Problemy z tworzeniem nowych parków narodowych

Światowa Komisja Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody do spraw Obszarów Chronionych (International Union fort Conservation of Nature IUCN, World Commission on Protected Areas WCPA) określiła i zdefiniowała następujące kategorie obszarów chronionych: Ia – ścisły rezerwat przyrody (Strict Nature Reserve), Ib – obszar naturalny (Wilderness Area), II – park narodowy (National Park), III – pomnik przyrody (National Monument), IV – obszar ochrony siedliskowej/gatunkowej (Habitat/Species Management Area), V – obszar chronionego krajobrazu/morza (Protected Landscape/Seascape), VI – obszar chroniony o użytkowanych zasobach (Managed Resource Protected Area). W ramach II kategorii ochronnej IUCN zdefiniowała parki narodowe jako duże obszary w stanie naturalnym, lub bliskim naturalnemu, powołane do ochrony wielkoskalowych procesów ekologicznych, złożoności gatunkowej i ekosystemów charakterystycznych dla danego terenu, które także stanowią podstawę dla środowiskowo i kulturowo zgodnych z nią aktywności duchowej, naukowej, edukacyjnej, rekreacyjnej i turystycznej. Parki narodowe mają wyróżniać się rozmiarem, cechami przyrodniczymi i krajobrazowymi na tle krajowym lub międzynarodowym.

Parki narodowe w Polsce

Zgodnie z polską ustawą o ochronie przyrody park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Tworzony jest w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów [Ustawa … 2004: art. 8 ust. 1 i ust. 2].

W Polsce znajdują się 23 parki narodowe (PN), zajmujące niewiele więcej niż 1% powierzchni obszaru lądowego łącznie z wodami śródlądowymi kraju (tabela 1).

Najwięcej parków narodowych występuje w województwie małopolskim (6) i podlaskim (4). W województwach podkarpackim, pomorskim, zachodniopomorskim, lubuskim, wielkopolskim, lubelskim i dolnośląskim występują po dwa parki narodowe, a w województwach mazowieckim, łódzkim i świętokrzyskie po jednym parku narodowym. Drawieński PN występuje na terenie trzech województw (zachodniopomorskie, lubuskie, wielkopolskie). Na terenie dwóch województw występują Kampinoski PN (mazowieckie, łódzkie) i Magurski PN (podkarpackie, małopolskie). Najmniejszym parkiem jest Ojcowski PN w województwie małopolskim (mezoregion Wyżyna Olkuska (341.32); makroregion: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska], a największym Biebrzański PN w województwie podlaskim (mezoregion Kotlina Biebrzańska (843.32); makroregion: Nizina Północnopodlaska].

Propozycje nowych parków narodowych

Nieobowiązująca od końca 2020 roku Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 [Uchwała Nr 239 … 2011] zakładała utworzenie do 2030 roku trzech nowych parków narodowych (Mazurskiego, Turnickiego, Jurajskiego), powiększenie kilku już istniejących parków narodowych oraz powierzchni ochronnych w Puszczy Białowieskiej i Puszczy Kampinoskiej. Koncepcja ta została uchylona w związku z wprowadzonymi zmianami w zasadach prowadzenia polityki rozwoju [Ustawa … 2020], co m.in. przyczyniło się do pogłębienia chaosu planistycznego w kraju. Zapisy zawarte w tej Koncepcji nie mają obecnie jakiegokolwiek znaczenia.

Na konieczność utworzenia przynajmniej trzech parków narodowych (Mazurskiego, Turnickiego, Jurajskiego) oraz powiększenie czterech parków istniejących (Babiogórskiego, Białowieskiego „Bory Tucholskie”, Karkonoskiego) wskazała także Rada Ministrów w kolejnych wersjach programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej [Uchwała nr 213 … 2015]. Uchwała ta miała jedynie znaczenie jakby ideowe, natomiast żadnego praktycznego, bowiem to gminy w Polsce decydują o tworzeniu parków narodowych, a nie taka czy inna Rada Ministrów.

Mazurski PN w województwie warmińsko-mazurskim (mezoregiony: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Równina Mazowiecka; makroregion: Pojezierze Mazurskie) miałby zostać wyodrębniony z terenów obecnego Mazurskiego Parku Krajobrazowego i obejmować położone w okolicach jezioro Śniardwy, rzekę Krutynię oraz jeziora Nidzkie i Łuknajno. Turnicki PN (inne proponowane nazwy: PN Pogórza Karpackiego, PN Doliny Środkowego Wiara, PN Brzeżnych Karpat, Lędziański PN, Wschodniokarpacki PN) w województwie podkarpackim (makroregion: Pogórze Środkowobeskidzkie, mezoregion: Pogórze Przemyskie) ochroną obejmowałby fragment zachowanej puszczy karpackiej z leśnym rezerwatem przyrody Turnica, znajdującym się obecnie w obrębie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego oraz dwóch obszarów sieci Natura 2000: siedliskowego „Ostoja Przemyska” PLH180012 oraz ptasiego „Pogórze Przemyskie” PLB180001 [Planowany … 2023]. Nazwa parku ma wywodzić się od centralnie położonego masywu Turnica (563 m n.p.m.) oraz rzeki o tej samej nazwie, będącej dopływem Wiaru (Wihor). Jurajski PN w województwie śląskim (mezoregion: Wyżyna Częstochowska; makroregion: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska) obejmowałby północną część obecnego Parku Krajobrazowego „Orlich Gniazd” w pobliżu Olsztyna koło Częstochowy. Ochroną objęte byłyby dwa obszary w okolicach Złotego Potoku i Olsztyna [Raszka et al. 2019a].

Od ponad 30 lat proponowane jest utworzenie w województwie zachodniopomorskim PN Dolina Dolnej Odry (mezoregion: Dolina Dolnej Odry; makroregion: Pobrzeże Szczecińskie), mającego objąć ochroną fragment dna doliny Odry wraz z jej starorzeczami oraz kompleksami szuwarów, łąk zalewowych i lasów łęgowych. W 1995 roku na terenie brandenburskiego powiatu Uckermark w Niemczech utworzono na lewym brzegu rzeki Nationalpark Unteres Odertal (PN Dolina Dolnej Odry), stanowiący część polsko-niemieckiego zespołu obszarów chronionych, obejmującego po polskiej stronie Park Krajobrazowy Dolina Dolnej Odry i Cedyński Park Krajobrazowy [Raszka et al. 2019a, Projektowany … 2024].

