Jak pokazują doświadczenia z zagranicy, ustanowienie odrębnych przepisów krajowych w zakresie przetwarzania bioodpadów z gospodarstw domowych to dobry krok w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym.

Udział bioodpadów w odpadach komunalnych w Polsce wynosi ok. 37%, co przy średniej masie odebranych odpadów komunalnych na mieszkańca (303 kg w 2016 r.) stanowi ok. 112 kg na rok. Efekty selektywnej zbiórki bioodpadów w naszym kraju, zgodnie z danymi GUS, w porównaniu do szacunkowego potencjału bioodpadów w odpadach komunalnych przedstawia rys. 1. W 2016 r. zebrano ok. 19,2% wytwarzanych bioodpadów – jest to więcej w porównaniu do 2015 r., kiedy to selektywnie zebrano ok. 16,5% wytwarzanych bioodpadów. Poziom selektywnej zbiórki bioodpadów na mieszkańca Polski wyniósł w 2016 r. ok. 21,4 kg.

Cele circular economy

Przyszłe cele w zakresie gospodarowania bioodpadami, wynikające z projektowanych przepisów circular economy, czyli gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ), obejmują3:

  • obowiązek wdrożenia selektywnej zbiórki bioodpadów od 31 grudnia 2023 r.,
  • minimalny poziom recyklingu odpadów komunalnych: 55% do roku 2025, 60% do roku 2030 i 65% do roku 2035,
  • maksymalny udział składowania odpadów komunalnych – na poziomie 10% do 2035 r., z możliwością przedłużenia terminu o pięć lat w przypadku państw członkowskich, które składowały ponad 60% odpadów komunalnych w 2013 r.,
  • ograniczenie możliwości wliczenia do poziomów recyklingu odpadów komunalnych jedynie bioodpadów z selektywnej zbiórki od 1 stycznia 2028 r.

Z przedstawionych celów GOZ-u wynika jednoznacznie, że bioodpady należy zbierać selektywnie w celu poddania ich procesowi recyklingu. Recykling organiczny bioodpadów stanowi konieczny warunek osiągnięcia przyszłych celów recyklingu i ograniczenia składowania odpadów komunalnych.

Stopień zaawansowania zbiórki

Polska nie jest więc jedynym krajem borykającym się z problemem wdrożenia selektywnej zbiórki i przetwarzania bioodpadów. European Compost Network (ECN) dzieli kraje UE na trzy grupy pod względem zaawansowania gospodarki bioodpadami4. W krajach należących do pierwszej grupy, takich jak: Austria, Szwajcaria, Niemcy, Holandia, Flandria (Belgia), Szwecja i Norwegia, selektywna zbiórka bioodpadów funkcjonuje na wysokim poziomie od ponad 15 lat. Kraje należące do drugiej grupy (Wielka Brytania, Włochy, Finlandia, Irlandia, Słowenia, Estonia i Francja) poczyniły znaczne postępy w tym zakresie w ciągu ostatniej dekady. Natomiast do trzeciej grupy krajów, gdzie dotąd osiągane efekty nie są zadowalające, a co za tym idzie – istnieje potencjał rozwoju, należą: Bułgaria, Grecja, Chorwacja, Łotwa, Litwa, Malta, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Hiszpania, Czechy, Węgry i Cypr. Na rys. 2 przedstawiono osiągane efekty selektywnej zbiórki bioodpadów w wybranych krajach UE.

