji, a 68 zrekultywowanych. Większość obiektów służących do składowania odpadów to małe, lokalne składowiska, nieposiadające odpowiednich zabezpieczeń, a także podstawowego wyposażenia, zapewniającego właściwą eksploatację, monitoringu ilości i jakości dostarczanych odpadów oraz ich oddziaływania na środowisko. Obiekty działają niezależnie, bez jakiegokolwiek powiązania z większymi systemami gospodarowania odpadami, obsługując przeważnie pojedyncze gminy.

Zawarta w „Planie Gospodarki Odpadami w Województwie Mazowieckim na lata 2004-2011” analiza lokalizacji i stanu technicznego składowisk, przy uwzględnieniu deklaracji ze strony gmin i zarządzających składowiskami, stanowiła podstawę do opracowania planu zamykania składowisk. Do 2009 r. powinno zostać zamkniętych 39 składowisk, a do 2014 r. 62. Sukcesywne ich likwidowanie w latach 2010-2014, aby z końcem 2014 r. funkcjonowało tylko 15 składowisk regionalnych, będzie możliwe pod warunkiem uruchomienia innych instalacji do odzysku i unieszkodliwiania odpadów.

Pierwszy „Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Mazowieckiego na lata 2004-2011” został uchwalony 15 grudnia 2003 r. Uchwałą nr 119/2003 Sejmiku Województwa Mazowieckiego. Obecnie obowiązujący „Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2007-2011 z uwzględnieniem lat 2012-2015” został przyjęty Uchwałą nr 164/07 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z 15 października 2007 r.

Opracowując „Plan”, kierowano się zapisami obowiązujących aktów prawnych, „Krajowego planu gospodarki odpadami 2010” oraz dokumentów strategicznych dla woj. mazowieckiego, w tym Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko”, „Programu Ochrony Środowiska dla Województwa Mazowieckiego na lata 2007-2010” z uwzględnieniem perspektywy do 2014 r., „Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do r. 2020”, „Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego” oraz „Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013”.

Zaktualizowana wersja „Planu” przedstawia działania zmierzające do poprawy sytuacji w zakresie gospodarki odpadami poprzez usprawnienie istniejącego systemu. Celem tego jest zintegrowanie gospodarki odpadami na Mazowszu w sposób zapewniający ochronę środowiska oraz uwzględniający obecne i przyszłe uwarunkowania ekonomiczne. Plan obejmuje pełen zakres informacji dotyczących głównych rodzajów odpadów powstających w województwie, szczególnie odpadów komunalnych, z uwzględnieniem odpadów ulegających biodegradacji, opakowaniowych, z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej, odpadów niebezpiecznych, pojazdów wycofanych z eksploatacji, zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, PCB, azbestu, odpadów medycznych oraz weterynaryjnych, olejów odpadowych, baterii i akumulatorów.
Plan zakłada ponadto przeprowadzenie licznych inwestycji z zakresu gospodarki odpadami na terenie województwa, jak również usprawnienie działań organizacyjnych podejmowanych wcześniej.

Do szczególnie istotnych elementów, z punktu widzenia realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych w gospodarce odpadami, należy zaliczyć m.in. harmonogram i sposób finansowania realizacji zadań, harmonogram zamykania składowisk odpadów komunalnych, plan likwidacji mogilników oraz „Program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu województwa mazowieckiego”.

Zapisy Kpgo 2010 zalecają prowadzenie gospodarki odpadami komunalnymi w systemie przestrzennych powiązań regionalnych, np. w oparciu o związki międzygminne, liczące minimum 150 tys. mieszkańców. Taka minimalna ilość mieszkańców umożliwia zbudowanie wielofunkcyjnego systemu z instalacjami do mechaniczno-biologicznego lub termicznego przekształcania odpadów komunalnych i odzysku odpadów zbieranych selektywnie – kompostowni, sortowni (papieru, tworzywa, szkła), demontażu odpadów wielkogabarytowych, przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego.

W przypadku aglomeracji lub regionów obejmujących powyżej 300 tys. mieszkańców preferowaną metodą zagospodarowania niesegregowanych odpadów komunalnych jest ich termiczne przekształcenie (z odzyskiem energii).

