Innowacyjność jest dziś synonimem postępu i nowoczesności w każdym zakresie ? od sfery społecznej, poprzez system edukacyjny, do gospodarki. Nieustannie poszukiwane są nowe rozwiązania, które przyczynią się do uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynku, podniosą poziom rozwoju gospodarczego i społecznego oraz zapewnią wysoką jakość życia.

Mimo że innowacyjność i rozwój zrównoważony to dwa różne terminy, to ich znaczenie dla gospodarki, nauki oraz postępu jest ogromne. Stają się one coraz lepiej zdefiniowane i opisane w literaturze, posiadają pozytywne konotacje z wieloma dziedzinami nauki i gospodarki oraz są postrzegane jako środki rozwiązywania problemów i stanów kryzysowych.

Inwestycje infrastrukturalne oraz zmiany organizacyjne w systemie zarządzania miastem (szczególnie transportem miejskim) istotnie wpływają na zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska oraz na lepsze wykorzystanie zasobów naturalnych. Wprowadzane zmiany często mają charakter innowacji, a nawet ekoinnowacji. Ekoinnowacja to innowacja, która poprawia efektywność wykorzystania zasobów naturalnych w gospodarce, zmniejsza negatywny wpływ działalności człowieka na środowisko bądź wzmacnia odporność gospodarki na presje środowiskowe. Według Głównego Urzędu Statystycznego, ekoinnowacja to innowacja przynosząca korzyści dla środowiska oraz nowy lub istotnie ulepszony produkt (wyrób lub usługę), proces, metoda organizacyjna lub marketingowa, które przynoszą korzyści dla środowiska w porównaniu z rozwiązaniami alternatywnymi. Kreowanie przez władze samorządowe warunków sprzyjających ekoinnowacyjności wszystkich interesariuszy miasta i regionu wymagają poszukiwania i wspierania głównych czynników decydujących o systematycznym pojawianiu się innowacji ekologicznych. W mniejszych miastach, ze względu na ograniczoność środków budżetowych, ważną rolę odgrywają innowacje organizacyjne.

Logistyka miejska

W dobie globalizacji bardzo istotną funkcję zaczyna pełnić logistyka. Dotyczy to nie tylko funkcjonowania pojedynczych przedsiębiorstw, ale również gospodarki krajowej, a nawet i światowej. Rozpatrując rozwój zrównoważony w aspekcie logistyki, znaczenie zyskuje logistyka miejska, ponieważ koncepcja zrównoważonego rozwoju jest nierozerwalnie związana z problematyką miast. To na ich terenach kumulują się procesy urbanizacyjne, jednocześnie tworzy się skomplikowany system społeczny, ekologiczny, ekonomiczny i przestrzenny, przyczyniając się do niekorzystnych interakcji pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a gospodarczym. Rozwój i ekspansja przestrzenna miast to jedna z przyczyn zaburzenia równowagi środowiska naturalnego, a podejście antropocentryczne i próba zupełnego uniezależnienia się od wpływu środowiska doprowadziły do pogorszenia się warunków życia, obciążeń komunikacyjnych, niszczenia ekosystemów i jakości środowiska na terenach miast.

W działaniach lokalnych władz samorządowych, ukierunkowanych na budowanie trwałego rozwoju, jedno z ważniejszych miejsc zajmuje właściwe gospodarowanie infrastrukturą logistyczną (komunalną) miasta. Logistyka miejska ze swym kompleksowym, całościowym podejściem do zarządzania miastem wydaje się idealnym rozwiązaniem dla wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego w mieście.

W logistyce miejskiej uwzględnia się transport, magazynowanie, przestrzenną konfigurację sieci, sieć telekomunikacyjną, gospodarkę komunalną, zaopatrzenie w nośniki energii i wodę, utylizację odpadów ? inaczej mówiąc wszystkie te działania, które składają się na dzienny cykl życia miasta jako przestrzeni ekonomicznej, społecznej i kulturowej. Przyjmuje się, że na koszt logistyczny składa się w 75% koszt transportu. Możemy powiedzieć, że transport to swoisty krwioobieg organizmu miejskiego, więc w ostatnich latach szczególnie skupiono się właśnie na systemie transportowym w logistyce miejskiej.