W najnowszej publikacji, wydanej w ramach projektu „Oddajmy parki narodowi” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i  Norwegię w ramach Funduszy EOG, zestawiono wszystkie dotychczasowe propozycje utworzenia nowych parków narodowych (25 obiektów) i powiększenia parków już istniejących (19 obiektów) [Klub 2023]. Propozycje te obejmowały:

• utworzenie nowych parków narodowych: Bydgoski, Chełmski, Janowski, Jaworski, Jurajski, Kaszubski, Kopalnia Soli Wieliczka, Mazurski, Odrzański, Orawski, Borów Dolnośląskich, Bramy Morawskiej, Doliny Dolnej Odry, Puszczy Boreckiej, Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Pilickiej, Puszczy Rominckiej, Puszczy Śląskiej, Stawy Milickie, Wysoczyzny Elbląskiej, Sobiborski, Szczeciński, Śnieżnicki, Turnicki, Wiślański;
• powiększenie istniejących parków narodowych: Babiogórski, Biebrzański, Bieszczadzki, Drawieński, Gorczański, Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Ojcowski, „Bory Tucholskie”, Gór Stołowych, Puszczy Białowieskiej, Pieniński, Poleski, Roztocząński, Słowiński, Świętokrzyski, Wigierski, Woliński.

W 2024 roku grupa przyrodników z Trójmiasta wznowiła działania zmierzające do utworzenia Kaszubskiego PN w centralnej części mezoregionu Pojezierze Kaszubskie (Pojezierze Kartuskie, 314.51; makroregion: Pojezierze Wschodniopomorskie), mającego obejmować część Lasów Mirachowskich z zespołem jezior potęgowskich ((jeziora: Folwarczne, Kamienieckie, Potęgowskie, Czarne i Święte oraz Białe Jezioro, Junno, Kocenko, Lubogoszcz) oraz doliny rzeki Łeby. Wykorzystano okoliczność, że premierem rządu jest Donald Tusk, deklarujący się jako Kaszub. Na stronie Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze zamieszczony została petycja do Rady Ministrów RP polskiego rządu o utworzenie Kaszubskiego PN, podpisana przez 50 pracowników naukowych, którą wsparło ponad 11 tys. osób [Karaś 2024]. Petycja środowiska naukowego w sprawie utworzenia Kaszubskiego PN była rozpowszechniana i podpisywana w wyniku różnych kontaktów koleżeńskich.

Jeden z najdłużej powstających parków narodowych w Polsce

Kaszubski PN jest jednym z najdłużej powstających parków narodowych w Polsce. Chociaż historia dotycząca ochrony tych terenów sięga początków XX wieku, to jednak do dzisiaj park narodowy nie powstał [Zieliński 2024a]. Działania zmierzające do ochrony tego terenu podejmowali już Hugo Wilhelm Conventz (1855-1922) botanik, muzealnik, konserwator przyrody, który w 1916 roku doprowadził do powstania na tym terenie kilku rezerwatów torfowiskowych oraz Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku (Naturforschende Gesellschaft), jedno z najstarszych towarzystw naukowych na ziemiach polskich, działające w latach 1743-1936.  W latach międzywojennych Adam Wodziczko (1887-1948) i Feliks Józef Krawiec (1906-1939), botanicy związani z Uniwersytetem Poznańskim, wysunęli koncepcję ochrony tych terenów ze względu na walory krajobrazowo-przyrodnicze oraz unikatową florę i faunę. Obszarowo odpowiadała ona mniej więcej współczesnemu projektowi Kaszubskiego PN. Koncepcja ta nie została zrealizowana, co uznaje się za błąd ówczesnej działalności konserwatorskiej na tym terenie. W latach 90. XX wieku sprawa Kaszubskiego PN była podnoszona przez ówczesny Zarząd Parków Krajobrazowych w Gdańsku (obecnie Pomorski Zespół Parków Krajobrazowych w Słupsku) oraz podczas późniejszych prac nad planem ochrony Kaszubskiego Parku Krajobrazowego (plan uchwalono w 2023 r.).

W wyniku prowadzonych przez dziesiątki lat całkowicie niekontrolowanej działalności gospodarczej teren ten poddany został bardzo silnej antropopresji, która spowodowała powstanie szeregu niekorzystnych zmian w środowisku przyrodniczym. Przykładem może być roślinność torfowisk. Wiele gatunków roślin związanych z torfowiskami (tyrfobionty) na tym terenie już zanikło w wyniku melioracji torfowisk prowadzonych po 1945 roku. Mimo powstania wielu zmian w wyniku całkowicie niekontrolowanych działań gospodarczych teren ten jest nadal niezwykle wartościowy pod względem walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych [Zieliński 2024b]. Obecnie na obszarze tym ustanowiono następujące formy ochrony przyrody: cztery obszary NATURA 2000, Kaszubski Park Krajobrazowy (część północna), 9 rezerwatów przyrody (jedno z największych skupisk rezerwatów w Polsce), Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Łeby, cztery zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ponad 40 pomników przyrody (głównie pojedyncze drzewa, ale także głazy narzutowe). Wytyczone zostały także strefy ochronne wokół, stanowisk rzadkich gatunków ptaków.  Projektowane jest utworzenie kolejnych czterech rezerwatów przyrody, dwóch zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, około 40 użytków ekologicznych oraz kolejnych stref ochronnych ptaków.

Utworzenie Kaszubskiego PN, parku narodowego, któremu sprzeciwia się Nadleśnictwo Kartuzy (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Gdańsku) ograniczyłoby znacznie prowadzoną wycinkę drzew, zlikwidowałoby polowania prowadzone przez koła łowieckie Polskiego Związku Łowieckiego i ukierunkowało prace związane z renaturyzacją odwodnionych torfowisk. Spełniłoby oczekiwania części lokalnych społeczności Kaszub, będąc jednym z przejawów współczesnego patriotyzmu Kaszubek i Kaszubów oraz uzupełniłoby istotną lukę w systemie chronionych pojeziernych obszarów północnej Polski. W apelu skierowanym do rządu wyrażono przekonanie, że jedynie park narodowy może znacząco spowolnić, a docelowo wykluczyć wieloraką, nasilającą się presję gospodarczą (głównie leśnictwo i rolnictwo) i inwestycyjną (głównie osadnictwo) na tym terenie.

Wskaźnikiem ochrony przyrody kraju jest procentowy udział parków narodowych w jego powierzchni. W takim zestawieniu, Polska z 23 parkami narodowymi, zajmującymi 1,01% powierzchni ogólnej obszaru lądowego łącznie z wodami śródlądowymi kraju, znajduje się na 29 miejscu na 38 krajów europejskich. Jeżeli wszystkie przedstawione propozycje zostałyby zrealizowane, wtedy przesunęłoby to Polskę w takim zestawieniu na miejsce 18.

