Parki krajobrazowe Wielkopolski: problemy z tworzeniem obszarów chronionych

Fragmentacja środowiska przyrodniczego uważana jest obecnie za jeden z największych problemów w ochronie przyrody, a utrata i fragmentacja siedlisk uznane jest za główne zagrożenie dla różnorodności biologicznej.

Zachęcamy też do zapoznania się z artykułami: 

Parki krajobrazowe: Nadzieje i obawy – wielkopolskie doświadczenia

Parki krajobrazowe: Wielkopolskie plany na przyszłość

Krajobraz Wielkopolski w planach zagospodarowania przestrzennego

Co wynika z audytu krajobrazowego w parkach Wielkopolski

Łączność ekologiczna

Konieczne jest zatem zapewnienie łączności ekologicznej oraz kształtowanie i wzmacnianie spójnego systemu przyrodniczego, który stanowi podstawę wysokiej jakości przestrzeni przyrodniczej regionu. Przyjmuje się, że spójny system przyrodniczy będzie tworzony przez określone obszary, w tym objęte ochroną prawną oraz korytarze ekologiczne umożliwiających ciągłość zachodzenia procesów przyrodniczych.  Jego kształtowanie w województwie poprzez ochronę obszarów cennych przyrodniczo oraz utrzymanie wzajemnych powiązań ma być, zgodnie z wojewódzkim planem zagospodarowania przestrzennego,  podstawą ochrony różnorodności biologicznej. Objęcie ochroną prawną tych obszarów nadal nie gwarantuje jednak ich prawidłowego funkcjonowania z powodu braku łączności z innymi obszarami.

W 1991 roku wprowadzono nową kategorię prawną, którą był krajowy system obszarów chronionych. Jego skuteczność miała polegać na współdziałaniu wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody (parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu) (Ustawa …, 1991: art. 13 ust. 2). Wprowadzenie przez ustawodawcę krajowego systemu obszarów chronionych nakładało na organy tworzące wymienione cztery formy ochrony przyrody obowiązek zachowania ciągłości przestrzennej tych form i łączenia, w miarę możliwości, chronionych obszarów ze sobą. Nie powinny być “wyspami ekologicznymi” lecz stanowić system terenów o zróżnicowanych rygorach ochronnych. W obecnie obowiązujących przepisach prawnych związanych z ochroną przyrody (Ustawa …, 2004) ta kategoria prawna nie istnieje. Brak jest więc podstaw prawnych do tworzenia takiego systemu.

Korytarze ekologiczne

Najlepiej nawet opracowany system korytarzy ekologicznych stanowi wyłącznie wskazówkę w kreacji polityki eko, bowiem nie ma żadnych podstaw prawnych. Korytarz ekologiczny nie stanowi formy ochrony przyrody, a jego definicja ustawowa (Ustawa …, 2004: art. 5 pkt 2) odbiega w pewnym zakresie od aktualnych koncepcji naukowych. Bez zmian w prawodawstwie sankcjonujących ochronę korytarzy ekologicznych, fragmentacja siedlisk i utrata ciągłości ekologicznej pomiędzy obszarami istotnymi dla ochrony przyrody będzie postępować nadal (Bernatek, 2011, 2012; Raszka, Kasprzak, 2023a). Nawet najlepiej chroniony rezerwat przyrody nie utrzyma swoich chronionych wartości przyrodniczych (np. ekosystemów, gatunków), jeżeli będzie zbyt mały lub zanadto odizolowany od większych obszarów o podobnym, składzie gatunkowy. Korytarze ekologiczne (fragmenty) są jedynie wyznaczane w niektórych studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zwykle nie stanowi to jednak istotnej przeszkody do ich zabudowania. Szybka urbanizacja otwartych przestrzeni oraz niszczenie dolin rzecznych powodują, że pasm przestrzeni mogących pełnić taką rolę w krajobrazie bardzo szybko ubywa. Podobnie opieranie się w planie wojewódzkim, tylko na systemie ECONET-POLSKA nie jest właściwe, bowiem system ten nie może zostać przełożony na planowanie miejscowe. Także on stanowi wyłącznie informację teoretyczną, bowiem nie ma ugruntowania prawnego.

