Głównym problemem dla zakładów papierniczych przerabiających makulaturę w naszym kraju jest nieodpowiednia jakość surowca, a także niewystarczająca jego ilość na rynku.

Zgodnie z założeniami KE, ujętymi w Dyrektywie PE i Rady 2008/98/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylającej niektóre dyrektywy, czyli w tzw. Ramowej Dyrektywie Odpadowej, jednym z głównych celów jest stworzenie tzw. społeczeństwa recyklingu. Niestety, w Polsce występują problemy zarówno w zakresie recyklingu, jak i odzysku odpadów komunalnych (w tym makulatury) oraz związanej z tym systemem selektywnej zbiórki. Powszechny brak surowca stanowi poważne wyzwanie dla przemysłu papierniczego przerabiającego makulaturę. Dodatkowo polskie zakłady papiernicze odnotowują stałe pogarszanie się jakości dostarczanego surowca. Powoduje to konieczność wprowadzania kolejnych wymagań jakościowych przez samych producentów papieru z makulatury. W celu spełnienia wskaźników recyklingu i odzysku papiernie starają się realizować nowe inwestycje, które w ostatnich latach zaowocowały w Polsce dwoma liniami do przerobu makulatury. Nastąpił też wzrost importu tego surowca.

W 2011 r. w Polsce wyprodukowano 3755 t papieru, a zużyto ok. 1615 tys. t makulatury1. Ilość ta pozwoliła na wyprodukowanie ok. 1342 tys. t mas włóknistych wtórnych. W tym czasie odzyskano z rynku ok. 1840 tys. t makulatury, z czego wyeksportowano ok. 531 tys. t (głównie do Niemiec, Holandii, Austrii i na Węgry), a importowano 306 tys. ton (zwłaszcza z Republiki Czeskiej). Wskaźnik zużycia w 2011 r. wyniósł 43%, odzysku 44,4%, a recyklingu 39%.

Źródła makulatury

Większość odpadów z papieru i tektury można poddać procesom recyklingu, w wyniku których otrzymuje się półprodukty wykorzystywane do produkcji m.in. opakowań, gazet i papierów higienicznych. Można wyróżnić dwa główne strumienie tego typu odpadów2. Należą do nich zużyte opakowania i odpady z produkcji opakowań (opakowania jednostkowe, zbiorcze i transportowe oraz ?ścinki? z produkcji opakowań), a także odpady z zadrukowanego papieru i produkcji materiałów graficznych (gazety, książki, ulotki itp.).

Pierwszy ze strumieni jest stosunkowo łatwy do pozyskania z przemysłu i handlu, zwłaszcza w dużych aglomeracjach. Przy wzrastających obowiązkach związanych z odzyskiem i recyklingiem odpadów konieczne będzie w przyszłości sięgnięcie do bardziej kosztownych źródeł, np. handlu w mniejszych miastach i na wsiach. Innym problemem, z którym zmierzą się recyklerzy, jest ewentualna zmiana związana z tzw. ustawą odpadową. Wynika ona z faktu, że gmina staje się właścicielem odpadów i na mocy uchwały odbiera je z nieruchomości niezamieszkanych, czyli np. z zakładów przemysłowych.

