Atak z użyciem broni masowego rażenia, w szczególności broni jądrowej, można przeżyć. Dlatego należy się do niego przygotować. Metody działania w warunkach skażeń spowodowanych użyciem różnych rodzajów broni masowego rażenia są na ogół odmienne, natomiast sposoby ochrony przed każdą z nich mają elementy wspólne1.

Wystąpienie skażeń promieniotwórczych można stwierdzić jedynie przy użyciu specjalnej aparatury sygnalizacyjnej (pomiarowej). Sam termin skażenia nie jest też adekwatny do potocznego rozumienia tego słowa, bowiem oddziaływanie promieniowania jądrowego na organizm wystąpi również bez bezpośredniego kontaktu z nim substancji promieniotwórczej, która może leżeć nawet w dużej odległości od człowieka. I właśnie to zagrożenie decyduje o życiu i zdrowiu człowieka, szczególnie w pierwszym okresie po naziemnym wybuchu jądrowym. Natomiast skażenie promieniotwórcze oznacza przedostanie się substancji promieniotwórczych do wnętrza organizmu lub na powierzchnię skóry.

Ochrona przed promieniowaniem

Zagrożenie promieniowaniem zależy od miejsca wybuchu jądrowego, upływu czasu od momentu wybuchu i od warunków atmosferycznych. Zasady ochrony ludności określać więc będzie każdorazowo lokalna sytuacja zagrożenia. Jednak decydującym czynnikiem, wpływającym na zmniejszenie zagrożenia, są odpowiednie osłony i czas upływający od momentu wybuchu. Wybuch jądrowy na terenie kraju lub w państwie sąsiadującym zostanie zarejestrowany przez stacje wykrywania wybuchów, które ustalą jego rodzaj (wysokość) i orientacyjną moc. Następnie, przy znanym kierunku i prędkości wiatru, wstępnie określa się, kiedy pył promieniotwórczy dotrze do poszczególnych rejonów, oraz ostrzega ludność o możliwości wystąpienia skażeń i przewidywanym czasie rozpoczęcia opadu. Ludzie mają więc czas na ukrycie się w przygotowanych wcześniej pomieszczeniach. Również pomiary skażeń przeprowadzone z powietrza (samolotu lub śmigłowca) po opadnięciu pyłu pozwalają na weryfikację wstępnej prognozy skażeń oraz ocenę ich poziomu w miarę upływu czasu. W rejonach bliskich miejsca wybuchu ludność zostanie też zaalarmowana przez błysk, huk, wstrząs ziemi, podmuch i „grzyb atomowy”. W większej odległości od miejsca wybuchu (50-500 km) opad rozpocznie się po upływie od jednej do kilkunastu godzin od chwili wybuchu, co daje możliwość lepszego przygotowania się do pobytu w ukryciach. Miarodajne informacje o lokalnym rzeczywistym skażeniu uzyskuje się na podstawie pomiarów, przeprowadzonych przez wyszkolone i odpowiednio wyposażone posterunki obserwacyjne obrony cywilnej. Ich wyniki posłużą też do ogłoszenia lokalnego alarmu i natychmiastowego ukrycia się w przypadku, gdy zakłócenia łączności spowodowanej wybuchem jądrowym uniemożliwią odbiór informacji przekazywanej np. środkami masowego przekazu.

Ochrona przed skażeniami biologicznymi

W przypadku skażenia środkami biologicznymi chorobę wywołuje bezpośredni kontakt z czynnikiem zakażającym, tj. bakteriami, wirusami, toksynami itd., które muszą się przedostać do wnętrza organizmu. Można się zakazić przez wdychanie powietrza zawierającego czynnik zakażający albo przez spożywanie skażonej żywności lub wody. Wykrycie skażeń biologicznych, w szczególności identyfikacja rodzaju środka skażającego, często wymaga długich badań i analiz laboratoryjnych. Praktycznie sygnałem o wystąpieniu takiego zagrożenia będą zachorowania – po ich wystąpieniu dąży się do określenia źródła i rodzaju skażenia oraz rejonu, w którym ma miejsce epidemia. Ochrona przed skażeniami biologicznymi obejmuje głównie niedopuszczenie do przedostania się do organizmu zarazków chorobotwórczych. W przypadku bezpośredniego zagrożenia takimi środkami ochroną będą maska i odzież ochronna oraz ukrycie się w szczelnym schronie (w pewnym zakresie także w uszczelnionym pomieszczeniu). Ukrycia te nie wymagają natomiast, jak w przypadku skażeń promieniotwórczych, grubych osłon z ciężkiego materiału. Ważnym czynnikiem jest przestrzeganie zasad higieny, izolacja chorych, kordon sanitarny, w miarę możliwości szczepienia ochronne, tzn. podobne działania, jakie podejmuje służba sanitarno-epidemiologiczna w sytuacjach epidemicznych w warunkach normalnych, tylko o znacznie większym zasięgu.