Dlaczego parki narodowe nie są w Polsce tworzone?

Mimo niekwestionowanych walorów przyrodniczych i kulturowych parków narodowych ich liczba w Polsce nie zmienia się od 23 lat. Ostatni park narodowy „Ujście Warty”  został utworzony w 2001 roku w województwie lubuskim [mezoregiony: Kotlina Gorzowska (315.32) i Kotlina Freinwaldzka (315.31); makroregion: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka]. Parki narodowe zajmują obecnie jedynie 1,01% powierzchni obszaru lądowego wraz z wodami śródlądowymi naszego kraju, prze średniej w krajach Unii Europejskiej wynoszącej 3,4%. W rezultacie  ekosystemy w różnych częściach Polski, które powinny zostać objęte skuteczną ochroną z roku na rok ulegają coraz większej degradacji. W szczególności dotyczy to obszarów leśnych (np. Puszcza Karpacka, Puszcza Białowieska), jezior i torfowisk.

Parki narodowe w Polsce nie są od ponad 20 lat tworzone wobec stałych sprzeciwów jednostek samorządu terytorialnego oraz Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, państwową jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, nie będącej przedsiębiorstwem działającej na kształt służby państwowej, reprezentującą Skarb Państwa w zakresie zarządzania mieniem i mającej bezpośredni wpływ na lokalną politykę leśną, np. poprzez blokowanie przez samorządy utworzenia nowych parków narodowych. W odróżnieniu od innych służb mundurowych w naszym kraju (np. policji) pracownicy Lasów Państwowych mogą być bowiem radnymi i działać w samorządach.

Bezpośrednią prawną podstawą tej wyjątkowo szkodliwej dla naszego kraju działalności samorządów jest zapis ustawy o ochronie przyrody wprowadzony nowelizacją w 2000 roku Nowelizując nie obowiązującą obecnie ustawę o ochronie przyrody [Ustawa … 1991] po art. 7 dodano m.in. art. 7b w następującym brzmieniu: „7b. Utworzenie, powiększenie, zmniejszenie lub likwidacja parku narodowego może nastąpić tylko po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami zainteresowanych jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania planuje się powyższe zmiany, oraz po zaopiniowaniu, w terminie jednego miesiąca od dnia przedłożenia tych zmian, przez zainteresowane organizacje pozarządowe. Niezłożenie opinii w przewidzianym terminie uznaje się za brak uwag.” [Ustawa … 2000]. Mimo że nowelizacja dotyczyła ustawy o ochronie przyrody z 1991 roku, to jednak wprowadzone zapisy zostały także utrzymane w nowej, obowiązującej obecnie ustawie o ochronie przyrody [Ustawa … 2004]. Określają one, że „określenie i zmiana granic parku narodowego może nastąpić po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania planuje się powyższe zmiany, oraz po zaopiniowaniu, w terminie 30 dni od dnia przedłożenia tych zmian, przez zainteresowane organizacje pozarządowe. Niezłożenie opinii w przewidzianym terminie uznaje się za brak uwag” [Ustawa … 2004: art. 10 ust. 2]. Tylko na podstawie tego przepisu organ uchwałodawczy najmniejszej nawet jednostki samorządu terytorialnego, na obszarze której planuje się utworzyć park narodowy lub zmienić granice parku już istniejącego, decyduje o ochronie zasobów dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego całego kraju. I to najczęściej wbrew opiniom merytorycznym i potrzebom społecznym.

Należy zwrócić uwagę, że w wydawaniu decyzji administracyjnej istotną rolę odgrywa współdziałanie organów administracji publicznej, które w zakresie własnych kompetencji wydają określone stanowiska. Podstawową regulacją nakładającą na organy administracji publicznej obowiązek współdziałania jest przepis kodeksu postępowania administracyjnego (k.p.a.) [Ustawa … 1960: art. 106].  Nie stanowi on jednak samodzielnej podstawy do jego zastosowania i dlatego każdorazowo należy sięgać do prawa materialnego. Unormowanie to nie tworzy samoistnej podstawy do współdziałania z innym organem przy załatwianiu konkretnej sprawy.

Stanowiska organów administracji publicznej mogą przybierać dwie formy: opinii lub uzgodnienia. Charakter prawny obu stanowisk jest wyraźnie różny. Opinia jest słabszą formą współdziałania i nie ma charakteru wiążącego. Oznacza to, że organ prowadzący postępowanie (w naszym przypadku związane z utworzeniem parku narodowego lub zmiany jego granic) nie jest nią związany i może wydać decyzję niezgodną z treścią opinii. Istotne jest jednak, aby ustosunkował się on w uzasadnieniu swojej decyzji do treści wydanej opinii i wskazał powody decydujące o wydaniu odmiennego rozstrzygnięcia niż to które zawarte jest w  uzyskanej opinii. Uzgodnienie w przeciwieństwie do opinii uznawane jest natomiast za mocniejszą formę współdziałania organów administracji. Przyjmuje się dlatego, że uzgodnienie ma charakter wiążący. Odmowa wydania przez samorząd terytorialny uzgodnienia oznacza w praktyce odmowę dotyczącą ustanowienia parku narodowego lub zmiany granic parku już utworzonego. Uzgodnienie jest więc ogromną formą wpływu jednego organu na drugi, bowiem uzależnia możliwości wydania aktu prawnego od akceptacji jego treści przez organ uzgadniający. Ma charakter wiążący w stosunku do organu administracji publicznej decydującego w przedmiotowej sprawie. Wydanie decyzji bez zgody organu uzgadniającego stanowi podstawę do wznowienia postępowania na podstawie przepisów k.p.a. [Ustawa …1960: art. 145 § 1 pkt 6]. Natomiast jeżeli decyzja zostałaby wydana wbrew treści uzgodnienia, to doszłoby do naruszenia prawa, być może nawet, że w stopniu rażącym. Stanowiłoby to podstawę do wyeliminowania decyzji z obrotu prawnego w trybie postępowania o stwierdzenie nieważności decyzji z uwagi na rażące naruszenie prawa [Ustawa … 1960: art. 156 § 1 pkt 6]. Utworzenie parku narodowego jako formy ochrony przyrody lub zmiana jego granic w obecnej sytuacji prawnej uzależnione są więc wyłącznie od woli samorządu terytorialnego w zasadzie bez konieczności podawania jakichkolwiek podstaw merytorycznych.