W oparciu o powyższe założenia oraz plany rozwoju woj. mazowieckiego, biorąc pod uwagę przede wszystkim potencjał ludnościowy i gospodarczy oraz sieć powiązań komunikacyjnych, zaproponowano utworzenie sześciu obszarów (regionów), w których wdrażane powinny być kompleksowe systemy gospodarki odpadami komunalnymi i tworzone zakłady zagospodarowania odpadów. Obszar Warszawy, ciechanowski, ostrołęcki, płocki, radomski oraz siedlecki są predysponowane do budowy regionalnych obszarów gospodarki odpadami komunalnymi, które powinny zostać utworzone najpóźniej do końca 2015 r. Powstałe regiony będą miały charakter ponadgminny, by obsługiwać obszary przedstawione na rysunku.

Największy z zaproponowanych regionów to obszar Warszawy i 10 otaczających powiatów, pokrywający się z umownie przyjętym zasięgiem aglomeracji warszawskiej. Powiązania gospodarcze, komunikacyjne, zbliżony stopień zamożności mieszkańców, a co za tym idzie, podobny styl życia, przemawiają za wydzieleniem tego obszaru w ramach wspólnej struktury gospodarującej odpadami komunalnymi.

Zasięg pozostałych obszarów pokrywa się z układem dawnych województw, istniejących przed reformą administracyjną z 1998 r. W każdym z regionów znajduje się „lider” w postaci dawnego miasta wojewódzkiego. Proponowane obszary są na tyle duże, aby na ich terenach mogły funkcjonować instalacje efektywnie unieszkodliwiające odpady komunalne, przy zapewnieniu priorytetowej zasady odzysku energetycznego lub materiałowego. Tylko duże i silne regiony pozwolą na ograniczenie, a w przyszłości nawet likwidację składowania zmieszanych odpadów komunalnych.

Proponowany system gospodarowania odpadami komunalnymi zakłada wdrożenie metod termicznego przekształcania odpadów. Najważniejszym elementem programu będzie modernizacja istniejącej instalacji (ZUSOK w Warszawie) i budowa nowej instalacji unieszkodliwiania termicznego z odzyskiem energii cieplnej i elektrycznej dla obszaru aglomeracji warszawskiej, o łącznej mocy przerobowej w 2015 r. rzędu 690 tys. Mg (czyli więcej niż 50% wytworzonych odpadów komunalnych), aby ilość zmieszanych odpadów komunalnych kierowanych na składowiska nie przekraczała w 2015 r. 15% całkowitej ilości zebranych. W pozostałych obszarach województwa metody termiczne przewidywane są w regionach radomskim i płockim, ale byłyby to instalacje, które unieszkodliwiłyby również odpady wytworzone w procesach mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów niesegregowanych.

Funkcjonujący aktualnie na terenie woj. mazowieckiego system gospodarki odpadami komunalnymi nie gwarantuje spełnienia celów zawartych w Kpgo 2010, w tym zapisów dyrektyw unijnych dotyczących m.in. osiągnięcia w latach 2010-2020 zakładanych poziomów składowania odpadów ulegających biodegradacji. Podstawowym sposobem gospodarowania odpadami komunalnymi na terenie województwa – blisko 84% ilości zebranej – jest ich składowanie, i to bez jakiejkolwiek waloryzacji materiałowej lub energetycznej. Tylko ok. 3% odpadów unieszkodliwianych jest nowoczesnymi metodami termicznymi. Podstawą funkcjonowania aktualnego sytemu są składowiska, które działają niezależnie, bez jakiegokolwiek powiązania z większymi systemami gospodarowania odpadami, obsługując przeważnie pojedyncze gminy.

Dla osiągnięcia celów gospodarki odpadami komunalnymi, zakładanych w Kpgo 2010, i stworzenia efektywnego systemu gospodarowania nimi w skali województwa podjęte zostaną działania, prowadzące do rozwoju selektywnego zbierania odpadów komunalnych, zwiększenia poziomów odzysku odpadów wielkogabarytowych, budowlanych, niebezpiecznych i opakowaniowych poprzez utworzenie punktów ich dobrowolnego gromadzenia. Ponadto konieczne jest zapewnienie odbioru odpadów wielkogabarytowych przez mobilne punkty, redukcja odpadów ulegających biodegradacji, kierowanych na składowiska, realizacja inwestycji innych niż składowiska w zakresie odzysku i unieszkodliwiana odpadów oraz rozwój systemu gospodarowania odpadami w województwie, w oparciu o wyznaczone struktury regionalne. Częścią integralną rozwoju selektywnego zbierania jest dostosowanie mocy przerobowych do odzysku i unieszkodliwiania tego rodzaju odpadów.