W dokumentach strategicznych podkreślono, że szczególną wartością przyrody jest jej różnorodność biologiczna, mająca decydować o “stabilności i odporności ekosystemów”. Nie określono jednak co należy pod tymi pojęciami rozumieć. Stabilność (stability) jako zdolność układu do powrotu do stanu wyjściowego po zaburzeniach jest w przypadku ekosystemów niemożliwa do osiągnięcia. Po ustąpieniu zaburzeń (np. zanieczyszczenia ściekami) zawsze będzie to już inny ekosystem. Nie określono także co należy rozumieć pod pojęciem części przestrzeni “niższej rangi przyrodniczej”. Nie istnieją ekosystemy o “niższej”, czy “wyższej” randze, nie ma gatunków “dobrych”, czy “złych, “wartościowych” lub “bezwartościowych”. Nie tłumaczy się także dążenia do “zachowania równowagi ekologicznej”, która w przyrodzie nie istnieje. Stosowane ogólne sformułowania są albo dużym skrótem myślowym, albo błędem pojęciowym, wynikającym z antropomorficznego wartościowania procesów przyrodniczych (Weiner, 2020).

To niestety nie priorytet

Ochrona parków krajobrazowych nie jest priorytetem w ochronie środowiska przyrodniczego województwa wielkopolskiego. W obowiązującym obecnie programie ochrony środowiska dla województwa wielkopolskiego do 2030 roku (Program Ochrony Środowiska …, 2020) brak jest szczegółowych informacji dotyczących ochrony parków krajobrazowych. Zapisy planowanych działań związanych z ochroną przyrody w województwie są bardzo ogólne: przeznaczenie najcenniejszych przyrodniczo obszarów na cele ochrony przyrody i edukacji oraz wsparcie rozwoju terenów o wysokiej wartości przyrodniczej poza obszarami chronionymi, np. tereny zabagnione, obszary podmokłe. Praktycznie nic z  nich nie wynika. Natomiast we wcześniejszym programie na lata 2008-2011 (Program Ochrony Środowiska …, 2010) przewidywano utworzenie dwóch nowych parków krajobrazowych w dolinie Pilawy i Gwdy oraz na obszarze Sandru Nowotomyskiego, a także poszerzenia granic Sierakowskiego PK i Żerkowsko-Czeszewskiego PK. Ponieważ nie podjęto żadnych szczegółowych działań, dlatego żadna z tych propozycji nie została jak dotąd zrealizowana. W końcu lat 90. XX wieku przedstawiono stanowisko w sprawie tworzenia nowych parków krajobrazowych w Wielkopolsce na Obszarach: Wałeckim, Wyrzyskim, Chodzieskim, Czarnkowskim, Wzgórza Ostrzeszowskie (Łęcki, 1999), znajdujących się w granicach następujących obszarów chronionego krajobrazu: Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy, dolina Łobżonki i Bory Kujańskie, Dolina Noteci, Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska. W okresie kolejnych ponad 20 lat propozycja ta nie została zrealizowana. Całkowicie zapomniana została także interesująca propozycja sprzed 30 lat kompleksowej ochrony w formie parku krajobrazowego doliny rzeki Mogilnicy (Raszka, Kasprzak, 2023b; Raszka, Kasprzak, Bereszyński, 2023).

Zagrożenia dla rozwoju regionalnego związane z utratą różnorodności biologicznej polegają również na pogarszaniu się warunków działalności gospodarczej w sektorach, których funkcjonowanie uzależnione jest od dostępności zasobów przyrody (np. leśnictwo, rolnictwo, turystyka). Wyzwaniem jest zatem zachowanie bogactwa przyrodniczego regionów, które może stać się podstawą do ich rozwoju w dziedzinach opartych na usługach ekosystemowych. Duże zróżnicowanie geograficzno-przestrzenne obserwowanych w Polsce zjawisk związanych z postępującymi zmianami klimatu i spadkiem różnorodności biologicznej powodują, że działania prowadzone na poziomie krajowym powinny zostać wzmocnione komplementarnym wsparciem na poziomie regionalnym i lokalnym, z uwzględnieniem specyficznych uwarunkowań regionalnych i lokalnych (Kogut-Jaworska, 2011).