Istniejący stan prawny dotyczący możliwości tworzenia oraz powiększania parków narodowych w Polsce został negatywnie oceniony m.in. przez Radę Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W 2020 roku przyjęła ona uchwałę w sprawie zmiany systemu tworzenia i powiększania parków narodowych, w której apeluje o pilne podjęcie prac nad zmianą systemu ochrony przyrody przez wprowadzenie zgodnych z Konstytucją rozwiązań umożliwiających skuteczne tworzenie nowych i powiększanie istniejących parków narodowych w Polsce, z poszanowaniem udziału samorządu terytorialnego [Uchwała Rady Wydziału … 2020]. Uzależnienie utworzenia parku narodowego od zgody jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze park narodowy miałby powstać – mimo że sprawa ta nie ma charakteru lokalnego, lecz ogólnopaństwowy – budzi istotne i uzasadnione wątpliwości co do zgodności z Konstytucją, w szczególności z jej art. 5, art. 31 ust. 3, art. 74 oraz art. 86 [Konstytucja RP … 1997]. Osłabia i wręcz podważa ciążący na władzy publicznej obowiązek ochrony środowiska i wspierania jego poprawy przy uwzględnieniu zasady zrównoważonego rozwoju, jak też w obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego współczesnym i przyszłym pokoleniom. Obecny stan prawny uniemożliwia prowadzenie polityki państwa w zakresie ochrony zasobów przyrody, ponieważ nie jest ono w stanie osiągać celów, które zakłada w aktach planistycznych, czy uchwałach Rady Ministrów.

Parki narodowe – samorządy Lasy Państwowe i finanse

Samorządy konsekwentnie wykorzystują procedurę uzgodnienia, aby powstrzymać wszelkie inicjatywy tworzenia i zmiany granic parków narodowych w swoich granicach. Obawiają się zakazów obowiązujących w parkach narodowych, zarówno dotyczących ograniczeń działań samego samorządu, jak i osób prywatnych. Utworzenie parku narodowego odbierze gminie możliwość realizacji inwestycji celu publicznego, a mieszkańcy utracą prawo do swobodnego zagospodarowania swoich nieruchomości, zbioru runa leśnego lub zakupu drewna. Jako przyczynę niechęci do parków narodowych wykazuje się kwestię niesprawiedliwego obciążania samorządu terytorialnego kosztami funkcjonowania parków narodowych, przy jednoczesnym braku wsparcia ze strony państwa. Wśród  utraconych korzyści związanych z potencjalnym utworzeniem parku wymieniane sią niższe wpływy do budżetu z tytułu niektórych podatków, brak możliwości realizacji niektórych inwestycji celu publicznego, zahamowanie zabudowy mieszkaniowej i ograniczenia dotyczące rozwoju lokalnej gospodarki.

Istotna jest rekompensata strat ponoszonych przez samorządy z uwagi na obniżone stawki niektórych podatków płaconych przez parki narodowe. Dotyczy to np. podatku leśnego, którego stawka dla lasów wchodzących w skład rezerwatów przyrody i parków narodowych ulega obniżeniu o 50% [Ustawa … 2002: art. 4 ust. 3]. Od 2016 roku utrata przychodów z innych podatków (np. podatku pod nieruchomości) jest  gminom rekompensowana [Rozporządzenie …. 2016].

W wyobrażeniach samorządów parki narodowe, podobnie jak i inne obszary chronione, zagrażają wręcz z ich istnieniu. Utwierdzane są w tym przez Lasy Państwowe, które niezwykle konsekwentnie ugruntowują ich negatywne stanowisko. Istnieje instytucjonalny sprzeciw Lasów Państwowych wobec tworzenia form ochrony na terenach administrowanych przez ten podmiot. Obawy Lasów Państwowych wobec parków narodowych zostały bezpośrednio podane w Strategii Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP) na lata 2014-2030. Dokument ten wskazuje wzrost powierzchni obszarów chronionych jako zagrożenie dla tej instytucji [Strategia Państwowego …..]. Podnoszoną kwestią jest niedofinansowanie parków narodowych. Ma to istotne znaczenie, ponieważ większość projektowanych parków w części lub w całości zlokalizowanych jest na terenach administrowanych przez Lasy Państwowe. Utworzenie parku narodowego oznaczałoby także utratę  posad przez pracowników Lasów Państwowych  lub zatrudnienie ich w nowo powstałym parku na znacznie gorszych warunkach finansowych [Niedziałkowski 2016].

Poza parkami narodowymi najlepszą dostępną formą ochrony lasów są w Polsce rezerwaty przyrody, jednak tylko niewielka ich część to rezerwaty ścisłe, gdzie całkowicie wykluczona jest jakakolwiek wycinka [Raszka et al. 2019b]. Rezerwatów przyrody na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe jest bardzo niewiele, stanowią one tylko 1,7% powierzchni leśnej (tylko 86% rezerwatów zlokalizowanych jest na gruntach w zarządzie PGL LP [Gospodarka finansowa … 2015].

Ustawa o lasach [Ustawa … 1991] uprawnia PGL LP do prowadzenia w imieniu Skarbu Państwa działalności gospodarczej. Lasy Państwowe są więc równocześnie firmą nastawioną na maksymalizację zysków (ok. 90% sumy przychodu pochodzi ze sprzedaży drewna) i mającą pozycję monopolisty na rynku sprzedaży drewna w Polsce (jedynie 4% udziałów w rynku sprzedaży drewna pochodzi z lasów prywatnych). Lasy Państwowe nie tylko kontrolują podaż drewna, ale także stymulują wzrost podaży na swój produkt, co jest sprzeczne z interesem publicznym prowadząc m.in. do obniżania dobrobytu społecznego. Mimo spadku przychodów Lasy Państwowe sukcesywnie zwiększają koszty zarządu, w tym koszty wynagrodzeń, co odbywa się kosztem dobra publicznego i zubaża całe społeczeństwo. Ekonomiczną podstawą PGL LP jest zasada samofinansowania, polegająca na przeznaczaniu wygospodarowane środki na własne potrzeby, nie płacąc właścicielowi, czyli państwu żadnej formy dywidendy. W naszym kraju działalność związana z leśnictwem, a więc podstawowa działalność PGL LP, jest zwolniona z podatku dochodowego i podlega tylko pod podatek leśny [Ustawa … 2002].