Rozwój miejskiej sieci transportowej, zwłaszcza na obszarach śródmiejskich, napotyka na spore ograniczenia. Wynika to z charakteru zabudowy, która utrudnia rozbudowę sieci, jak również z nieuporządkowanej infrastruktury podziemnych połączeń np. sieci gazowych, wodociągowych, kanalizacyjnych i telekomunikacyjnych. Dlatego w obszarach śródmiejskich coraz częściej ogranicza się udział indywidualnego transportu samochodowego, który z punktu widzenia miasta jest wyjątkowo nieracjonalnym środkiem komunikacji, stanowiącym przyczynę zatłoczenia, zanieczyszczenia powietrza, hałasu itp.

Płacisz? Wjeżdżasz!

Logistyka zapewnia fizyczną dostępność do dóbr i usług publicznych, m.in. przez stosowanie specjalnych opłat w celu ograniczenia użytkowania pojazdów, a w związku z tym zmniejszenia kongestii. Obecnie wyróżnia się sześć rodzajów opłat związanych z kongestią występującą na drogach kołowych: za przejazd (przebytą trasę) drogą wykazującą regularnie wysoki poziom zatłoczenia, strefowe, ograniczające swobodny dostęp do strefy miejskiej, pobierane w różnych punktach wejść do strefy miejskiej, za postój pojazdu, a także pobierane w przypadku występowania alternatywnej drogi I klasy.

Przykładem mogą być władze Londynu, które postanowiły ograniczyć liczbę pojazdów prywatnych poruszających się po jego centrum oraz wpłynąć na podział zadań przewozowych pomiędzy indywidualny transport osobowy i publiczny transport zbiorowy przez wprowadzenie opłat za wjazd do miasta. Opłata pobierana jest za wjazd do wyznaczonej strefy i obowiązuje w godzinach od 7:00 do 18:30 od poniedziałku do piątku z wyłączeniem dni świątecznych. Wysokość opłat ustalono na 5 funtów, a kierowca udający się do centrum lub przez nie przejeżdżający uiszczają ją tylko raz dziennie. Na obrzeżach strefy płatnej i na jej obszarze działa 230 kamer, które monitorują 98% strefy. Dzięki specjalnym rozwiązaniom technicznym nawet przy niedostatecznym świetle odczytują one tablice rejestracyjne poruszających się pojazdów. Obraz z kamer przekazuje się jest do centrali Transport for London (TfL), gdzie po rozpoznaniu kojarzony jest z zapisami w bazie danych kierowców, którzy wnieśli opłatę.

Innym przykład to Oslo, które ograniczyło kongestię poprzez wprowadzenie opłaty ekologicznej za wjazd samochodem do centrum stolicy. Opłata pobierana jest w 19 punktach przez dyżurujących tam inkasentów lub automaty przyjmujące monety. 20% uzyskiwanych przychodów przeznacza się na poprawę funkcjonowania publicznego transportu zbiorowego. Następny przykład pochodzi z Japonii, gdzie ograniczono kongestię przez wprowadzenie opłat za używanie środowiska i przejazdy na dalekie odległości. W 2001 roku wprowadzono elektroniczny system pobierania opłat na drogach ekspresowych. Natomiast w USA od początku lat 90. XX w. tzw. congestion pricing jest podstawowym elementem sterowania ruchem (ponad 1000 punktów pobierana opłat). Głównym tematem dyskusji dotyczącej zarządzania ruchem jest jednak wielkość opłat (variable pricing).

Zielone rozwiązania

Polskie miasta również wprowadzają zmiany w obszarze infrastruktury transportowej. Przykładem może być Zielona Góra, która przygotowuje projekt zmiany transportu publicznego na bezemisyjny. Miasto wymieni całą bazę transportową na autobusy napędzane energią elektryczną. Miejski Zakład Komunikacji w Zielonej Górze od lat wdraża innowacje. Jako jeden z pierwszych operatorów transportu miejskiego wprowadził elektroniczne tablice informacyjne na przystankach autobusowych.

Wśród czynników, które mogą zachęcić podróżujących do korzystania z transportu publicznego, warto wyróżnić również udogodnienia w postaci wprowadzania elektronicznego biletu, automatów wydających bilety oraz automatów doładowujących bilety elektroniczne. Jedno z pierwszych tego typu urządzeń zamontowano w budynku Uniwersytetu Zielonogórskiego. Można tam zakupić bilet jednorazowy lub doładować bilet elektroniczny.