Ochrona przed skażeniami chemicznymi

Skażenie chemicznymi środkami trującymi, podobnie jak w przypadku skażeń biologicznych, może nastąpić w wyniku ich bezpośredniego kontaktu z organizmem. Następuje ono w przypadku wdychania skażonego powietrza, kontaktu ze skórą lub drogą pokarmową. Skażenia chemiczne w większości przypadków działają natychmiast, a śmierć mogą spowodować już pierwsze wdechy skażonego powietrza. Użycie środków trujących jest na ogół zauważalne – pojawia się obłok dymu i pary, nietypowy smak i zapach oraz – co najważniejsze – występują natychmiastowe zatrucia. Istnieje możliwość automatycznego wykrywania środka trującego w powietrzu (w odległości do kilkuset metrów), a jego rodzaj można na ogół określić, wykonując nieskomplikowane analizy chemiczne. Metody ochrony to indywidualne środki ochrony (maska przeciwgazowa, typowy ubiór ochronny, ubrania zastępcze) oraz ukrycie się w szczelnych pomieszczeniach, które – podobnie jak w przypadku skażeń biologicznych – nie wymagają grubych osłon. Ponadto ważne są szybko przeprowadzone zabiegi odkażania oraz natychmiastowa pomoc zatrutym. Środki trujące można też zobojętniać przy użyciu różnych odkażalników.

Informacja to podstawa

Każde skażenie działa na organizm w odmienny sposób, jednak ochrona przed skażeniami ma pewne elementy wspólne. W każdym przypadku podstawowe znaczenie będzie miało zawiadomienie ludności o możliwości wystąpienia skażeń. Alarm o skażeniach, ogłaszany przez władze obrony cywilnej, będzie dotyczył przede wszystkim skażeń promieniotwórczych i chemicznych. W każdym przypadku konieczna jest również lokalna ocena sytuacji, podejmowana w oparciu o informacje posterunków obserwacyjnych, wyposażonych w przyrządy służące do wykrywania skażeń promieniotwórczych i chemicznych. Niezwykle ważne jest utrzymanie sprawnego systemu ostrzegania i alarmowania, w tym okresowa kontrola (legalizacja) sprawności technicznej aparatury sygnalizacyjnej i pomiarowej oraz innego sprzętu. Równolegle powinna funkcjonować baza laboratoryjna dla dokonywania pomiarów oraz identyfikacji skażeń promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych.

Skuteczność ochrony przed skażeniami od broni masowego rażenia jest zapewniona dzięki wcześniejszym przygotowaniom (jeszcze w okresie pokoju). Już w 1959 r. Komitet Nauki i Astronautyki Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych oświadczył, że „istnieje paląca konieczność uświadomienia ogółu ludności, na czym polega niebezpieczeństwo użycia broni ABC (atomowej, biologicznej, chemicznej), jeżeli chce się od tej ludności spodziewać należytego udziału w obronie i stosowanych przeciwśrodkach”2.

Elementem tych przygotowań jest systematyczne szkolenie ludności na temat istoty i charakteru zagrożenia, zasad postępowania w terenie skażonym oraz przekonanie ich o tym, że proste metody postępowania mogą uratować im zdrowie i życie. Ważne jest także specjalistyczne szkolenie odpowiednich służb samoobrony oraz okresowe praktyczne sprawdzanie ich skuteczności.

Ogrom zadań

Plany działania w sytuacji wielkoskalowych skażeń opracowuje administracja samorządowa szczebla podstawowego. Jej ustawowe zadania zostały omówione w jednym z poprzednich artykułów („Przegląd Komunalny” 12/2007). Ponadto placówki służby zdrowia, inspekcja weterynaryjna, służby rolne, podmioty gospodarki komunalnej, zaopatrzenie i handel. Należy przewidzieć też wykorzystanie typowej zabudowy kraju na ukrycia przed skażeniami, a w nowo budowanych obiektach zapewnić wymagania takiej ochrony. Powinny być opracowane i okresowo aktualizowane plany zaopatrzenia ludności w żywność i wodę w warunkach skażeń.

Omówione sposoby ochrony dotyczą zarówno ogółu mieszkańców miast i wsi, jak i załóg zakładów przemysłowych i komunalnych oraz urzędów i instytucji użyteczności publicznej. Konkretne sposoby przystosowania ich do przetrwania w okresie zagrożenia skażeniami zależą od spełnianych funkcji, np. profilu produkcji, pracy w ruchu ciągłym, potrzeby kontaktowania się z otoczeniem zewnętrznym, tak aby zapewnić bezpieczeństwo załogi oraz w miarę możliwości ciągłość funkcjonowania. W elektrowniach, wodociągach i ciepłowniach konieczne jest utrzymanie ciągłości ich funkcjonowania, co ułatwi ludności przetrwanie okresu zagrożenia. Zakłady przemysłowe opracowują na wypadek wojny lub ataku terrorystycznego własne plany przetrwania zagrożenia i przygotowania do uruchomienia produkcji. Plany pracy zakładów w tym okresie powinny uwzględniać minimalną liczbę załogi, przygotowanie dla niej pomieszczeń o dobrej ochronności, system zmian ekip dyżurnych, niezbędne środki spożywcze, sprzęt i materiały użytkowe.