Instrumentem wyrównywania niedoborów finansowych w poszczególnych nadleśnictwach jest Fundusz Leśny, którego dysponentem jest Dyrektor Generalny Lasów Państwowych. Fundusz zasilany jest głównie przez środki pochodzące z nadleśnictw (tzw. odpis podstawowy, czyli ustalany corocznie procent przychodów od sprzedanego drewna). Wspiera on m.in. nadleśnictwa, w których drzewostany zostały dotknięte klęską żywiołową. Uważa się jednak, że Fundusz Leśny nie działa motywująco, bowiem brak jest kryteriów oceny rentowności poszczególnych nadleśnictw [Gospodarka finansowa … 2015].

Parki narodowe w niewielkim stopniu dofinansowane są ze środków Funduszu Leśnego, które przeznacza się dla nadleśnictw na wyrównywanie niedoborów powstających przy realizacji zadań m.in. gospodarki leśnej, a także na zalesianie gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa, działania niezbędne dla ochrony przyrody realizowanej metodami gospodarki leśnej polegające na wykupie przez parki narodowe na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości położonych w granicach parku i tworzeniu infrastruktury, badania naukowe, tworzenie infrastruktury niezbędnej do prowadzenia gospodarki leśnej, ochronę przyrody w lasach realizowaną metodami gospodarki leśnej oraz inne zadania z zakresu gospodarki leśnej w lasach [Ustawa … 1991: art. 58 ust. 1, 2, 3, 3a]. W latach 2015-2023 wielkość zadań dofinansowywanych z Funduszu Leśnego w parkach narodowych wynosiła 65,9-83,7% wszystkich dofinansowywanych zadań (tabela 2).

W latach 2014-2023 realizacja umów finansowanych ze środków Funduszu Leśnego zawartych przez Lasy Państwowe z parkami narodowymi wynosiła 68-88% (tabela 3).

Niedoskonałość Funduszu Leśnego w zakresie wspierania parków narodowych polega na tym, że środki przekazywane za pośrednictwem tego mechanizmu dla parków narodowych są zbyt niskie w stosunku do potrzeb i przeznaczane wyłącznie na ochronę ekosystemów leśnych oraz na przedsięwzięcia zaaprobowane jedynie przez Lasy Państwowe. Nie można z Funduszu Leśnego finansować w parkach narodowych działań ochronnych prowadzonych np. na jeziorach, torfowiskach, murawach, czy ekosystemach łąkowych.

Polityka finansowa PGL LP wielokrotnie spotykała się z krytyką Najwyższej Izby Kontroli (NIK). Wykorzystanie lasów jako narzędzia ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego stanowi jedynie niewielką część ich kosztów. Duża część wypracowywanej nadwyżki nie jest przekazywana na poprawę działalności podstawowej, ale jest konsumowana przez szybki wzrost płac. Środki przeznaczane w latach 2011-2013 przez Lasy Państwowe na ochronę i hodowlę lasów, a więc nakłady podstawowe dla zachowania i ochrony lasów oraz ekosystemów leśnych, a także na utrzymanie i powiększanie zasobów i upraw leśnych, stanowiły w badanym okresie zaledwie 13% kosztów ogółem i były ponad trzykrotnie niższe od kosztów ogólnego zarządu. Gospodarka finansowa PGL LP nastawiona jest na maksymalizację zysków, co stwarza ryzyko nieosiągnięcia podstawowych celów działania Lasów Państwowych, tj. zachowania i ochrony lasów oraz ekosystemów leśnych, a także utrzymania i powiększania upraw i zasobów leśnych [Gospodarka finansowa … 2015]. Zwiększona wycinka drzew jest więc finansowo nieefektywna i do tego błędna z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego. Działalność PGL LP w zakresie wycinki lasów jest niezgodna z obowiązującą wiedzą naukową na temat zmian klimatu i funkcjonowania ekosystemów leśnych. Wycinki prowadzone są w całym kraju na terenach najcenniejszych i najstarszych lasów, m.in. w Puszczy Karpackiej, Puszczy Boreckiej, Puszczy Bukowej. Prowadzone w najbardziej wartościowych przyrodniczo lasach oznaczają nie tylko zniszczenia samych drzew, ale również erozję gleby, zagrożenie dla wielu gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz sprzyjają powstawaniu powodzi. Jednocześnie na wielu terenach zalesionych w okresie po 1945 roku (np. monokulturowe uprawy sosny pospolitej Pinus sylvestris lub uprawy leśne na słabych glebach), wycinka prowadzona jest w stopniu niewykorzystującym potencjał tych upraw [Gospodarka finansowa … 2015]. NIK uznała, że taki sposób prowadzenia gospodarki leśnej w sposób znaczący zwiększa ryzyko nieosiągnięcia podstawowych celów działania PGL LP, jakimi są głównie zachowanie i ochrona lasów oraz ekosystemów leśnych, a także utrzymanie i powiększanie zasobów i upraw leśnych. Zdaniem NIK tak prowadzona przez PGL LP gospodarka finansowa w dłuższej perspektywie może naruszać równowagę między produkcyjną funkcją lasu a funkcjami społecznymi, ekologicznymi i kulturowymi i w konsekwencji utrudnić utrzymanie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej [Gospodarka finansowa … 2015].

Na niewystarczającą wielkość środków finansowych przeznaczanych na potrzeby parków narodowych zwrócono także uwagę w raporcie z kontroli NIK prowadzonej w 2006 roku i dotyczącej funkcjonowania parków narodowych w zakresie zachowania, zrównoważonego użytkowania oraz ochrony zasobów przyrody [Funkcjonowanie parków narodowych … 2006]. Wysokość tych środków była niewystarczająca dla zapewnienia bieżącego funkcjonowania parków narodowych jako jednostek budżetowych. Ze środków budżetowych w parkach pokrywane były głównie wynagrodzenia pracowników oraz nakłady inwestycyjne, a całość działań ochronnych była finansowana ze środków pozabudżetowych, np. głównie z przychodów gospodarstw pomocniczych, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Eko-Funduszu. Przy niedoborze środków finansowych park narodowy za pośrednictwem gospodarstwa pomocniczego zaczął zachowywać się jak jednostka biznesowa poszukująca wpływów z udostępniania zasobów przyrodniczych na pokrycie własnych kosztów. Pozytywnie oceniając działania parków narodowych, zmierzające do zapewnienia właściwej ochrony zasobów przyrody, stwierdzono jednocześnie występowanie istotnych przeszkód natury prawnej i organizacyjnej w wykonywaniu ustawowych zadań. Brak planów ochrony dla parków narodowych i powiązanego z nimi systemu monitorowania stanu różnorodności przyrodniczej uniemożliwił ocenę skuteczności prowadzenia w tym okresie działań ochronnych. Do istotnych nieprawidłowości zaliczono także brak spójności w obowiązujących przepisach prawa, w tym zarówno w przepisach dotyczących gospodarstw pomocniczych, jak i uregulowaniach dotyczących ochrony przyrody w nadmorskich parkach narodowych. Skuteczne zarządzanie ochroną przyrody na w nadmorskich parkach narodowych było wręcz niemożliwe, ponieważ nakładały się kompetencje administracyjne odpowiednich urzędów morskich i parków narodowych.