Równie ważnym problemem infrastrukturalnym w komunikacji ludzkiej jest brak odpowiedniej struktury dróg rowerowych, szczególnie w dużych miastach. Jej budowa i rozwój wiążą się z rozwiązaniem wielu problemów, w tym dotyczących dostosowania istniejącej infrastruktury (dróg, chodników, alejek, ścieżek, mostów, wiaduktów itp.), aby zapewnić bezpieczeństwo wszystkim uczestnikom ruchu. Istnieją przykłady miast, które rozwiązały problem podróżowania rowerem przez zezwolenie rowerzystom na korzystanie ze stref zamkniętych dla ruchu samochodów ? chodniki, deptaki, strefy piesze. Bardzo dobrze widać to np. w miastach południowej Europy.

Przykładem wykorzystania rowerów do usprawnienia przemieszczania się na terenie miasta jest Kraków, który jako jedno z pierwszych miast w Polsce zorganizował samoobsługowe wypożyczalnie rowerów miejskich. Cały system wymaga jeszcze pewnych usprawnień, lecz wszystko wskazuje na to, że sam pomysł wprowadzenia rowerów miejskich korzystnie wpłynął na ruch miejski.

By zwiększyć wygodę poruszania się pieszym po mieście niezbędna jest też modernizacja istniejącej, często mającej wartość historyczną, infrastruktury miejskiej. Zagospodarowanie istniejącej infrastruktury w celu stworzenia miejsc postojowych dla rowerów i skuterów można zaobserwować np. we włoskich miejscowościach.

Innowacje transportowe

Analiza preferencji mieszkańców umożliwi decydentom miast wdrożenie odpowiednich rozwiązań w obszarze logistyki miejskiej, co poprawi jakość życia mieszkańców. Propozycje mogą dotyczyć innowacji technologicznych lub organizacyjnych. Najbardziej popularne rozwiązania w logistyce miejskiej przedstawiono w ramce.

 

Najbardziej popularne rozwiązania w logistyce miejskiej:

