Czy stare drzewa sędziwe wymagają cięć? Cięcia stosowane są głównie w celu poprawy statyki drzew, a drzewa sędziwe, szczególnie dziuplaste, uważa się za te, które łamią się pierwsze. Pojawienie się dziupli jest naturalnym zjawiskiem i zazwyczaj nie zwiększa ryzyka złamania się drzewa.

Musimy zdawać sobie sprawę z faktu, że drzewa weterani, żyjąc dziesiątki i setki lat w jednym miejscu, dostosowują się do warunków w nim panujących. Porywiste wiatry i wichury, które zdarzają się często w ostatnich latach, powalają i łamią zazwyczaj drzewa młode oraz dojrzałe, rzadziej drzewa sędziwe.

Można było zaobserwować tę prawidłowość w obecnym roku w Warszawie. Podczas letnich wichur powalone zostały liczne drzewa w parkach i przy ulicach. Z ponad 500 sędziwych drzew pomnikowych nie złamało się żadne, odnotowano jedynie upadek jednego konara, osłabionego rozkładem spowodowanym przez pasożytniczego grzyba. Obserwacje te świadczą o tym, że drzewa sędziwe można monitorować, pielęgnować i zapobiegać ryzyku, co od wielu lat dzieje się w stolicy. Na czym jednak polega pielęgnacja drzew sędziwych?

Po co nam drzewa sędziwe w miastach?

Należy zacząć od roli, jaką odgrywają drzewa weterani w ekosystemie miasta. Stanowią one siedlisko dla tysięcy gatunków organizmów zamieszkujących żyjące drzewa i jeszcze większej liczby egzystującej w drewnie martwym. Sama dziupla ma swoją historię i zmieniających się w czasie mieszkańców (rys. 1).

Nie tylko nadziemna część drzewa wspiera różnorodność biologiczną. W glebie w strefie sytemu korzeniowego drzew mogą rozwijać się liczne mikroorganizmy. Zbadano, że w 1g gleby żyje w przybliżeniu 106 gatunków grzybów, 107 promieniowców, 109 bakterii i 103 pierwotniaków. To do stu razy więcej mikroorganizmów niż poza tą strefą. Około 10-20% asymilatów fotosyntezy trafia do ryzosfery w formie wydzieliny korzeniowej, co ma na celu stymulowanie rozwoju organizmów glebowych (wg danych z książki ?Drzewa w cyklu życia?, wydanej przez Fundację Ekorozwoju). Bioróżnorodność ekosystemu miejskiego jest warunkiem jego stabilności i pośrednio zdrowia oraz komfortu życia mieszkańców. Dlaczego? Przykładowo zdolność oczyszczania gleby z metali ciężkich to efekt pracy grzybów pozostających w stanie symbiozy z korzeniami drzew. Dla korzeni metale ciężkie są toksyczne. Niestety, zniszczona gleba miejska jest uboga w gatunki, również grzybów.

Dynamika rozwoju drzewa

Rozwój drzewa w czasie to różne fazy: młodości, dojrzałości i starości. Każda z nich charakteryzuje się inną dynamiką, tolerancją na zmiany siedliskowe, stopniem elastyczności pnia lub jej brakiem, co przekłada się na jego wytrzymałość mechaniczną. Pnie drzew dużych tracą elastyczność, więc mogą być bardzo wytrzymałe przy bardzo cienkiej, kilkucentymetrowej ściance ze zdrowego drewna (model rury). Ponadto drzewo sędziwe z biegiem czasu często obniża swoją koronę, zaczyna wytrącać posusz w wierzchołkowych jej partiach, zachowując bardzo dobrą żywotność dolnych partii. Często też w dolnych partiach korony czy w odziomku pojawiają się pędy odroślowe z pąków śpiących. Oznaki te świadczą o przebudowie korony drzewa, po której może ono żyć dalej, nawet setki lat.

W razie wątpliwości, czy rozkład powodujący powstawanie dziupli jest zbyt rozległy i czy ścianka zdrowego drewna w obrębie pnia ma wystarczającą wytrzymałość mechaniczną, przeprowadza się badanie z użyciem odpowiednich urządzeń, takich jak rezystograf, tomograf komputerowy czy tree radar, służący do analizy systemu korzeniowego. Ponadto wykonuje się test obciążeniowy przy symulowanym obciążeniu (tzw. pulling test) i przy realnym wietrze (np. badanie Dynaroot).

Poprawa żywotności drzewa weterana

Poprawa statyki sędziwego drzewa to przede wszystkim poprawa warunków siedliskowych. Drzewo zdrowe i odżywione samo uruchamia mechanizmy obronne oraz rozwija się prawidłowo, zwiększając grubość ścianki zdrowego drewna, budując bariery CODIT czy drewno reakcyjne. Podstawowym zabiegiem w ramach poprawy statyki i żywotności drzewa sędziwego, standardowym np. w Wielkiej Brytanii, jest cięcie wycofujące koronę (retrenchment prunning). Polega ono na usunięciu dominacji wierzchołkowej (hormonów znajdujących się w pąkach wierzchołkowych) przez cięcie drobnych gałązek o średnicy do ok. 5 cm, co stymuluje odbudowę i poprawę kondycji dolnych partii korony drzewa, często nadmiernie ciętych czy o słabej żywotności.

Inne zabiegi minimalizowania ryzyka to przesunięcie obiektów/ruchu, zdjęcie posuszu, podparcie konaru, ogrodzenie terenu lub zastosowanie wiązań w koronie. Te metody, które wiążą się z cięciami, stosowane są w dalszej kolejności, po wyczerpaniu katalogu zabiegów mniej inwazyjnych, i obejmują: zmniejszenie obciążenia wiatrem korony (obniżenie korony drzewa) czy usunięcie wadliwej części korony. Ostatnią możliwością w przypadku wyczerpania środków wymienionych wcześniej jest usunięcie drzewa. Złożenie drzewa czy pozostawienie wykrotu również może przynieść spektakularne efekty, jak w przypadku odroślowej lipy, widocznej na fotografii 3. Drzewo po wywróceniu w dalszym ciągu świadczy wiele usług ekosystemowych i zachwyca swoim pięknem. W tej formie z punktu widzenia różnorodności biologicznej i potencjału dalszego rozwoju jest cenniejsze niż w okresie jego życia.

Warszawa doceniła wartość drzew weteranów i w 2017 r. uruchomiła opracowywany przez Polskie Towarzystwo Dendrologiczne program ich ochrony. Pozwala on na inwentaryzację drzew sędziwych i zarządzanie nimi przy współudziale społeczeństwa. Program ten ma ogromny potencjał edukacyjny i jest szansą na poprawę wizerunku i ochronę najcenniejszych drzew na terenie stolicy, a co za tym idzie naszego kraju.

dr inż. Marzena Suchocka, Katedra Architektury Krajobrazu SGGW w Warszawie