Problem polega jednak na tym, że żadnych działania na poziomie krajowym nie są prowadzone. Także strategie rozwoju gmin wiejskich w większości nie są dostatecznym narzędziem rozwoju obszarów wiejskich i ich przemian strukturalnych (Wiatrak, 2011). Przykładowo na podstawie badań nad strategiami rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 stwierdzono, że strategie rozwoju lokalnego są niedostatecznie optymalnie wykorzystanym narzędziem zarządzania rozwojem gmin położonych na obszarach przyrodniczo cennych. Niezbędne jest dlatego przekształcenia tych dokumentów w rzeczywiste profesjonalne narzędzia kreowania zmian jakościowych na szczeblu lokalnym, ułatwiające wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju (Guzal-Dec, 2011; Kłodziński, 2012).

Zastój

W okresie ostatnich 14 lat w województwie wielkopolskim nie powstał żaden nowy park krajobrazowy i tylko dwa parki (PK Puszcza Zielonka, PK Promno) mają ustanowione plany ochrony (Rozporządzenie Wojewody …, 2005, 2009).

Rozpoczęte działania projektowe i organizacyjne związane z utworzeniem PK Dolina Noteci jak dotąd nie zostały zakończone, m.in. ze względu na protesty mieszkańców i niektórych podmiotów gospodarczych działających na terenie przyszłego parku. Także nie została zaakceptowana przez mieszkańców propozycja utworzenia PK Bory Kujańskie (PK “Krajna”), mającego obejmować tereny Borów Kujańskich i Doliny Łobżonki (gminy: Łobżenica, Lipka, Złotów, Zakrzewo). Park ten przestrzennie nawiązywałby do znajdującego się w województwie kujawsko-pomorskim Krajeńskiego PK w mezoregionie Pojezierze Krajeńskie 314.69, powstałego w 1998 roku z inicjatywy lokalnej społeczności. Istniejąca sytuacja jest m.in. wynikiem niezrozumienia potrzeb tego rodzaju ochrony i uzyskiwania nieokreślonych korzyści. Od kilkudziesięciu lat energia społeczna zużytkowywana jest głównie na obronę idei tworzenia parków krajobrazowych, a nie na wypracowanie odpowiedniego nimi zarządzania i prowadzenia działań gospodarczych w powiązaniu z działaniami ochronnymi zasobów przyrodniczo-kulturowych.  Dlatego za niezbędne należy uznać rozwiązanie problemów związanych m.in z:

• wypracowaniem nowych metod zarządzania parkami krajobrazowymi;
• oceną faktycznego wpływu parków krajobrazowych na ochronę przestrzeni (krajobrazów, zasobów przyrodniczo-kulturowych);
• rozwojem alternatywnej działalności gospodarczej na terenach parków krajobrazowych;
• oceną rozwoju zrównoważonego w gminach parków krajobrazowych;
• wspomaganiem przez parki krajobrazowe aktywności i inicjatyw lokalnych mieszkańców.

prof. dr hab. Beata Raszka

Instytut Gospodarki Przestrzennej Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Członkini Rady Programowej Wydawnictw Branżowych

dr hab. Krzysztof Kasprzak

Professor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Przewodniczący Rady Programowej Wydawnictw Branżowych

Parki krajobrazowe: Wielkopolskie plany na przyszłość

Parki krajobrazowe: Nadzieje i obawy – wielkopolskie doświadczenia

Krajobraz Wielkopolski w planach zagospodarowania przestrzennego

Co wynika z audytu krajobrazowego w parkach Wielkopolski

Bibliografia:

Bernatek A. (2011), Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw, Agencja Wydawnicza EkoPress, Kraków.

Bernatek A. (2012), Koncepcja korytarzy ekologicznych w planowaniu przestrzennym na szczeblu wojewódzkim, „Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN”, nr 142, Warszawa.

Dutkowski M. (2004), Problemy diagnozowania obszarów rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce, „Rozprawy i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 551, Szczecin.

Dyduch-Falniowska A., Zając K. (red.) (1996), CORINE biotopes w integracji danych przyrodniczych w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

Głuszczuk D. (2011), Istota rozwoju regionalnego i jego determinantu. „Ekonomia –     Economics”, Wrocław, nr 5 (17), s. 68-80.

Guzal-Dec D. (2011), Formalne strategie rozwoju badanych gmin objętych siecią Natura 2000, [w:] A. Bołtromiuk (red.), Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 w świetle badań empirycznych, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, str. 141-160.