  • Preferencje dla transportu publicznego, np. wydzielony pas ruchu dla autobusów. W Europie jest wiele miast, które posiadają dedykowane autobusom pasy ruchu. Rozwiązanie to pozwala na wyeliminowanie opóźnień w ruchu środków transportu publicznego.
  • Wprowadzenie opłat za wjazd pojazdów do centrum miasta. Przykładem jest Londyn. Pobór opłat w tym mieście funkcjonuje od 2003 r. Miasto zaoferowało mieszkańcom wiele dogodnych sposobów dokonywania opłat, np. on-line, płatność w wybranych sklepach, na stacjach benzynowych, SMS itp. Z opłaty całkowicie zwolnione są pojazdy napędzane alternatywnymi źródłami energii oraz posiadające co najmniej 9 miejsc. W rezultacie wprowadzenia systemu w centrum Londynu natężenie ruchu zmalało o 16-20%.
  • Ograniczenie ruchu samochodów w centrum miasta. Czasowe ograniczenia wjazdu pojazdów ciężarowych w określonych godzinach jest jednym z najczęściej wykorzystywanych przez planistów narzędzi. Obostrzenia te dotyczą pojazdów ciężarowych na danym obszarze lub ulicy o konkretnej porze dnia. Restrykcje te mogą zostać nałożone na wszystkie pojazdy ciężarowe lub tylko te, które przekraczają określone parametry, takie jak waga i wymiary. Boston wprowadził całkowity zakaz wjazdu samochodów ciężarowych na wybrane ulice miasta w godzinach pomiędzy 11 a 18. Tylko wybrane firmy, takie jak Brinks, Wells Fargo, the U.S. Postal Service i główni wydawcy lokalnej gazety mają pozwolenie na wjazd do restrykcyjnych obszarów miasta po godzinie 12. Zakazy te nie dotyczą jednostek ratunkowych.
  • Zamknięcie centrum miasta dla wszystkich samochodów. Przykładem jest Kopenhaga w Danii, gdzie przestrzeń o wymiarze 96 000 m2 w centrum miasta jest ?wolna? od samochodów.
  • Stworzenie w mieście sieci stanowisk z rowerami do wypożyczenia. W Kyoto w Japonii istnieje możliwość wypożyczenia rowerów w samoobsługowych wypożyczalniach, zlokalizowanych w wielu miejscach w mieście. Jest to najbardziej popularna forma transportu w okresie wzmożonego ruchu turystycznego.
  • Wprowadzenie małych busów do komunikacji zbiorowej, poruszających się z większą częstotliwością niż autobusy. Takie rozwiązanie zostało zaimplementowane w Kownie na Litwie.
  • System Park & Ride (P+R). Z jednej strony został ukierunkowany na ograniczenie ruchu samochodów osobowych w centrach miast, a z drugiej ułatwia przepływ osób. Wyróżniającym się tego typu rozwiązaniem systemowym jest praski P+R ? jeden z najdłużej funkcjonujących i najlepiej zorganizowanych w Europie. W celu ograniczenia intensywnego ruchu w centrum miasta, w dużej mierze generowanego przez turystów odwiedzających stolicę Republiki Czeskiej, władze wprowadziły system zachęcający do ludzi do pozostawiania samochodów na obrzeżach Pragi i korzystania ze środków transportu publicznego (metro, tramwaje, autobusy). Parkingi Park & Ride rozmieszczone są przede wszystkim w pobliżu głównych stacji praskiego metra, co ma skłonić do wyboru właśnie tego środka transportu. Proponowane miejsca parkingowe są strzeżone. Zachętą dla skorzystania z takiego rozwiązania jest również niska opłata parkingowa pozwalająca praktycznie na całodzienne pozostawienie samochodu (od 4 rano do 1 w nocy następnego dnia). Podobne rozwiązania stosowane są w wielu innych miastach Europy, m.in. w Cardiff, Berlinie, Dublinie (w ramach systemu komunikacji tramwajowej ? LUAS, w tym również rozwiązanie dla rowerzystów Cycle&Ride). W Polsce najbardziej rozwinięty system występuje w obszarze aglomeracji warszawskiej: w Warszawie (głównie przy przystankach linii metra i Szybkiej Kolei Miejskiej), Mińsku Mazowieckim, Żyrardowie, Celestynowie, Siedlcach, Radomiu (zwłaszcza przy stacjach PKP). Wdrożenie takiego systemu wymaga jednak właściwego rozplanowania parkingów. Próby wdrożenia podobnego rozwiązania podjęto w Krakowie w latach 90. XX w., jednak nie przyniosły one spodziewanych efektów i ostatni z parkingów zlikwidowano w 2003 r. Przyczyną takiej sytuacji była zła lokalizacja (zbyt blisko centrum miasta), wskutek czego parkingi wykorzystywane były w dużej mierze jako docelowe, a nie przesiadkowe. Aktualnie prowadzone są prace nad stworzeniem nowego systemu P+R dla całej aglomeracji krakowskiej.

 

Istnieje wiele rozwiązań usprawniających ruch osób w mieście. W miastach średniej wielkości nie wymagają one wysokich nakładów, jak to często bywa w przypadku metropolii. Ostateczną decyzję, które rozwiązanie powinno być wprowadzone w życie, należy podjąć po uzyskaniu opinii wszystkich interesariuszy (firm transportowych, produkcyjnych, handlowych, mieszkańców, władz lokalnych itp.).

Elementem poprawiającym jakość życia w mieście jest wprowadzenie pojazdów, które posiadają napęd elektryczny lub hybrydowy. Takie próby podejmowane są w środkach transportu publicznego, np. w ramach programu Transport for London czy wdrażania autobusów z napędem hybrydowym. Inne przykłady to stosowanie napędów elektrycznych w karetkach pogotowia ratunkowego.

Można podać również przykłady ?modernizacji? tras przejazdu przez miasto, np. przez wprowadzenie strefy ograniczonej prędkości, przewężenia na drodze, szykan, ?wysepek?, progów zmniejszających prędkość i wielu innych rozwiązań stosowanych z myślą o poprawie bezpieczeństwa na drodze.

Odpowiednie kształtowanie logistyki ma na celu podwyższenie jakości życia mieszkańców i poprawę pracy podmiotów gospodarczych, przy jednoczesnej eliminacji zbędnych przewozów, skracaniu czasów przejazdów, ograniczaniu zapasów i obniżaniu cen usług świadczonych dla miasta.