Norma PN EN-643

Podczas klasyfikacji makulatury zwykle wykorzystuje się Normę PN-EN 643:2004. Jeśli odpady zawierające papier i tekturę będą przygotowane tak, aby spełniały kryteria określone w tym zapisie i odbiorca będzie mógł je bezpośrednio wykorzystać w dalszych procesach produkcyjnych, to należy uznać, że nie posiadają one cech odpadu. Materiał taki nazywa się wówczas makulaturą normowaną. W Normie PN-EN 643:2004 wprowadzono podział papieru i tektury z odzysku3. Obejmuje on pięć grup surowców, w zależności od tzw. odmiany. Rodzaj 1, czyli odmiany słabe, obejmuje jedenaście z nich ? od 1.01 do 1.11. Chodzi o mieszaniny różnego rodzaju papieru i tektury, bez ograniczeń zawartości surowca krótkowłóknistego, mieszaniny papieru i tektury zawierające maksimum 40% gazet i czasopism oraz zużyte opakowania papierowe i tekturowe zawierające minimum 70% tektury falistej. Ponadto w grupie tej znajdują się zużyte pudła i arkusze tektury falistej różnych odmian, czasopisma niesprzedane, gazety i czasopisma zmieszane z klejem lub bez, a także papier graficzny do odbarwiania, sortowany z gospodarstw domowych, czyli gazety i czasopisma. Do rodzaju 2 zaliczamy odmiany średnie, w tym 12 grup ? od 2.01 do 2.12. Są to: gazety zawierające maksimum 5% barwnych załączników, ścinki białe zadrukowane, papier biurowy sortowany, akta barwne bez twardych okładek i kalki. Ponadto książki z papieru bezdrzewnego białego bez okładek, zadrukowane na czarno, czasopisma ilustrowane bez twardych okładek, lakieru, farb i klejów, etykiet, papierów klejących, maksimum 10% drzewnych, papier samokopiujący, papiery i tektura powlekane PE od producentów i przetwórców, a także wydruki komputerowe na papierze drzewnym. W 3 grupie znajdują się odmiany lepsze (rodzaj 3). W ich skład wchodzi  19 odmian ? od 3.01 do 3.19, w tym: ścinki drukarskie, ścinki introligatorskie bezdrzewne, karty perforowane, papiery biurowe zadrukowane, białe, bezdrzewne oraz akta białe mieszane bez bloków kasowych. Do odmian zawartych w trzeciej grupie zaliczamy też kalki, bloków klejowych, akta z papieru bezdrzewnego białego, wydruki komputerowe z białego papieru bezdrzewnego, papiery białe do druku, papier gazetowy biały oraz papier drzewny biały powlekany i niepowlekany niezadrukowany. Ponadto są to ścinki białe bezdrzewne niepowlekane, tektury siarczanowe białe zadrukowane, białe niepowlekane oraz tektury białe wielowarstwowe niezadrukowane. Rodzaj 4 obejmuje osiem odmian mocnych ? od 4.01 do 4.08. Wśród nich znajdują się ścinki tektury falistej nowej, zużyta tektura falista mocna 1 (pudełka z tektury falistej wykonane z papieru z masy celulozowej lub termomechanicznej), zużyta tektura falista mocna 2 (pudełka z tektury falistej wykonane z kraftlinera ? co najmniej 1 warstwa ? i testlinera), a także zużyte worki z papieru siarczanowego. Odmiany zaliczane do grupy czwartej to również nowe worki z papieru siarczanowego, papier i tektura siarczanowe zużyte, papier i tektura siarczanowe nowe oraz papier podłożowy siarczanowy nowy. Ostatni rodzaj ? 5 ? to siedem odmian specjalnych ? od 5.01 do 5.07. Zalicza się do nich papier i tekturę mieszane z odzysku, opakowania mieszane, opakowania tekturowe do płynów oraz papier pakowy siarczanowy. Ponadto są to etykiety mokre, papiery bezdrzewne wodotrwałe białe niezadrukowane i papiery bezdrzewne wodotrwałe białe zadrukowane.

Papier i tektura trudno przerabialne pochodzą z odzysku lub zostały poddane takiej obróbce, że przy podstawowym lub standardowym wyposażeniu linii technologicznej nie nadają się do wykorzystania. Obecnie końca dobiegają prace nad rewizją normy EN-643. Określa ona dla każdego z opisanych rodzajów makulatury dozwoloną zawartość niepożądanych materiałów oraz tzw. materiałów niepapierowych, m.in. metali, tworzyw sztucznych i tkanin. Należą do nich też papier i tektura niezgodne z definicją rodzaju makulatury lub szkodliwe, czyli te, które w standardowo wyposażonej instalacji nie mogą być wykorzystane jako surowiec.