Największe zagrożenie w funkcjonowaniu prawidłowej gospodarki odpadami występuje na obszarze Warszawy. Dzieje się tak z uwagi na brak wystarczającej mocy instalacji do ich zagospodarowania. Nieodzownym elementem kompleksowego systemu gospodarki odpadami komunalnymi staje się ich termiczne przekształcanie. Pomimo wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa, ciągle powszechny jest pogląd na temat szkodliwości dla środowiska i zdrowia człowieka termicznych metod zagospodarowania odpadów, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia realizację nowych inwestycji. W związku z protestami społecznymi istnieją potencjalne zagrożenia związane z procesami decyzyjnymi i lokalizacyjnymi odnośnie innych obiektów związanych z zagospodarowywaniem odpadów, w tym m.in. składowisk i kompostowni. Konieczne jest więc zaktywizowanie samorządów, przedsiębiorców oraz mediów w celu zdobywania akceptacji społecznej poprzez przekazywanie społeczeństwu obiektywnych informacji dotyczących stosowanych metod unieszkodliwiania odpadów.

Łączny koszt realizacji zadań w gospodarce odpadami w woj. mazowieckim w latach 2007-2015 oszacowano na 4 811 358 tys. zł, w tym w sektorze:

·              komunalnym – 1 998 150 tys. zł,

·              gospodarczym – 365 700 tys. zł,

·              odpadów niebezpiecznych – 2 447 508 tys. zł.

Środki na realizację zadań będą pochodziły z budżetów jednostek samorządu terytorialnego, funduszy ekologicznych oraz funduszy Unii Europejskiej. W ramach Funduszu Spójności na liście indykatywnej Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” znalazły się dwa projekty dla województwa – program gospodarki odpadami dla Warszawy (155 mln euro) oraz program gospodarki odpadami Związku Gmin „Czyste Mazowsze” (25 mln euro).

Mniejsze projekty gospodarki odpadami mogą być finansowane w ramach „Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013”. Dotychczas do Zarządu Województwa Mazowieckiego wpłynęły dwa projekty, zgłoszone przez związki gmin powiatu ciechanowskiego oraz ostrołęckiego. 

Rys. Regionalne obszary gospodarki odpadami w woj. mazowieckim

Opracowanie Programu związane było z realizacją zapisów zawartych w krajowym „Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”, który został przyjęty przez Radę Ministrów RP 14 maja 2002 r. W rozdziale poświęconym szczegółowemu zakresowi zadań realizowanych na poszczególnych poziomach administracji publicznej nakłada on na samorządy województw m.in. obowiązek przygotowania i aktualizacji wojewódzkiego programu usuwania wyrobów zawierających azbest. W związku z powyższym, mając też na uwadze fakt, że Mazowsze jest regionem, na terenie którego znajduje się największa ilość wyrobów zawierających azbest, Zarząd Woj. Mazowieckiego postanowił zlecić opracowanie „Programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu województwa mazowieckiego”. Dokument ten zawiera systemowe spojrzenie na problematykę związaną z zagospodarowaniem odpadów zawierających azbest, bilans tego typu odpadów oraz pokazuje optymalne metody zagospodarowania odpadów zawierających azbest na terenie Mazowsza (obejmujące usuwanie, zbiórkę, transport oraz unieszkodliwianie odpadów zawierających azbest). Po zaopiniowaniu i konsultacjach społecznych został on przyjęty 15 października 2007 r. uchwałą nr 164/07 Sejmiku Województwa Mazowieckiego, jako załącznik nr 23 do WPGO 2007-2015.