Ogrom zadań w ochronie przed skażeniami przypadnie placówkom służby zdrowia, w szczególności stacjom sanitarno-epidemiologicznym, które w czasie pokoju zajmują się problemami masowych zatruć, epidemii i bezpieczeństwa pracy z izotopami promieniotwórczymi. Każde skażenie wymaga oceny fachowców. Tylko oni będą w stanie przewidzieć możliwy rozwój zagrożenia oraz zaproponować organom decyzyjnym optymalne zasady postępowania. Wszystkie laboratoria należy wyposażyć w nowoczesny sprzęt i odczynniki do badań bakteriologicznych oraz przeszkolić ich personel w metodach wykrywania i rozpoznania tego typu skażeń. Przygotowania w okresie pokoju powinny obejmować wytypowanie rezerwowych szpitali zakaźnych z odpowiednią kadrą, wyposażeniem i zaopatrzeniem w środki medyczne. Należy tu uwzględnić łączne wystąpienie skażeń promieniotwórczych, biologicznych i chemicznych, bowiem powoduje to skrócenie okresu inkubacji choroby zakaźnej – na jej objawy będą się nakładać oznaki choroby popromiennej lub zatrucia, a jej przebieg będzie cięższy, chory będzie wydalał o wiele więcej zarazków niż tylko przy skażeniu biologicznym.

W czasie pokoju opracowuje się też plan ochrony ludności na wypadek awarii zakładów przemysłowych posiadających substancje toksyczne, która spowoduje skażenie środowiska, a także awarii obiektów jądrowych (reaktorów, składowisk wypalonego paliwa jądrowego, transportów paliwa itp.).

Podstawowe zasady ochrony

Należy jeszcze raz podkreślić, że najgroźniejsze jest promieniowanie opadu lokalnego. Na przykład w Stanach Zjednoczonych szacuje się, że w zależności od rozmiarów uderzenia jądrowego zorganizowanie systemu schronów zabezpieczających przed promieniowaniem może uratować 40-120 mln mieszkańców, którym groziłaby nieuchronna zagłada. Ponadto uchroniłoby to wiele milionów ludzi przed chorobą popromienną2. Dlatego celowe będzie syntetyczne przypomnienie podstawowych zasad ochrony. Po pierwsze, w czasie opadania pyłu i zaraz po jego opadnięciu na powierzchnię terenu należy się jak najszybciej ukryć, pamiętając, że ludzie przebywający w ukryciach przeciwopadowych aż do odwołania alarmu są bezpieczni. Oczywiście, najlepiej znaleźć się poza zasięgiem promieniowania, jednak jeśli to nie jest możliwe, najbezpieczniej przebywać w miejscu osłoniętym jak najgrubszą warstwą ciężkiego materiału i jak najdalej od źródła promieniowania. W przypadku pokrycia pyłem otwartych części ciała i ubrań pył ten należy zmyć, a odzież wytrzepać (najlepiej zmienić), natomiast skażoną pyłem żywność – oczyścić. Stanowią one znacznie mniejsze zagrożenie w porównaniu z niebezpieczeństwem spowodowanym zewnętrznym napromienieniem organizmu. Po odwołaniu alarmu nie należy bez potrzeby przebywać w otwartym skażonym terenie. Promieniowanie pyłu szkodzi także zwierzętom, jednak ich ratowanie dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy działania takie nie spowodują napromienienia ludzi.

Wojna oraz ataki terrorystyczne z użyciem broni masowego rażenia, w szczególności broni jądrowej, może zagrozić dużym grupom ludności. Ochrona przed skutkami działania tej broni jest trudna, niezbędna jest bowiem znajomość jej działania, przyrządy do wykrywania rozmiarów i wielkości zagrożenia oraz odpowiednie ukrycia i środki ochrony. Ale atak z użyciem takiej broni można przeżyć. Przeżyją ci, którzy się nie poddadzą, nie zrezygnują, lecz będą umiejętnie i wytrwale walczyć o życie. Pomogą im w tym organizowane wśród ludności formacje obrony cywilnej i cały system obronny państwa.

dr hab. inż. Stanisław Rabiej

Śródtytuły od redakcji

 

Źródła

1. Praca zbiorowa (Rabiej S. – współaut.): Ochrona przed skażeniami w obronie cywilnej. T. I i II. MON. Warszawa 1981.

2. Rothschild J.H.: Broń jutra chemiczna i biologiczna. MON. Warszawa 1970.