Wymagania jakościowe

W celu zapewnienia właściwej jakości surowca zakłady bardzo często stosują własne wymagania dotyczące dostarczanego materiału. Papier i tektura z odzysku, które ich nie spełniają, są zwracane dostawcy. Wśród kryteriów, które dotyczą tego typu surowców, znajdują się: rodzaje i odmiany surowca, wielkości, masy oraz sposób pakowania bel, zawartość wilgoci, identyfikacja i termin dostawy oraz sposób i warunki odbioru. Innymi kryteriami są zanieczyszczenia papiernicze i niepapiernicze oraz warunki sanitarne, np. skażenie biologiczne itp. Zanieczyszczenia tego typu powodują problemy technologiczne, zwłaszcza przy rozwłóknianiu i sortowaniu, generują też koszty związane z utylizacją. Niezwykle ważnym aspektem zapewnienia odpowiedniej jakości makulatury jest wysortowanie papierów i tektur nienadających się do przerobu w przemyśle papierniczym.

Zanieczyszczenia mogą powodować utrudnienia w procesie produkcyjnym, np. uszkodzenie maszyn lub obniżenie jakości gotowego wyrobu4. Najczęstsze problemy technologiczne  wynikają z utrudnień w rozwłóknianiu, z zaklejania odzieży maszynowej, oklejania wałków maszyn papierniczych, a także zapychania się sit sortowników. Ponadto niekorzystne jest tworzenie się osadów w rurociągach i na zasuwach,  pojawianie się wad w papierze w postaci wtrąceń kleistych, parafinowych i smolistych, konieczność dodatkowego oczyszczania wody obiegowej i spadek wydajności linii technologicznych. W dostarczanych belach makulatury można znaleźć też kamienie, drewno, tworzywa sztuczne, styropian, gumę, metale, kleje, zaprawy, wapno, cement, lateksy, tzw. tetrapaki, a także makulaturę zanieczyszczoną. Generują one problemy technologiczne, głównie przy rozwłóknianiu i sortowaniu. Część z nich przechodzi do procesu technologicznego i musi być usuwana w trakcie sortowania oraz oczyszczania masy papierniczej. Rodzaje zanieczyszczeń, które nie powinny występować w zakupywanej makulaturze dzielą się na trzy grupy: mechaniczne (metal, tworzywa sztuczne, szkło, tekstylia, drewno, piasek i materiały budowlane), chemiczne (rozpuszczone cząstki klejów papierniczych, niektórych farb drukarskich, substancji impregnujących, pozostałości substancji chemicznych) oraz mikrobiologiczne (bakterie, pleśnie, grzyby).

Utrata statusu odpadu

Zgodnie z zapisami tzw. Ramowej Dyrektywy Odpadowej, należy zastosować odpowiednią hierarchię postępowania z odpadami. Priorytetem jest zapobieganie ich powstawaniu, dalej przygotowanie do ponownego użycia i recykling. Następnie należy zastosować możliwe metody odzysku, np. odzysk energii, a dopiero w ostatnim etapie je unieszkodliwiać. W dokumencie nadmieniono również, że można odstąpić od stosowania powyższej hierarchii, jeżeli uzasadnione jest zastosowanie metodologii myślenia o cyklu życia. W myśl tego zapisu art. 6 dyrektywy wprowadza możliwość utraty statusu przez odpad, lecz po spełnieniu odpowiednich wymagań technicznych. Zgodnie z tymi wymogami, dana substancja lub przedmiot musi być powszechnie stosowany do konkretnych celów, powinien też istnieć rynek dla takich substancji lub przedmiotów bądź popyt na nie. Ponadto muszą one spełniać wymagania techniczne oraz wymogi obowiązujących przepisów i norm mających zastosowanie do produktów. Kolejny warunek, który musi być spełniony, jeżeli ma nastąpić utrata statusu odpadu, jest status  kryterium, w którym stwierdzono, że zastosowanie rozważanej substancji lub przedmiotu nie może prowadzić do ogólnych niekorzystnych skutków dla środowiska lub zdrowia ludzkiego. Obecnie trwają prace nad projektem rozporządzenia KE dotyczącego utraty statusu odpadu przez makulaturę. Wśród zaproponowanych norm znajduje się m.in.: wymóg zgodności z normą EN-643, oceniany przez wykwalifikowanych pracowników. Papier i tektura z odzysku, w myśl zapisów, nie powinny zawierać zanieczyszczeń olejami, rozpuszczalnikami, farbami, artykułami żywnościowymi, a makulatura nie może zawierać niebezpiecznych zanieczyszczeń, np. bioodpadów, wymieszanych odpadów komunalnych i materiałów bitumicznych. Dodatkowo zawartość zanieczyszczeń niepapierniczych nie może przekraczać 1,5%. Po spełnieniu odpowiednich kryteriów wystawiany będzie dokument potwierdzający utratę statusu odpadu.