Karpiński A. (2014), Rola strategii długookresowej w rozwoju regionalnym – pozytywne wzorce – najczęstsze błędy, „MAZOWSZE Studia Regionalne”, Warszawa, nr 14, str. 39-54.

Kasprzak K. (2020), „Nowe” parki krajobrazowe, „Kronika Wielkopolski”, Poznań, nr ½ (173), str. 121-128.

Kasprzak K., Raszka B. (2022), Pierwsze parki krajobrazowe w środkowej Wielkopolsce, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 29 (31), str. 93-109.

Kłodziński M. (2012), Rozwój obszarów wiejskich objętych Siecią Ekologiczną Natura 2000, „Wieś i Rolnictwo”,Warszawa, nr 1 (154), str. 99-118.

Kogut-Jaworska M. (2011), Relacje między strategią rozwoju lokalnego a opracowaniami planistycznymi na poziomie regionalnym – zarys problemu, [w:] Z. Przybyła, St. Korenik (red.), Gospodarka przestrzenna XXI wieku – nowe wyzwania, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego”, Wrocław, nr 152, str. 222-231.

Kudłacz T. (2008), Rozwój lokalny, [w:] J. Hausner (red.), Ekonomia społeczna a rozwój, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, str. 105-126.

Liro A. (red.) (1996a), Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL, Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

Liro A. (1996b), Koncepcja sieci ECONET-Polska na tle systemu terytorialnego państwa, „Człowiek i Środowisko”, Warszawa, tom 20, nr 3, str. 239-251.

Liro. A. (red.) (1998), Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

Łęcki W. (1999), W sprawie powołania nowych parków krajobrazowych w Wielkopolsce, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 5 (7), str. 121-122.

Raszka B., Kasprzak K. (2023a), Doliny cieków – wielofunkcyjność w ochronie dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, [w:] Sł. Łuniewski, Sł, Bakier, M. Jalinik (red.), Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok, str. 71-90.

Raszka B., Kasprzak K. (2023b), Park krajobrazowy w dolinie Mogilnicy –  zapomniana propozycja. Niemoc gospodarki przestrzennej. „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 30 (32), str. 18-41.

Raszka B., Kasprzak K., Bereszyński A. (202), Współczesna ochrona zasobów przyrodniczo-kulturowych doliny Mogilnicy. Szansa na ocalenie, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 30 (32), str. 42-71.

Szlachta J. (2014), Nowe uwarunkowania trzeciej generacji strategii rozwoju regionalnego w Polsce, „Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Regionalnego Szkoły Głównej Handlowej”, Warszawa, nr 94, str. 243-268.

Sztando A. (2017), Lokalne i ponadlokalne polityki rozwoju lokalnego – istota, rodzaje i spójność, „Rocznik Nauk Społecznych”, Lublin, tom 9 (45), nr 1, str. 25-52.

Weiner J. (2020), Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa.

Wiatrak A. P. (2011), Strategie rozwoju gmin wiejskich. Podstawy teoretyczne, ocena przydatności i znaczenie w przemianach strukturalnych obszarów wiejskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.

Wlaźlak K. (2010), Rozwój regionalny jako zadanie administracji publicznej, Wolters Kluwer, Warszawa.

Zając K. (1995), CORINE biotopes, czyli o współczesnym, standardzie gromadzenia informacji dla ochrony przyrody w Polsce, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, Kraków, tom 51, nr 4, str. 11-18.

Akty prawne

Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., (Dz. Urz. 1982, Ł 38 s.1) Dz. U. z 1996 r. nr 58, poz. 263 i 264.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30, listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, Dz. Urz. UE.L.2010.20.7, 26.06.2019 r.; Dyrektywa ptasia.

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992, str. 7, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 2, str. 102, z późn. zm.; Dyrektywa siedliskowa.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 czerwca 2009 r. w sprawie uznania za pomni historii „Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą”, Dz. U. nr 104, poz. 861.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 10 kwietnia 2018 r.. w sprawie uznania za pomnik historii „Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem”, Dz. U. poz. 929.

Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii, M. P. nr 50, poz. 421.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, tj.: Dz. U. z 1994 r. nr 49, poz. 196, z późn. zm.

Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody, tj.: Dz. U. z 2001 r. nr 99, poz. 1079, z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, tj.: Dz. U. z 2023 r. poz. 977.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, tj.: Dz. U. z 2022 r. poz. 840.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, tj.: Dz. U. z 2022 r. poz. 916, z późn. zm.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz. U. poz. 774, z późn. zm.

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M. P. z 2012 r. poz. 252.

Rozporządzenie Nr 4/05 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 4 kwietnia 2005 r. w sprawie planu ochrony Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka, Dz. Urzęd. Woj. Wlkp. nr 49, poz. 1527.

Rozporządzenie Nr 4/9 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 3 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Parku Krajobrazowego Promno, Dz. Urzed. Woj. Wlkp. nr 130, poz. 2138.

Netografia

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.

https://zpkww.pl/parki/informacje-ogolne/informacje-ogolne/ (15.12.2023)

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030. Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony, Warszawa 2019.

file:///E:/Downloads/KSRR__MIiR.pdf  (3.01.2024)

WIELKOPOLSKA 2020. Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2012.

https://bip.umww.pl/pliki/eradni/3/110/4328/15354/uchwala-xxix-559-2012z.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr XXIX/559/12 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2012 r. w sprawie: uchwalenia zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego.

https://wrot.umww.pl/wp-content/uploads/2015/09/3.Uchwa%C5%82a-Nr-XXIX-559-12-Sejmiku-Wojew%C3%B3dztwa-Wielkopolskiego-w-sprawie-uchw.pdf (3.01.2024)

Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2020.

https://bip.umww.pl/artykuly/2826147/pliki/20200716181034_strategiawielkopolska2030uchwaaswwnrxvi28720.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr XVI/287/20 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 27 stycznia 2020 r. w sprawie przyjęcia „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku”.

https://www.umww.pl/artykuly/55878/pliki/uchwalasww.pdf (3.01.2024)

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku Strategia Wielkopolska 2030”, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2020.

https://bip.umww.pl/artykuly/2826147/pliki/20200703150636_prognozastrategia203020.01.2020.pdf (3.01.2024)

Churski P., Burchardt M., Herodowicz T., Konecka-Szydłowska B., Perdał R., Diagnoza strategiczna Wielkopolski Wschodniej. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki, Poznań, 2022.

https://arrtransformacja.org.pl/wp-content/uploads/2022/05/Diagnoza-strategiczna-WW.pdf (3.01.2024)

Strategia Rozwoju Wielkopolski Wschodniej 2040, ARR Transformacja Sp. z o.o. w Koninie, Wielkopolskie Biro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, 2022.

https://wbpp.poznan.pl/download/attachment/801/5895-zal-do-uchwaly-zww_01_12_2022.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr 5895/2022 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 1 grudnia 2022 roku w sprawie przyjęcia „Strategii rozwoju Wielkopolski Wschodniej 2040”.

https://bip.umww.pl/artykuly/2829086/pliki/20221221112612_5895.pdf (3.01.2024)

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego WIELKOPOLSKA 2020+, Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, Poznań, 2019.

https://bip.umww.pl/artykuly/2828419/pliki/20220524091745_planzagospodarowaniaprzestrzennegowojewodztwawielkopolskiegoiplanzagospodarowaniaprzestrzennegomiejskiegoobszarufunkcjonaln.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr V/70/19 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 marca 2019 r. w sprawie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego wraz z Planem zagospodarowania przestrzennego miejskiego obszaru funkcjonalnego Poznania.

https://bip.umww.pl/artykuly/2828419/pliki/20220524091746_uchwalanrv7019z25marca2019roku.pdf (3.01.2024)

Audyt krajobrazowy województwa wielkopolskiego, Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, Poznań, 2023.

https://bip.umww.pl/292—505—k_332—audyt-krajobrazowy-wojewodztwa-wielkopolskiego (3.01.2024)

Uchwała Nr LI/1000/23 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 27 marca 2023 r. w sprawie uchwalenia Audytu krajobrazowego województwa wielkopolskiego.

https://bip.umww.pl/artykuly/2829417/pliki/20230330105503_uchwaanrli100023.pdf (3.01.2024)

Materiały niepublikowane

Program Ochrony Środowiska Województwa Wielkopolskiego na lata 2008-2011 z perspektywą na lata 2012-2019, Arcadis, Warszawa – Poznań, 2010 .

Program Ochrony Środowiska dla Województwa Wielkopolskiego do roku 2030, EKOSTANDARD Pracownia Analiz Środowiskowych, Suchy Las, Poznań, 2020.