W części krajów UE istnieją odrębne przepisy, które szczegółowo określają wymagania zbiórki i przetwarzania bioodpadów. Takie przepisy, obowiązujące m.in. w Niemczech, Austrii i Wielkiej Brytanii, wprowadzają jednoznaczną klasyfikację bioodpadów z różnych źródeł, według stopni ryzyka z nimi związanych (dotyczących głównie zagrożeń sanitarnych). Zasadniczo bioodpady kuchenne z gospodarstw domowych klasyfikowane są jako „odpady gastronomiczne”, stanowiące materiał kategorii III, zgodnie z unijnymi przepisami weterynaryjnymi – Rozporządzenie Komisji (UE) nr 142/2011. W związku z tym technologie kompostowania i fermentacji tych odpadów muszą spełniać wymagania Rozporządzenia Komisji (UE) nr 142/2011 oraz 1069/2009. Do standardowych technologii higienizacji należy tu obróbka cieplna metodą pasteryzacji w temperaturze 70C przez minimum godzinę, po uprzednim rozdrobnieniu odpadów do wielkości < 12 mm, zarówno przed kompostowaniem, jak i przed fermentacją. Poza tym obowiązuje szereg wymagań formalnych i proceduralnych dla instalacji je przetwarzających. Jednak dopuszcza się stosowanie odrębnych przepisów krajowych w zakresie przetwarzania tych odpadów, o ile takie zostały ustanowione. Wdrożone w innych krajach przepisy (w Polsce dotąd ich nie ustanowiono) rozróżniają bioodpady zbierane od mieszkańców (w tym zarówno odpady ogrodowe, łącznie kuchenne i ogrodowe, jak i same kuchenne) od odpadów gastronomicznych z żywienia zbiorowego i bioodpadów innego pochodzenia. W przypadku odpadów z gospodarstw domowych wprowadza się mniej rygorystyczne wymagania zbierania i przetwarzania niż dla bioodpadów z innych źródeł.

Przyjrzyjmy się nieco dokładniej, jak wygląda gospodarowanie bioodpadami w wybranych krajach.

Niemcy – podwaliny po GOZ

Niemcy są krajem o wysokim zaawansowaniu gospodarki odpadami, a obowiązująca od 1996 r. ustawa Kreislaufwirtschafts- und Abfallgesetzes (w tłumaczeniu „prawo gospodarki o obiegu zamkniętym i odpadów) położyła podwaliny pod obecny model GOZ-u w Europie. Poziom selektywnej zbiórki odpadów komunalnych jest tu ogólnie bardzo wysoki i wynosi 59% całkowitej masy odpadów komunalnych (łącznie 274 kg z 462 kg/M). Selektywna zbiórka bioodpadów została wprowadzona bardzo wcześnie, bo już w 1985 r. W latach 1985-2002 ilości selektywnie zbieranych bioodpadów sukcesywnie wzrastały, po czym nastąpiła stagnacja. Od 1 stycznia 2015 r. na mocy ustawy o gospodarce o obiegu zamkniętym (§ 11 Kreislaufwirtschaftsgesetz) istnieje obowiązek selektywnego zbierania bioodpadów wszędzie tam, gdzie jest to wymagane dla osiągnięcia wysokiej jakości recyklingu oraz jest to technicznie i ekonomicznie wykonalne. W 2016 r. ilość selektywnie zbieranych bioodpadów wzrosła w stosunku do ilości z 2015 r. średnio o 6 kg/M i wyniosła średnio 123 kg/M, co stanowi 47% ogólnej ilości wytworzonych bioodpadów.

W Niemczech, na mocy rozporządzenia w sprawie wykonania ustawy o usuwaniu produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, istnieje obowiązek oddzielnego zbierania bioodpadów z gospodarstw domowych i z innych źródeł. Ponadto dla bioodpadów z gospodarstw domowych określono odrębne wymagania dotyczące przetwarzania, a instalacje je przetwarzające zostały zwolnione z nadzoru odrębnych organów (weterynaryjnych)5. Techniczne wymagania w zakresie zbierania i przetwarzania bioodpadów od października 1998 r. reguluje rozporządzenie (Bioabfallverordnung), zgodnie z którym dopuszcza się następujące metody higienizacji:

  • pasteryzacja (rozdrobnienie do 12 mm i przetrzymanie przez minimum godzinę w temperaturze 70C),
  • kompostowanie w zakresie termofilowym (wymaga utrzymania przez kilka tygodni temperatury i wysokiej aktywności biologicznej, m.in. dzięki optymalnej wilgotności – min. 40%, odczynowi pH, zasobności w substancje biogenne, strukturze i napowietrzeniu. Wymaga się utrzymania w całej masie odpadów temperatury 55C przez minimum dwa tygodnie, 60C przez minimum sześć dni lub 65C przez minimum trzy dni,
  • fermentacja beztlenowa w zakresie termofilowym (proces prowadzony tak, aby cała masa odpadów poddana została temperaturze minimum 50°C w całym okresie przetrzymania w reaktorze).