Odpowiedzialny recykling

Przemysł papierniczy w 2006 r. przyjął dobrowolne zobowiązanie dotyczące prowadzenia wspólnych działań w celu poprawienia wskaźnika recyklingu5. Wśród propozycji znalazły się: wprowadzenie systemu identyfikacji makulatury, ecodesign, w ramach którego rozpoczęto intensywne badania nad barwnikami oraz klejami, a także edukowanie, nie tylko klienta końcowego, ale i drukarzy. Partnerzy i sygnatariusze europejskiej deklaracji dotyczącej recyklingu papieru, wdrożonej na lata 2011-2015, zobowiązali się do kontynuowania działań mających na celu poprawę tzw. zarządzania papierem w kolejnych etapach jego życia. Podejmowane inicjatywy mają umożliwić osiągnięcie wskaźnika recyklingu na poziomie 70%. Priorytetowym celem jest zmniejszenie ilości makulatury, która może znaleźć się na składowisku odpadów.

Osiągnięciu przyjętych założeń powinna sprzyjać m.in. właściwie realizowana polityka w zakresie OZE. Musi ona uwzględnić hierarchię postępowania z odpadami, wprowadzoną przez Ramową Dyrektywę Odpadową, w której to recykling materiału ma pierwszeństwo nad odzyskiem energii. Papier powinien być używany w procesie wytwarzania energii jedynie w sytuacji, gdy nie jest on przydatny do recyklingu. Dodatkowo zbiórkę papieru i tektury z odzysku należy realizować na odpowiednim poziomie. Zakłada się, że w krajach, w których przekroczono poziom 70% zbiórki makulatury musi on pozostać na tym pułapie, a w pozostałych należy postarać się o to, aby stale  wzrastał. Ponadto nie może ona ulegać zanieczyszczaniu, a wzrost ilości zebranego surowca winien być wyższy niż sprzedaż poza Europę. Obecnie można zaobserwować zjawisko tzw. wypływu znacznych ilości makulatury, m.in. do Chin.

Przewiduje się, że zapotrzebowanie na makulaturę w kolejnych latach w Polsce będzie rosnąć, a wiąże się to głównie z rozwojem mocy produkcyjnych. Ponadto nasz kraj musi wypełnić obowiązki nałożone przez UE. Dodatkowo społeczeństwo powinno rozumieć konieczność selektywnego sortowania odpadów.

dr inż. Katarzyna Godlewska, Stowarzyszenie Papierników Polskich

 

Źródła

1. Fornalski Z.: Zużycie i produkcja papieru i tektury w Polsce w 2011 roku na tle krajów europejskich. ?Przegląd Papierniczy?  9/2012.

2. Fornalski Z.: Jakość makulatury a problemy technologiczne przy jej przerobie. ?Przegląd Papierniczy? 11/2006.

3. Fornalski Z.: Perspektywy rozwoju rynku makulatury do 2015 r. Europejski wykaz znormalizowanych odmian papieru i tektury z odzysku. XI Seminarium dla Operatorów Komunalnych, 2012.

4. Godlewska K., Fornalski Z.: Wymagania jakościowe dla papieru i tektury z odzysku. POLEKO 2007.

5. Godlewska K.:Europejska Deklaracja dotycząca  Recyklingu Papieru 2011-2015. Raport 2011. ?Przegląd Papierniczy?.