LCA dla organizacji: realne i racjonalne?

 

Zgodnie z definicją, środowiskowa ocena cyklu życia (LCA) stanowi technikę służącą ocenie produktów i usług, do których zaliczyć można przedmioty materialne, wytwory intelektualne, pierwotne surowce czy też materiały przetworzone. W rozumieniu normy PN-EN ISO 14040:2009 (#3.2), LCA polega na „zebraniu i ocenie wejść, wyjść oraz potencjalnych wpływów na środowisko systemu wyrobu w okresie jego cyklu życia”.Zogniskowanie uwagi na wyrobach i procesach z nimi związanych jest cechą znamienną dla LCA i stanowi dominujący obszar wykorzystania tej techniki w praktyce. Bez względu na to, czy ocenę wykonuje się w odniesieniu do projektu wyrobu, czy w zakresie już istniejących obiektów, kluczową kwestią jest zbudowanie przez wykonawcę badania LCA „systemu wyrobu”, stanowiącego „zdjęcie rentgenowskie” wszystkich istotnych procesów, wchodzących w zakres jego cyklu życia.

Zadania tradycyjnego LCA można ująć w czterech słowach: zidentyfikuj, oceń, udoskonal, wypromuj. Dzięki LCA najpierw zbieramy informacje o aspektach środowiskowych związanych z wyrobami, potem oceniamy ich oddziaływanie na środowisko, by następnie, na podstawie uzyskanej wiedzy, redukować źródła negatywnego wpływu i mieć podstawę do ewentualnego promowania wyrobów. Wyniki badania LCA mogą pozostać w firmie i służyć dalszemu doskonaleniu jej wyrobów, ale mogą także wyjść poza organizację i podążyć za wyrobami na rynek.

W obliczu wieloletniej obecności LCA w praktyce gospodarczej w krajach rozwiniętych (Niemcy, Francja, Szwecja, Holandia, Szwajcaria, USA) oraz dokonującego się właśnie debiutu tej techniki na obszarach rozwijających się (Ameryka Południowa, Azja), całkiem uzasadnione wydaje się pytanie: czy metodyka LCA może być wykorzystana także w odniesieniu do organizacji? Czy zasadnicze elementy metodyczne, takie jak: perspektywa cyklu życia, zogniskowanie uwagi na funkcji i jednostce funkcjonalnej, mogą być także i tutaj zastosowane? Czy na wzór wyrobów, można „zaprojektować ekologicznie” organizację? Czy wykonując analizę LCA dla organizacji, można odejść od podejścia „produktowego”?

 