Rozporządzenie określa metody walidacji procedury higienizacji, która musi zostać przeprowadzona dla nowo uruchamianych instalacji. Wymagany jest też ciągły monitoring i dokumentacja procesu higienizacji, obejmujący w przypadku pasteryzacji – profilu temperaturowego, w przypadku kompostowania – profilu temperaturowego i czasów przerzucania, a w przypadku beztlenowej fermentacji – przebiegu temperatury wraz z interwałami załadunku świeżego materiału. Pomiar temperatury powinien się odbywać bezpośrednio w przetwarzanym materiale, w przypadku kompostowania w zamkniętych reaktorach może to być temperatura powietrza na wylocie, a w przypadku kompostowania w otwartych pryzmach dopuszcza się pomiar w regularnych odstępach czasu, np. raz na dzień. Ponadto wymagane są okresowe badania sanitarne i fizykochemiczne gotowych kompostów/fermentatów, w tym zawartości metali ciężkich i zanieczyszczeń makroskopowych (szkło, metale, tworzywa sztuczne, kamienie).

Opisane warunki kompostowania i fermentacji wymagają przestrzegania określonego reżimu i starannego monitoringu procesu. Z drugiej strony przejrzyste i jasno określone reguły sprzyjają ich stosowaniu, co potwierdzają dane statystyczne. W 2015 r. w Niemczech zagospodarowano 13,85 mln Mg bioodpadów, w tym głównie bioodpady z gospodarstw domowych, odpady z parków i ogrodów, odpady z targowisk i innych źródeł6. Odpady te zostały przetworzone w kompostowniach (7,37 mln Mg) i instalacjach fermentacji (6,48 mln Mg). Z tego 4,57 mln Mg pochodziło ze zbiórki od mieszkańców (56 kg/M), a dodatkową ilość – 62 kg/M – stanowiły odpady z ogrodów i parków. W 2015 r. zarejestrowanych było 2260 instalacji kompostowania i fermentacji przetwarzających lub współprzetwarzających bioodpady, w tym 223 kompostowni bioodpadów, 645 kompostowni odpadów zielonych i 1392 instalacje fermentacji (biogazownie oraz instalacje fermentacji połączone z drugim stopniem przetwarzania w warunkach tlenowych)6.

Austria – nacisk na efektywność

W Austrii na podstawie rozporządzenia z 1992 r. istnieje obowiązek selektywnego zbierania bioodpadów, przy czym wytwórca może je zagospodarować we własnym zakresie (indywidualne kompostowniki). Generalnie obowiązkiem zbiórki objęte są odpady pochodzenia roślinnego z ogrodów i kuchni, papier będący w kontakcie z żywnością itd. Natomiast inne odpady żywności podlegają obowiązkowi zbiórki w zależności od dostępności w danym regionie instalacji kompostowania lub fermentacji, spełniającej określone warunki przetwarzania.

W Austrii również rozróżnia się bioodpady kuchenne pochodzące z gospodarstw domowych (charakteryzujące się m.in. niższą zawartością wilgoci) od odpadów gastronomicznych z innych źródeł. Jest o tym mowa w ustawie o przepisach sanitarnych dotyczących produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego i materiałów nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi7, zgodnie z którą odpady komunalne nie podlegają wymogowi przekazania do zakładów zatwierdzanych przez organy kontroli weterynaryjnej. Uznano, że w bioodpadach z prywatnych gospodarstw domowych (tzw. grupa A materiału kategorii 3) pozostałości pochodzenia zwierzęcego stanowią znikome ilości. Z technicznego punktu widzenia te odpady, które podlegają komunalnym systemom zbiórki, są przeznaczone do recyklingu organicznego zarówno w kompostowniach, jak i w instalacjach fermentacji. Odpady te oznaczono osobnymi kodami – SN 92401 to bioodpady z gospodarstw domowych przeznaczone do kompostowania, a SN 92450 to bioodpady przeznaczone do fermentacji. Rozporządzenie w sprawie kompostowania bardzo dokładnie określa, jakie odpady mogą być wykorzystywane do wytwarzania kompostów różnej klasy jakości, wymagania procesowe, zakres kontroli procesu oraz możliwości zastosowań tych kompostów. Zgodnie z wytycznymi, dopuszczalne jest przetwarzania bioodpadów, w tym kuchennych, w otwartych pryzmach przy zachowaniu określonych procedur higienizacji. W 2015 r. w Austrii odebrano średnio 482 kg/M odpadów komunalnych, w tym bioodpady stanowiły 108 kg/M, selektywnie zebrane surowce 168 kg/M, a odpady zmieszane 166 kg/M8. W 2015 r. funkcjonowało 404 kompostowni bioodpadów zielonych i kuchennych oraz 153 instalacje fermentacji, w tym 42 przy oczyszczalniach ścieków, zapewniających kofermentację bioodpadów z osadami ściekowymi. W kompostowniach przetworzono łącznie 1,14 mln Mg odpadów, a największy strumień stanowiły bioodpady z gospodarstw domowych (SN 92401). W 2015 r. w 153 instalacjach fermentacji przetworzono łącznie 580 tys. Mg bioodpadów – największy strumień stanowiły odpady gastronomiczne z kuchni zbiorowych, a na drugim miejscu bioodpady z gospodarstw domowych (SN 92450).