Już wcześniej w 2001 roku NIK w prowadzonej kontroli funkcjonowania parków narodowych [Informacja o wynikach kontroli … 2001] wykazano niepełną realizację przez parki narodowe ich podstawowych funkcji: ochrony przyrody, naukowo-badawczej, kulturowo-historycznej i turystycznej. Niedostateczne było przygotowanie parków do prowadzenia badań naukowych i działalności dydaktycznej. Kontrola wykazała także nieprawidłowości w gospodarowaniu i efektywnym wykorzystaniu środków finansowych. Nie określono priorytetów dla racjonalnego ich wykorzystania. Inwestycje rozpoczynano bez oceny ekonomicznej, bez zapewnienia środków inwestycyjnych przy niepełnej dokumentacji, a także bez pozwolenia na budowę. Nieprawidłowości w gospodarowaniu publicznymi środkami finansowymi stwarzały pola i możliwości działań korupcyjnych. Negatywnie oceniono także gospodarowanie nieruchomościami Skarbu Państwa w parkach narodowych. Istniejące nieprawidłowości polegały na nierzetelnym prowadzeniu rejestrów oraz występowaniu rozbieżności w danych o powierzchni parków objętych kontrolą wykazanymi w rejestrach prowadzonych przez te parki a ich powierzchnią określoną w stosownych rozporządzeniach Rady Ministrów w sprawie parków [Informacja o wynikach kontroli … 2010].

Parki narodowe w nowej ustawie

Kompleksowe unormowanie działalności parków narodowych, w tym wzmocnienie ich finansowania, jest głównym celem projektu nowej ustawy o parkach narodowych [Projekt ustawy … 2021]. Projekt ten będący w wykazie prac legislacyjnych i programowych Rady  Ministrów miał zostać przyjęty przez rząd w IV kwartale 2023 roku, co jednak nie nastąpiło. Projektowana regulacja ma kompleksowo unormować działalności parków narodowych oraz podmiotu zarządzającego tą formą ochrony przyrody (podmiot instytucjonalny), którym będzie utworzona Generalna Dyrekcja Polskich Parków Narodowych. Projekt określa zadania, zasady działalności i organizację parków narodowych oraz zawiera normy prawne odnoszące się do poprawy nadzoru nad funkcjonowaniem parków narodowych.

Centralny organ koordynujący działalność parków narodowych nie jest niczym nowym. W latach 1999-2004 funkcjonował Krajowy Zarząd Parków Narodowych (KZPN), koordynujący działalność parków narodowych. Z chwilą wejścia w życie ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku (1.05.2004 r. z wyjątkiem art. 39 i 134 pkt 2, które weszły w życie z dniem 1.01.2005 r.) organ ten przeszedł w stan likwidacji, a jego obowiązki i kadry przejął minister właściwy ds. środowiska [Ustawa … 2004: art. 159]. Z koordynacji prowadzonej przez KPZN niewiele wyniknęło poza wzrostem sprawozdawczości i ogólnie działalności biurokratycznych. Przez 6 lat funkcjonowania tego organu w kraju powstał tylko jeden park narodowy (PN „Ujście Warty”), nie doprowadzono do wykonania i uchwalenia wielu planów ochrony, nie zapewniono odpowiedniego statusu pracowniom naukowym, a przede wszystkim nie doprowadzono do zwiększenia poziomu finansowania parków narodowych. Była to działalność całkowicie urzędnicza, czysto biurokratyczna, a do tego jeszcze kosztowna.

Obecny projekt ustawy o parkach narodowych zakłada, że byłyby one w większym stopniu niż dotychczas finansowane z budżetu państwa i miałyby także zapewnione automatyczne dofinansowanie z Funduszu Leśnego. Przyznawane z tego Funduszu kwoty nie byłyby tak jak dotychczas uznaniowe i mogłyby być przeznaczane przez parki także na inne działania ochronne, a nie tylko na działania prowadzone metodami gospodarki leśnej. Projekt ustawy przewiduje także, że dla każdego projektu utworzenia parku narodowego minister właściwy ds. środowiska będzie musiał opracować program działań na rzecz rozwoju jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze planuje zmiany i wskazać źródło finansowania tych działań [Sobczak 2021]. Prawdopodobieństwo zadziałania takiego mechanizmu jest więcej niż wątpliwe, bowiem gminom ze względów podatkowych lepiej opłaca się nie mieć obszarów chronionych na swoim obszarze, zwłaszcza parków narodowych

Jeżeli ustawa o parkach narodowych zostałaby uchwalona, to byłby to pierwszy akt prawny obejmujący wszystkie parki narodowe. Chociaż obecnie przepisy dotyczące parków narodowych reguluje głównie ustawa o ochronie przyrody [Ustawa … 2004], to jednak ocenia się, że różne inne przepisy dotyczące funkcjonowania parków narodowych zawarte są w ponad 100 aktach prawnych. Nowa ustawa miałaby także zmienić status pracowników parków narodowych. Polskie Parki Narodowe byłyby służbą, do której mieliby należeć pracownicy parków. Status pracownika zmieni się jednak nie poprzez nadawanie takiej czy innej nazwy, ale przede wszystkim poprzez uczciwe wynagradzanie jego pracy.