Inteligentne alternatywy

Innowacyjne rozwiązania dla logistyki miejskiej często utożsamiane są z pojęciem ?smart?, co najczęściej tłumaczone jest na język polski jako ?inteligentne?, ?mądre? (warto dodać, że chodzi o ?inteligentny?, ?mądry? w znaczeniu ?sprytny?, ?bystry?). Przykładem innowacyjnych rozwiązań wdrażanych do praktyki gospodarczej jest proponowana przez IBM idea ?Mądrzejszy Świat?. Są to innowacyjne rozwiązania, m.in. dla biznesu, administracji, edukacji, ochrony zdrowia. Nie zawsze chodzi o usprawnienia technologiczne. Bywa, że są to zmiany organizacyjne lub funkcjonalne. Celem jest zapewnienie przewagi nad konkurencją, nowej jakości czy zwiększenie wartości dodanej. Chodzi o to, żeby być ?mądrzejszym? i ?sprytniejszym? od innych. Osiągnięcie celu zależy od właściwego, umiejętnego wykorzystania istniejącej technologii i rozwiązań organizacyjnych. Można to zrobić poprzez koordynację i integrację wielu, na pozór różnych, systemów, takich jak m.in. system komunikacji miejskiej, system zaopatrzenia miasta w wodę oraz odprowadzania ścieków, system edukacji w mieście, system ochrony zdrowia i wiele innych. Rozwiązania te w znacznej mierze dotyczą funkcjonowania miasta i dlatego pojawiło się pojęcie ?smart city? (?smart cities?). W dużych miastach znajdziemy niemal wszystkie istotne aspekty idei mądrzejszego świata: inteligentne szkolnictwo, inteligentną służbę zdrowia, inteligentną gospodarkę wodną i ściekową, inteligentny transport publiczny, inteligentną administrację publiczną i inne.

?Mądre? miasta

Niektóre miasta rozpoczynają transformację od systemu transportu. Sztokholm, Dublin, Singapur i Brisbane współpracują z IBM przy opracowywaniu inteligentnych systemów obejmujących szereg innowacyjnych rozwiązań ? od narzędzi prognostycznych, przez inteligentne karty, aż po pobór opłat w celu ograniczenia ruchu i ilości zanieczyszczeń. Nowy Jork, Syracuse, Santa Barbara i St. Louis to miasta, których władze zdecydowały się na zastosowanie narzędzi analitycznych, systemów bezprzewodowych i monitoringu wideo w celu poprawy skuteczności walki z przestępczością i usprawnienia koordynacji działań w sytuacjach kryzysowych. W Sztokholmie inteligentny system ruchu drogowego ograniczył występowanie korków o 20%, emisję szkodliwych substancji o 12%, a ponadto radykalnie zwiększył poziom wykorzystania transportu publicznego. W Londynie system zarządzania zatorami w ruchu ograniczył jego natężenie do poziomu z połowy lat 80. XX w. W Singapurze system predykcji ruchu wspomaga wyznaczanie objazdów i zarządzanie ruchem w skali całego miasta, zapobiegając poważnym zatorom.

Mimo że w wielu krajach infrastruktura drogowa jest dobrze rozwinięta, to pewne jej obszary stanowią elementy krytyczne systemu transportowego. Ruch kołowy w miastach jest tak duży, że w samych Stanach Zjednoczonych ludzie unieruchomieni w korkach ulicznych łącznie tracą 3,7 miliarda godzin rocznie i marnują 8,7 miliarda litrów paliwa. W 2010 roku liczba aut na świecie przekroczyła 1 miliard. Zjawisko kongestii transportowej jest coraz powszechniejsze w coraz większej liczbie miast. Niesie to zagrożenia dla środowiska naturalnego. Dlatego, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, należy wprowadzać rozwiązania ograniczające szkodliwy wpływ transportu na środowisko, społeczeństwo i gospodarkę.

Inteligentne systemy ruchu drogowego mogą zbierać informacje na temat: ilości samochodów na ulicach, liczby pasażerów na przystankach i w pojazdach, utrudnieniach w ruchu, zdarzeniach losowych na drogach, warunkach pogodowych itp. Dzięki analizie informacji mogą zaproponować rozwiązania w postaci planowania przejazdu, alternatywnych tras, a w konsekwencji usprawnić dojazd do pracy, dostarczyć bardziej szczegółowe informacje miejskim planistom, zwiększyć wydajność przedsiębiorstw i poprawić jakość życia w mieście. System taki przyczyni się do likwidacji przeciążenia na drogach, zmniejszenia zużycia paliwa oraz emisji dwutlenku węgla.