Holandia – w kierunku poprawy systemu zbiórki

W Holandii poziom selektywnej zbiórki odpadów komunalnych jest już wysoki, a nowy plan gospodarki odpadami przewiduje szereg działań mających na celu jego dalszą poprawę, m.in. w regionach zabudowy wysokiej9. W związku z tym przywrócono selektywne zbieranie w dużych miastach, po rezygnacji z tego w latach 90. z powodu niskiej jakości zbieranych surowców. Plan gospodarki odpadami zakłada9:

  •  zwiększenie poziomu segregacji odpadów z gospodarstw domowych: z 52% w 2014 r. do 75% w 2020 r. (u źródła oraz w sortowniach),
  •  zapobieganie powstaniu odpadów z gospodarstw domowych: z 500 kg/M w 2014 r. do 400 kg/M w 2020 r.,
  •  zmniejszenie ilości odpadów zmieszanych: z 240 kg/M w 2014 r. do 100 kg/M w 2020 r. i 30 kg/M w 2025 r.

Bioodpady są zbierane w Holandii selektywnie już od lat 80., a najwyższe efekty osiągano w połowie lat 90. Obecnie rocznie selektywnie zbiera się 82 kg/M bioodpadów kuchennych i ogrodowych. Dodatkowo w 2016 r. zebrano selektywnie 25 kg/M odpadów ogrodowych wielkogabarytowych w PSZOK-ach oraz 3 kg/M rok bezpośrednio z posesji mieszkańców. Ilość odpadów z zieleni miejskiej utrzymuje się na poziomie ok. 30-40 kg/M rok. Całkowite ilości selektywnie zbieranych bioodpadów od ok. 20 lat utrzymują się na poziomie ok. 150 kg/M rok (rys. 3).

Większość selektywnie zbieranych bioodpadów trafia do zamkniętych instalacji kompostowania lub fermentacji, a część odpadów z pielęgnacji zieleni miejskiej jest przetwarzana w otwartych pryzmach11. Spośród bioodpadów klasyfikowanych pod kodem 20 01 08 w 2016 r. w kompostowniach przetworzono 966 tys. Mg, a w instalacjach fermentacji 465 tys. Mg. Ogólny trend wskazuje na wzrost poziomu fermentacji na koszt kompostowania. Oprócz bioodpadów z gospodarstw domowych (20 01 08) w 21 kompostowniach i 11 instalacjach fermentacji przetwarzano również podobne odpady z innych źródeł oraz odpady ogrodowe (rys. 4).