Nowa ustawa o parkach niczego nie zmienia w zakresie udziału jednostek samorządu terytorialnego w procedurze tworzenia parków oraz określania lub zmiany ich granic. Projekt w aktualnie dostępnej wersji w nie usuwa blokady związanej z obowiązkiem uzgadniania przez gminy projektów aktów prawnych dotyczących tworzenia parków narodowych i zmiany przebiegu ich granic. W uzasadnieniu do ustawy o parkach narodowych jednoznacznie stwierdzono, że: „Określenie lub zmiana granic parku narodowego nadal będzie się odbywała w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, określającego jego obszar, przebieg granicy, otulinę oraz nieruchomości Skarbu Państwa nieoddawane w użytkowanie wieczyste PPN. W przypadku ustalania lub zmiany granic parku narodowego, w przepisach przewidziano partycypację samorządu terytorialnego. Jest to uzasadnione potrzebą osiągnięcia konsensusu społecznego dla tworzenia i ewentualnej zmiany zasięgu powierzchniowego parków narodowych, ale również zdiagnozowania potrzeb w zakresie edukacji ekologicznej. Do określenia lub zmiany granic parku konieczne będzie, tak jak dotychczas, uzyskanie uzgodnienia organów uchwałodawczych jednostek samorządu terytorialnego, których działanie to dotyczy. W projekcie zaproponowano, by określanie granic odbywało się przy czynnym udziale zainteresowanych stron, w tym przedstawicieli samorządów, w procedurze konsultacji społecznych. Organ opracowujący projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie parku narodowego, w przypadku jego tworzenia, będzie zobowiązany do opracowania programu rozwoju regionu, ze wskazaniem źródeł finansowania określonych działań zawartych w programie. Program będzie opracowywany także w procedurze konsultacji społecznych, a ponadto będzie podlegał opiniowaniu przez jednostki samorządu terytorialnego. Program będzie’ przyjmowany uchwałą Rady Ministrów. Nowy proces określania granic (tworzenia) parków narodowych pozwoli na zwiększenie partycypacji społecznej, a jednocześnie pozwoli na budowanie poparcia dla idei parków narodowych.” Wydana opinia Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2022 r. i wniesiona 20.09.2022 r. w ogóle nie przedstawiła jakiegokolwiek stanowiska na temat roli samorządu w procesie określania granic parków narodowych, ani też kwestii gwarancji pokrycia poniesionych w jej wyniku strat budżetowych [Opinia … 2022].  Będzie więc tak jak dotychczas! Ustawa o parkach narodowych wcale nie zwiększy partycypacji społecznej, a na pewno nie pozwoli „na budowanie poparcia dla idei parków narodowych”. Wręcz odwrotnie! Odsunie tworzenie nowych parków narodowych w bliżej nie określoną przyszłość.

Z uzasadnienia do ustawy dowiadujemy się także , że pracownicy parków narodowych mają być podzieleni na zespoły zadaniowe liczące po trzy osoby. Ponieważ kierownik ma zarządzać dwoma podwładnymi, to 1/3 pracowników parków narodowych to będą kierownicy! Bulwersujące są także przedstawione koszty utworzenia i funkcjonowania Dyrekcji Parków Narodowych. Tylko koszty związane z przygotowaniem siedziby tej dyrekcji to kwota 6,21 mln zł. Roczne koszty wynagrodzeń oraz leasingu i utrzymania samochodów to koszty rzędu 6,516 – 7,026 mln zł.

Podsumowanie

Mimo różnych apeli od 23 lat nie powstał w Polsce żaden park narodowy. Działania różnych organizacji, stowarzyszeń, fundacji i środowisk naukowych, których celem było wspieranie działalności zmierzających do utworzenia nowych parków narodowych lub zmiany granic parków już istniejących nie przyniosły jak dotąd żadnych rezultatów. Zawsze przeważały i nadal przeważają ostre sprzeciw lobby gospodarczego, leśnego, łowieckiego i związanego z masowym rozwojem turystyki. Bezpośrednią przyczyną są przepisy ustawy o ochronie przyrody [Ustawa … 2004], które przyznają samorządom zbyt duże kompetencje związane z tworzeniem i powiększaniu parków narodowych oraz ustawy o lasach [Ustawa … 1991] przyznającej prowadzenie praktycznie niczym nie skrępowanej polityki w zakresie użytkowania i ochrony zasobów leśnych i gwarantującej dużą samodzielność w podejmowanych działaniach, sprzecznych w wielu zakresach związanych z ochroną zasobów przyrody z działaniami które winien prowadzić rząd. Dotyczy to także bezpośredniego wpływu PGL LP na lokalną politykę leśną, zwłaszcza poprzez blokowanie przez samorządy zakładania nowych parków narodowych oraz zmiany systemu udzielania finansowego wsparcia parków narodowych przez Lasy Państwowe Deklarują one, że ich roczne wsparcie dla parków narodowych wynosi około 1% przychodów ze sprzedaży drewna, tj. ponad 68 mln zł (2018 r.). W rzeczywistości wsparcie wynosi nieco ponad 49 mln zł, czyli jedynie 0,7% przychodów uzyskiwanych przez Lasy Państwowe ze sprzedaży drewna w 2018 roku [Klimkiewicz 2021]. Jednak tylko zmiany kilku zapisów w ustawie o ochronie przyrody ograniczające kompetencje samorządów w sprawie parków narodowych  nie wystarczą, aby wyjść z dwudziestoletniego zastoju. Polskie władze, bez względu na reprezentowaną opcję polityczną, winny zdobyć się na odwagę, aby wziąć pełną ekonomiczną odpowiedzialność za obszary chronione [Klimkiewicz 2021]. Projekt nowej ustawy o parkach narodowych nie wskazuje jednak, że ograniczone zostaną kompetencje samorządów i możliwy będzie powrót do konstytucyjnych działań w zakresie ochrony przyrody zgodnie z dobrem ogółu, a nie tylko dobrem wybranych grup społecznych.

Bagatelizowana jest niekiedy rola parków krajobrazowych, które zostały utworzone na różnych terenach, zwłaszcza w sytuacji kiedy z różnych względów nie można było utworzyć parku narodowego. Odnieść można wrażenie, że nie w pełni jest rozumiana idea ochrony przyrody poprzez te dwie formy. Parki narodowe i parki krajobrazowe mają bowiem różne cele ochrony, realizowane w odmienny sposób [Raszka et. al. 2015]. Ochrona zasobów przyrody w parkach krajobrazowych często jest jednak tylko deklaratywna i nieskuteczna, co wynika z istniejących przepisów prawnych, uniemożliwiających prowadzenia na ich terenie odpowiednich działań służących ochronie przyrody.

Niektóre zgłaszane propozycje tworzenia parków narodowych oderwane są niekiedy od rzeczywistości. Przykładowo utworzenie PN Doliny Dolnej Odry bez wcześniejszego pełnego uregulowania gospodarki wodno-ściekowej, w tym zaprzestania zrzutu zasolonych wód pokopalnianych, nie miałoby obecnie większego sensu. Apele do rządu w sprawach ochrony są oczywiście potrzebne (sami jesteśmy sygnatariuszami petycji do Rady Ministrów RP w sprawie utworzenia Kaszubskiego PN), jednak bazowanie na fakcie, że premier jest Kaszubą i coś z tym jako patriota Kaszub pewnie może zrobić jest myśleniem dość naiwnym. Dlaczego niby premier ma być patriotą w stosunku do Kaszub, a już Puszczy Karpackiej, czy Jury Krakowsko-Częstochowskiej to już nie?