Autorzy „Programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu województwa mazowieckiego” dokonali próby realnego oszacowania ilości materiałów zawierających azbest, które w myśl przepisów prawa będą musiały zostać usunięte i unieszkodliwione do 2032 r. Z wyliczeń dokonanych metodą wskaźnikową oraz na podstawie analizy danych uzyskanych z Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego, a także od Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Budowlanego w Warszawie wynika, iż na terenie województwa znajduje się ok. 1,7 mln Mg wyrobów zawierających azbest. Ok. 93% znajduje się w budynkach mieszkalnych i inwentarskich, najczęściej jako pokrycia dachowe (popularny eternit). Rury azbestowo-cementowe stanowią 4,4%, a wyroby zinwentaryzowane u przedsiębiorców to ok. 2,7%. Są to jednak tylko szacunki, gdyż do chwili obecnej nie przeprowadzono rzetelnej inwentaryzacji oraz oceny stanu technicznego materiałów azbestowych, która pozwoliłaby na realne wyliczenie kosztów programu i rozłożenie jego realizacji w czasie. Dane zawarte w „Programie” wydają się być niezwykle ważne w świetle obowiązujących przepisów prawa. Zgodnie z nimi właściciel, użytkownik wieczysty lub zarządca nieruchomości, a także obiektu, urządzenia budowlanego oraz instalacji przemysłowej zawierającej azbest, zobligowany jest do dokonania przeglądu technicznego tych wyrobów i sporządzenia oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania (zgodnie z załącznikiem nr 1 do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest). Przepisy w sposób szczegółowy określają, kiedy usuwanie wyrobów zawierających azbest jest konieczne. Określają także, jak należy postępować z obiektami, w których użyto azbestu i jak należy zabezpieczyć wyroby zawierające azbest. Powyższy przepis oznacza, że w praktyce całkowite koszty usunięcia, utylizacji oraz unieszkodliwienia materiałów zawierających azbest spoczywa na właścicielach prywatnych, którzy stanowią blisko 90% wszystkich posiadaczy tego typu materiałów. Skalę problemu najlepiej obrazują całkowite koszty usunięcia i unieszkodliwienia wszystkich materiałów zawierających azbest z terenu Mazowsza. Oszacowano je na ok. 6 mld złotych, a ww. kwotę należy w praktyce pomnożyć razy dwa, jeśli dodamy do niej koszty zakupu i wymiany pokryć dachowych zawierających azbest na nowe, bezpieczne dla środowiska.

Niewątpliwie istotną luką w aktualnie funkcjonującym systemie zbiórki, transportu i unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest na terenie województwa jest brak spełniającej wymogi prawne i środowiskowe instalacji do unieszkodliwiania azbestu – składowiska odpadów niebezpiecznych lub wydzielonej kwatery do składowania odpadów azbestowych na którymś z funkcjonujących obiektów. Odpady azbestowe sdeponowane są w dużej mierze na składowiskach znajdujących się poza obszarem woj. mazowieckiego m.in. na składowisku odpadów przemysłowych „MOBRUK” w Wałbrzychu, na składowisku odpadów w miejscowości Dalsze, zarządzanym przez „EKO-MYŚL” w Myśliborzu oraz na składowisku odpadów w Marianowie, zarządzanym przez „EKOMAR”.

Problem usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu woj. mazowieckiego jest bardzo złożony, ponieważ Mazowsze to największe skupisko materiałów azbestowych w Polsce, czego konsekwencją jest konieczność wydatkowania znacznych środków finansowych na realizację przedsięwzięcia. Skalę problemu zwiększa brak składowiska odpadów azbestowych na terenie województwa, które spełniałoby normy prawodawstwa polskiego oraz unijnego, co znacząco podnosi koszty transportu odpadów.

Okres 25 lat może się wydawać dość długim przedziałem czasu na realizację powyższego zadania. Mając jednak pełną świadomość skali problemu, samorząd woj. mazowieckiego postanowił poprzez opracowanie „Programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu województwa mazowieckiego” zaproponować sposoby rozwiązania problemu w oparciu o szacunki dotyczące ilości azbestu i materiałów azbestowych występujących na Mazowszu, polskie prawodawstwo w przedmiotowym zakresie oraz funkcjonujące mechanizmy finansowania tego typu przedsięwzięć.

 

Załącznik nr 23 do „Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2007-2011 z uwzględnieniem lat 2012-2015”.

 

Śródtytuły od redakcji

Katarzyna Młodawska
dyrektor Departamentu Środowiska, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego