W celu zahamowania postępujących zmian w gospodarowaniu wodami Unia Europejska wprowadziła zintegrowany akt prawny, jakim jest Ramowa Dyrektywa Wodna.

Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady1, która weszła w życie z dniem jej opublikowania 23 grudnia 2000 r., wyznacza wspólnotowe działanie w zakresie polityki wodnej. W Polsce obowiązuje ona od momentu przystąpienia do UE. Transpozycji dyrektywy do prawa polskiego dokonano głównie poprzez Ustawę z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne, Ustawę z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska oraz Ustawę z 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zapotrzebowaniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków. Nadrzędnym zadaniem RDW jest osiągnięcie dobrego stanu wszystkich wód do końca 2015 r.

System klasyfikacji

Każdy kraj został zobowiązany do odpowiedniej klasyfikacji wszystkich wód zarówno powierzchniowych (płynących i stojących), jak i podziemnych. Ponadto należało wydzielić tzw. jednolite części wód powierzchniowych (JCWP) lub podziemnych (JCWPd), charakteryzujące się względną jednorodnością. Przy czym JCWP stanowią zarówno cieki, jak i zbiorniki wodne (naturalne i sztuczne). Podziału na JCW dokonano w granicach dorzeczy obejmujących Polskę, głównie Wisły i Odry. Łącznie wydzielono 4586 JCWP płynących i 1041 JCWP stojących, przy czym te pierwsze mają zróżnicowane długości: od kilku (teoretycznie ponad 10) do ponad 200 km. Dodatkowo zostały wyróżnione typy wód. W przypadku powierzchniowych wód płynących w Polsce określono 26 typów abiotycznych rzek, np. wielka rzeka nizinna, uwzględniające uwarunkowania fizjograficzne2.

Zobowiązaniem Polski jest osiągnięcie dla każdej JCW tzw. celu środowiskowego. Zależy on od zapisów uwzględnionych w planach gospodarowania wodami w dorzeczu. Zgodnie z RDW dobry stan wód oznacza stan osiągnięty przez część wód powierzchniowych, jeżeli zarówno ten ekologiczny, jak i chemiczny jest określany jako co najmniej dobry. Stan lub potencjał ekologiczny jest stopniowany. W przypadku naturalnych JCW wyróżnia się: bardzo dobry (klasa I ? barwa na materiałach kartograficznych niebieska), dobry (II ? zielona), umiarkowany (III ? żółta), słaby (IV ? pomarańczowa) i zły (V ? czerwona). Warunki referencyjne powinny pozostać wyższe lub co najmniej równe stanowi bardzo dobremu. Jednakże w tym przypadku zrodził się problem związany z definicją i opisem idealnego, referencyjnego wzorca oraz czynnika historycznego. Z jakiego okresu stan obiektu można traktować jako referencyjny? Domniemywa się, że sięga on początku XIX w. W przypadku obiektów silnie zmienionych i sztucznych określa się potencjał ekologiczny. Mieści się on w czterech klasach: dobry i maksymalny czyli powyżej dobrego (II ? barwa szaro-zielona), umiarkowany (III ? szaro-żółta), słaby (IV ? szaro-pomarańczowa) i zły (V ? szaro-czerwona). Kolor szary powinien być mniej intensywny (jasny) dla sztucznej JCWP, a  ciemniejszy dla silnie zmienionej1. Równocześnie przyjęte progi wymogów dla takich obiektów są odpowiednio obniżone.

Ocena stanu wód

Stan oraz potencjał ekologiczny określa jakość struktury i funkcjonowania ekosystemu wód powierzchniowych (art. 2, pkt 21 RDW). Wyznaczany jest on za pomocą biologicznych elementów jakości, wspomaganych przez elementy hydromorfologiczne, chemiczne i fizyczno-chemiczne. Do elementów biologicznych zalicza się: skład i liczebność flory wodnej oraz bezkręgowców bentosowych, a także skład, liczebność, strukturę wiekową ichtiofauny. Na elementy hydromorfologiczne (hy-mo) składa się: reżim hydrologiczny (wielkość i dynamika przepływu wody i połączenie z wodami podziemnymi), ciągłość rzeki oraz warunki morfologiczne obliczone na podstawie zmienności głębokości i szerokości rzeki, struktury i składu podłoża rzeki oraz struktury strefy nadbrzeżnej. Elementy chemiczne i fizyczno-chemiczne zawierają ogólne wskaźniki jakości: przejrzystość, warunki termiczne i natlenienie, zasolenie oraz substancje biogenne, syntetyczne i niesyntetyczne zanieczyszczenia specyficzne, np. metale, związki chloroorganiczne odprowadzane do części wód. Drugim elementem oceny stanu wód jest stan chemiczny. Określany jest on na podstawie występowania substancji priorytetowych z X załącznika RDW. Stan lub potencjał wód powierzchniowych określa gorszy parametr ekologiczny lub chemiczny.

Istotne dokumenty

RDW reguluje politykę Unii Europejskiej głównie w zakresie jakości wody. Nie uwzględnia jednak ona ważnych kwestii związanych z powodzią. Jej istotnym uzupełnieniem jest Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, zwana Dyrektywą Powodziową. Celem jej jest zmniejszenie ryzyka powodziowego oraz następstw powodzi dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego, a także działalności gospodarczej. Państwa członkowskie do 22 grudnia 2011 r. zobowiązane były do wykonania wstępnej oceny ryzyka powodziowego w odniesieniu do każdego dorzecza, a na tej podstawie sporządzone zostały mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego. W zarządzaniu zagrożeniem powodziowym istotne jest właściwe zagospodarowanie dorzecza. Na terenach zalewowych nie powinno wznosić się budownictwa, ponieważ ogranicza to zdolność gruntu do wchłaniania wody3.

Kolejnym istotnym dokumentem była Konwencja Krajobrazowa podpisana przez państwa Rady Europy, w tym Polskę, 20 października 2000 r. we Florencji. Została ona ratyfikowana 24 czerwca 2004 r., a obowiązuje od 1 stycznia 2005 r4. Niestety w Polsce konwencja ta nie została jeszcze wdrożona. Jednakże z inicjatywy prezydenta RP złożono właśnie do Sejmu projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. Projekt przewiduje dokonanie zasadniczych zmian w licznych ustawach wpływających na funkcjonowanie wód powierzchniowych (m.in. w Prawie ochrony środowiska, Prawie wodnym, o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami itd.). Główne zmiany przewidziane są jednak w związku z nowelizacją Ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (DzU z 2009 r. nr 151 poz. 1220, z późn. zm.). Obok definicji rzeki, powinna zaistnieć definicja krajobrazu, krajobrazu kulturowego, dominanty krajobrazowej, walorów krajobrazowych oraz krajobrazu priorytetowego. Z kolei wśród narzędzi planowania i ochrony krajobrazu przewiduje się wprowadzenie audytu krajobrazowego realizowanego przez marszałka województwa raz na 20 lat5.

Kluczowym zagadnieniem staje się poprawne zdefiniowanie dobrego stanu wód. Jest on określany poprzez tzw. dobry stan ekologiczny. Cieki i zbiorniki wodne, w których praktycznie nie występuje ingerencja człowieka, powinny posiadać status bardzo dobry. Za stan dobry uważane są obiekty, w których doszło do niewielkiej ingerencji człowieka. Trzecim stopniem jest stan umiarkowany, który cechuje się dużym oddziaływaniem człowieka. Jeżeli wody uzyskały stan niższy niż umiarkowany zaliczane są jako obiekty złej jakości. W uproszczeniu można powiedzieć, iż w RDW istnieje wymóg, w którym wody powierzchniowe muszą posiadać stan lub potencjał co najmniej drugiego stopnia.

Własna metodyka

Wszystkie działania polegające na badaniu stanu jakości cieków wodnych mają na celu wprowadzenie planu naprawczego dla tych, które nie posiadają statusu bardzo dobrych i dobrych, z jednoczesnym zapobieganiem pogarszania się ich obecnego stanu.  Zanim zostanie on wprowadzony należy w pierwszej kolejności wykonać inwentaryzację z zastosowaniem opracowanej metodyki. Każdy kraj UE ma prawo przygotować własną metodykę, zgodną z RDW i kompatybilną z metodykami krajów sąsiednich, realizujących prace w granicach tych samych dorzeczy. Istotne jest opracowanie metodyki dla oceny hydromorfologii wód powierzchniowych. Stanowi to nowy element monitoringu, którego dotychczas żadne służby w Polsce nie realizowały.

Opracowanie metodyk hydromorfologii (wówczas zwanych ekomorfologią) zaczęto realizować na zachodzie Europy już w latach 70. ub.w. W licznych publikacjach został zaprezentowany szeroki ich przegląd, a jako kraj byliśmy mocno zaawansowani w realizacji tej tematyki6.

Na podstawie dostępnej literatury można stwierdzić, że o hydromorfologii cieku decyduje głównie siedem parametrów. Należą do nich morfologia koryta, hydrologia cieku, fizyko-chemiczne właściwości wody, zadrzewienia skarp koryta rzecznego, roślinność wodna i roślinność skarp, obecność i stan strefy przybrzeżnej oraz użytkowanie doliny7.

Celem badań hydromorfologicznych cieków i ich dolin jest utworzenie materiałów kartograficznych, które następnie wykorzystuje się do oceny hydromorfologicznej jakości rzek w danym regionie. Są one podstawowym elementem do wykonania działań praktycznych, które miałyby ochronić najcenniejsze odcinki rzek, a jednocześnie poprawić te najgorsze. Stanowi to także podstawę do opracowań w zakresie planowania przestrzennego i działań technicznych dotyczących zmiany stanu wartości hydromorfologicznej cieku i doliny. Tego typu działania umożliwiają również opracowanie zakresu i rodzaju prac, mających na celu w znacznym stopniu poprawić stan ekologiczny cieków. Badania pozwalają stwierdzić, że w przypadku obszarów zurbanizowanych właśnie ten element odgrywa obecnie, po poprawie jakości fizykochemicznej wód, decydującą rolę. JCWP może być jednak obiektem bardzo długim, który tylko na niewielkim odcinku miasta wkracza w jego przestrzeń. Niestety, właśnie ten miejski fragment może definitywnie wpłynąć na ocenę końcową stanu lub potencjału wody powierzchniowej. Przykładowo może on być niebezpiecznym ?zatorem?, który objawi się przerwaniem funkcji korytarza ekologicznego dla organizmów migrujących, ujednoliceniem morfologii i zaburzeniem przepływu wody poprzez różnego rodzaju urządzenia techniczne.

Największe ?grzechy?

Dla korytarza ekologicznego istotne jest zachowanie w miarę szerokiej strefy przybrzeżnej. Stanowi ona, szczególnie w mieście, barierę buforową pomiędzy przestrzenią zurbanizowaną, a ekosystemem rzeki lub zbiornika. Najlepiej byłoby, gdyby strefa była pokryta zespołami roślinności szuwarowej oraz rodzimą dendroflorą, typową dla danego siedliska hydrogenicznego. Niestety, w pierwszej kolejności likwiduje się zadrzewienia, a następnie samą strefę przybrzeżną, pierwotnie ją zwężając, a następnie definitywnie zagospodarowując. Elementem przekształceń wód powierzchniowych jest również zmiana morfologii koryta, przejawiająca się np. licznymi umocnieniami sztucznymi (płyty betonowe, opaski itp.). Poza miastem często brzegi umacnia się, np. płotkiem, faszyną i darnią. W ten sposób eliminuje się lub ogranicza obecność organizmów żywych.

Oczywiście, wskazane mankamenty abstrahują od sytuacji prawnej w zakresie zarządzania wodami powierzchniowymi w Polsce. Wśród największych ?grzechów? w tym zakresie wymienić należy wzajemne nakładanie się kompetencji lub ich zupełny brak w określonych obszarach oraz powszechne łamanie prawa w zakresie grodzenia dostępu do wód płynących przez właścicieli przyległych posesji. Dziwi też fakt, że gospodarka wodna jest zarządzana w układzie zlewniowym, a administracja terenowa sięga do granic terytorialnych. Wadą jest też (ale to już nikogo nie dziwi) opieszałość w działaniu, czego przykładem jest wdrażanie oceny hydromorfologicznej w Polsce.

Istnieją jednak przypadki postrzegania wód w przestrzeni miejskiej nie jako tzw. dopustu, ale atutu wyróżniającego miasto i nadającego mu unikalny charakter. W kraju mamy przykłady Brdy w Bydgoszczy i Bulwaru Filadelfijskiego w Toruniu. Wśród mniejszych miast na wyróżnienie zasługuje Barczewo nad Pisą Warmińską.

dr inż. Piotr Lewandowski, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu UP w Poznaniu

 

Źródła

1. Dyrektywa 2000/60/WE z 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w zakresie polityki wodnej (DzU WE z 22.12.2000 poz. L 327/1).

2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (DzU nr 257, poz. 1545).

3. Dyrektywa 2007/60/WE z 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (Dz. Urz. UE z 6.11.2007 poz. L 288/27).

4. Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji 20 października 2000 r. (DzU z 2006 r. nr 14 poz. 98).

5. www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,15,projekt-ustawy-o-wzmocnieniu-narzedzi-ochrony-krajobrazu.html.

6. Lewandowski P.: Polish Investigation on River Hydromorphology. Pol. J. Environ. Stud. Vol. 21, No 4, 2012.

7. Ilnicki P. i Lewandowski P.: Ekomorfologiczna waloryzacja dróg wodnych Wielkopolski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań 1997.