Prof. dr hab. Beata Raszka

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Wydział Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu

Instytut Gospodarki Przestrzennej

Dr hab. Krzysztof Kasprzak

professor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

 Bibliografia:

Karaś D. 2024. Przyrodnicy odwołują się do patriotyzmu Donalda Tuska. Powstanie Kaszubski Park Narodowy? Apel do rządu. Gazeta Wyborcza, czwartek 1.08.2024, nr 178.10672.1

Klimkiewicz M. 2021. Parki narodowe – krajoznawcze złoto dla zuchwałych. Ziemia, Warszawa, 67: 65-71

Klub P. 2023. Propozycja uzupełnienia sieci polskich parków narodowych. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Kraków, 156 s. [https://przyrodnicze.org/up-content/uploads/old/2023/06/Propozycja-uzupełnienia-sieci-polskich-parkow-narodowycyh_ostateczna-wersja.pdf]

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2024. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

Niedziałkowski K. 2016. Dlaczego leśnicy nie chcą rozszerzenia Białowieskiego Parku Narodowego?: motywacja pracowników Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe w perspektywie aktorów społecznych zaangażowanych w dyskusję wokół Puszczy Białowieskiej. Leśne Praca Badawcze, 77, 4: 363-364

Planowany Turnicki Park Narodowy. Na Tropie, Kraków, 2023, 1 [https://przyrodnicze.org./wp.content/uploads/old/2023.12/na_tropie.nr 1.pdf]

 Projektowany Park Narodowy Doliny Dolnej Odry. Na Tropie, Kraków, 2024, 5 (1/2024) [https://przyrodnicze.org./wp.content/uploads/2024/01/NATROPIE5.pdf]

Raszka B., Kasprzak K., Krajewski P., Kalbarczyk E. Kalbarczyk R. 2019a. Polskie parki narodowe. Wydawnictwo DRAGON, Bielsko-Biała, 448 s. (wyd. III poprawione i uzupełnione)

Raszka B., Krajewski P., Kalbarczyk R., Kalbarczyk E., Kasprzak K. 2015. Parki krajobrazowe w Polsce. Piękno polskiej przyrody. Wydawnictwo DRAGON, Bielsko-Biała, 447 s.

Raszka B., Kasprzak K., Awedyk M., Krajowski P., Krystianiak St. 2019b. Rezerwaty przyrody w Polsce. Wydawnictwo DRAGON, Bielsko-Biała, 446 s.

Sobczak K. 2021. Parki narodowe mają dostać ustawę i centralny zarząd, 11.05.2021
[https://www.prawo.pl/prawo/unormowanie-dzialalnosci-parkow-narodowych-w-ustawie-i,508175.html; dostęp: 1.09.2024]

Zieliński Sł. 2024a. Historia starań o utworzenie Kaszubskiego Parku Narodowego i obecny stan ochrony. Na Tropie (Projektowany Kaszubski Park Narodowy), Kraków, 6 (2/2024): 4-7

[http://przyrodnicze.org/wp-content/uploads/2024/06/na_tropie_nr6-Kaszuby_final.pdf; dostęp: 1.09.2024]

Zieliński Sł. 2024b. Walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe czyli … dlaczego warto, żeby powstał PN i jakie są zagrożenia. Na Tropie (Projektowany Kaszubski Park Narodowy), Kraków, 6 (2/2024): 8-14

[http://przyrodnicze.org/wp-content/uploads/2024/06/na_tropie_nr6-Kaszuby_final.pdf; dostęp: 1.09.2024]

Dokumenty:

Funkcjonowanie parków narodowych w zakresie zachowania, zrównoważonego użytkowania oraz odnawiania zasobów przyrody. Najwyższa Izba Kontroli Delegatura w Krakowie, Kraków 2006, nr ewid. 94/2006/PO5134/LKR

Gospodarka finansowa Lasów Państwowych. Najwyższa Izba Kontroli, Departament Budżetu i Finansów, Warszawa 2015 (KBF-4113-001-00/2014, Nr ewid. 55/2015/D/14/505/KBF)

Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania parków narodowych. Najwyższa Izba Kontroli, Departament Ochrony  Środowiska, Warszawa, 2001 (DOŚ-41007/2000, nr ewid. 184/2000/P/00/090/DOC)

Informacja o wynikach kontrolo gospodarowania nieruchomościami w parkach narodowych. Najwyższa Izba Kontroli Delegatura w Kielcach, Kielce 2010 (LKI-410-23-00/2009, nr. ewid. 139/2010/P/09/140/LKI)

Opinia z 24 sierpnia 2022 r. o projekcie ustawy o parkach narodowych. Rada Legislacyjna przy Prezesie Rady Ministrów (Minister Klimatu i Środowiska), RL.461.21/2022

Projekt ustawy o parkach narodowych. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2021 (nr projektu: UD214)

Strategia Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe na lata 2014-2030. http://zlpwrp.pl [dostęp: 1.09.2024]

Akty prawne:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U.  Nr 78, poz. 483, z późn. zm.

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego. tj.: Dz. U. z 2024 r. poz. 572

Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. tj.: Dz. U. z 2024 r. poz.530

Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. tj.: Dz. U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079, z późn. zm.

Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o z mianie ustawy o ochronie przyrody. Dz. U. z 2001 r. Nr 3, poz. 21

Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym. tj.: Dz.U. z 2019 r. poz. 888

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. tj.: Dz. U. z 2023 r. poz. 1336, z późn. zm.

Ustawa z dnia 15 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. poz. 1378 z późn. zm.

Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Finansów z dnia 9 grudnia 2016 r. w sprawie zwrotu utraconych przez gminy dochodów z tytułu zwolnienia z podatku od nieruchomości w parkach narodowych, rezerwatach przyrody oraz przedsiębiorców o statusie centrum badawczo-rozwojowego. Dz.U. 2016 poz. 2083

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. M.P. z 2012 r. poz. 252 (data wejścia w życie: 27.04.2012, data uchylenia: 13.11.2020)

Uchwała nr 213 Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2015 r. w sprawie zatwierdzenia „Programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Planem działań na lata 2015-2020”. M.P. poz. 1207.

Uchwała Rady Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego z 7 września 2020 roku w sprawie zmiany systemu tworzenia i powiększania parków narodowych.

[https://www.uw.edu.pl/uchwala-rady-wpia-w-sprawie-zmiany-systemu-tworzenia-i-powiekszania-parkow-narodowych [dostęp: 1.09.2024]