Czechy – zróżnicowana ilość bioodpadów

W Czechach selektywna zbiórka bioodpadów w gminach jest obowiązkowa od 2015 r. Rozporządzenie nr 321/2014 Sb. wymaga, aby gminy zapewniły możliwość zbierania dwóch rodzajów bioodpadów. Pierwszy to odpady ulegające biodegradacji z ogrodów i parków (trawa, liście, owoce, warzywa, gałęzie drzew i krzewów, rośliny itp.). Z kolei drugi to odpady ulegające biodegradacji z kuchni i stołówek (owoce, warzywa). Oznacza to zbiórkę wyłącznie odpadów pochodzenia roślinnego, które są przetwarzane głównie w procesach kompostowania. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń stwierdzono, że ilość bioodpadów różni się zasadniczo w różnych rodzajach zabudowy – w miejscowościach o zabudowie mieszkaniowej przeciętna ilość zbieranych bioodpadów w gospodarstwie domowym wynosi 70 kg rocznie, podczas gdy w miejscowościach z przewagą zabudowy jednorodzinnej może ona wynosić nawet 180 kg rocznie, średnio 100 kg12.

Pomocny krok

Na podstawie doświadczeń z innych krajów można stwierdzić, że ustanowienie odrębnych przepisów krajowych w zakresie przetwarzania bioodpadów z gospodarstw domowych wydaje się pomocnym krokiem dla podmiotów realizujących zbiórkę i przetwarzanie bioodpadów. W szczególności uzasadnione jest z punktu widzenia wyłączenia tego strumienia spod rygorystycznych przepisów weterynaryjnych. W zakresie standardu przetwarzania bioodpadów być może funkcję tę spełni projektowane rozporządzenie dotyczące funkcjonowania rynku wewnętrznego produktów nawozowych COM(2016) 157 final13, nad którym pracuje Komisja Europejska. Celem tego rozporządzenia jest m.in. harmonizacja uregulowań obejmujących stosowanie nawozów pochodzących z materiałów organicznych (m.in. bioodpadów poddanych recyklingowi), dotychczas niebędących przedmiotem uregulowań na poziomie UE. Inicjatywa ma na celu zachęcenie do rozwoju unijnej produkcji nawozów pochodzących z surowców organicznych. We wniosku zaproponowano również nowe wymagania dotyczące bezpieczeństwa i jakości produktu.

Emilia den Boer

Wydział Inżynierii Środowiska, Politechnika Wrocławska

Jan den Boer

Instytut Inżynierii Rolniczej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

 

Źródła

  1. GUS Ochrona Środowiska – roczniki 2008-2016.
  2. KPGO 2022. Uchwała Nr 88 Rady Ministrów z 1 lipca 2016 r. w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2022.
  3. https://www.wko.at/branchen/t/information-consulting/entsorgungs-ressourcenmanagement/eu-kreislaufwirtschaftspaket.html (dostęp: 22.03.2018).
  4. European Compost Network (ECN), https://www.compostnetwork.info/policy/biowaste-in-europe/treatment-bio-waste-europe/ (dostęp: 22.03.2018).
  5. Verordnung zur Durchführung des Tierische Nebenprodukte Beseitigungsgesetzes (Tierische NebenprodukteBeseitigungsverordnung) TierNebV Ausfertigungsdatum, 27.07.2006 z późn. zm.
  6. Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz, Bau und Reaktorsichercheit, Bioabfälle – Statistik.
  7. Bundesgesetz betreffend Hygienevorschriften für nicht für den menschlichen Verzehr bestimmte tierische Nebenprodukte und Materialien (Tiermaterialiengesetz – TMG), StF: BGBl. I Nr. 141/2003, z późn. zm.
  8. Ministerium für ein Lebenswertes Österreich, Bundes-Abfallwirtschaftsplan 2017, Teil 1, Wiedeń 2017.
  9. CBS StatLine 2017 Gemeentelijke afvalstoffen; hoeveelheden. Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen.
  10. Afvalverwerking in Nederland : gegevens 2016/Werkgroep Afvalregistratie. – Utrecht: Rijkswaterstaat, 2017.
  11. Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Landelijk afvalbeheerplan 2017-2029 – Slimmer omgaan met grondstoffen (LAP3), 2017.
  12. Struk M., Hřebíček J., Horsák Z.: Experiences of Czech municipalities with introducing biowaste collection. 4th International Conference on Sustainable Solid Waste Management. Limassol, Cypr 23-25.06.2016.
  13. Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady określającego zasady udostępniania na rynku produktów nawozowych z oznakowaniem CE i zmieniającego rozporządzenia (WE) nr 1069/2009 i (WE) nr 1107/2009 (COM(2016) 157 final.