Normy dotyczące bezpośrednio LCA (PN-EN ISO 14040:2009 i PN-EN ISO 14044:2009) zasadniczo nie odpowiadają bezpośrednio na pytanie, czym w ogóle jest organizacja. W związku z tym, że LCA stanowi element zarządzania środowiskowego, można założyć, że obowiązująca jest w jego zakresie definicja organizacji zgodna z normą ISO 14050:2004 (# 3.16). Według niej, jest to: „spółka, korporacja, firma, przedsiębiorstwo, organ władzy lub instytucja, albo jakakolwiek ich część lub kombinacja, samodzielna lub nie, publiczna lub prywatna, o własnych zadaniach i administracji”. Wydaje się jednak, że takie definiowanie organizacji nie przybliża do wyjaśnienia problemu, a w rozpatrywanym kontekście więcej mówiącą definicją jest ta zaczerpnięta z teorii zarządzania organizacjami, stanowiącymi, że: „w sensie rzeczowym organizacja jest instytucją lub grupą funkcjonalną, w skład której wchodzą celowo zorganizowane zespoły ludzi i rzeczy. W sensie czynnościowym jest zaś procesem polegającym na celowym zgrupowaniu ludzi i rzeczy w taki sposób, by sprawnie osiągały założone cele¹”. Co to oznacza dla LCA? To, że analiza w granicach organizacji obejmuje dwa zasadnicze „źródła”, oddziałujące pośrednio i bezpośrednio na środowisko: ludzi i urządzenia. Używając języka LCA, można powiedzieć, że stanowią one źródła interwencji środowiskowych polegających na zużywaniu materiałów, pochodzących bezpośrednio ze środowiska (woda z rzeki, ruda metalu ze złoża, ropa naftowa ze złoża, drewno po wyrębie z lasu) lub z technosfery (materiały od dostawców, w tym także woda, energia elektryczna i cieplna z sieci) oraz emitowaniu zanieczyszczeń bezpośrednio do środowiska (emisja do wód, powietrza, gleby) lub wyprowadzaniu materiałów do technosfery (odpady do zagospodarowania, gotowe wyroby). Każda działalność człowieka lub urządzenia, będąca skutkiem realizacji określonego procesu w organizacji, może być rozłożona na wejściowe i wyjściowe interwencje środowiskowe (lub, używając terminologii ISO 14001, aspekty środowiskowe). Nie jest to nic wyjątkowego i występuje także w odniesieniu do klasycznego, zorientowanego na wyrób LCA, ale wtedy najczęściej włączane do analizy są te obszary działalności organizacji, które bezpośrednio wiążą się z samymi wyrobami i raczej wyklucza się aspekty związane przykładowo z: aktywnością bytową pracowników, utrzymaniem w czystości budynków i urządzeń, awariami, budową i produkcją urządzeń, pojazdów oraz wyposażenia technicznego, systemem grzewczym, wentylacyjnym itp. W przypadku oceny organizacji dane inwentarzowe dotyczyć winny zasadniczo wszystkich obszarów jej działalności, choć, jak w każdym badaniu LCA, wykluczenia są możliwe, a ich rodzaj i ilość zależy od celu badania. Jeśli badanie miałoby mieć charakter atrybucyjny (ang. attributional LCA),wtedy system powinien odzwierciedlać szczegółowo i precyzyjnie wszystkie obszary działalności organizacji, realizowane w danym miejscu i czasie (obraz status quo). Jeśli natomiast analiza miałaby mieć charakter konsekwencyjny (ang. consequential LCA), wtedy pod uwagę bierze się tylko te obszary, w ramach których dokonuje się zmiana, której skutki środowiskowe stanowią przedmiot analizy.

 

Skoro w tradycyjnym LCA analizę wykonuje się dla „systemu wyrobu” rozumianego „jako zbiór procesów jednostkowych wraz ze strumieniami elementarnymi i strumieniamiwyrobów, które spełniają jedną lub więcej określonych funkcji i które modelują cykl życia wyrobu”, to przez analogię ocenę organizacji powinno prowadzić się dla „systemu organizacji”. Czy zatem należałoby rozumieć system organizacji jako zbiór procesów jednostkowych ze strumieniami elementarnymi i strumieniamiwyrobów, które spełniają jedną lub więcej określonych funkcji i które modelują cykl życia organizacji? Wydaje się, że nie do końca. Oznaczałoby to bowiem robienie analizy dla cyklu życia organizacji, który zgodne z teorią zarządzania organizacjami obejmuje: narodziny, młodość, dojrzałość i schyłek. Nawet jeśliby sprowadzić ten cykl życia do koncepcji bliższej LCA i wyodrębnić bardziej „fizyczne” etapy w postaci projektowania, budowy, rozruchu, działalności o zadanym horyzoncie czasowym oraz likwidacji, to nadal wydaje się, że analiza ta choć teoretycznie możliwa i uzasadniona, znalazłaby stosunkowo niewielu odbiorców. Bliższe idei LCA dla organizacji byłoby modelowanie systemu w oparciu o granice organizacyjne podmiotu z całą siecią powiązań w łańcuchu dostaw. W takim przypadku trudno mówić o ewidentnym cyklu życia organizacji, a także o cyklu życia jednego konkretnego wyrobu. Wydaje się zatem, że w najczęstszych przypadkach i zgodnie z racjonalnym rozumowaniem, LCA dla organizacji sprowadzać się będzie raczej do modelowania systemu stanowiącego „zdjęcie rentgenowskie” organizacji w wybranym momencie czasowym i jej powiązań w łańcuchu dostaw. Procesy jednostkowe obrazować będą nie etapy cyklu życia, lecz główne obszary działalności organizacji i jej partnerów w łańcuchu dostaw, z następującymi pomiędzy nimi przepływami strumieni elementarnych oraz strumieni wyrobów. Oznacza to, że system organizacji obejmować będzie nie tyle cykl życia organizacji, ale cykle życia wszystkich wyrobów przepływających w wytyczonych granicach. Strumienie wejściowe do organizacji (od wykonawców i dostawców) obejmować będą zakres „od kołyski do bramy”, zaś strumienie wyjściowe z organizacji (do odbiorców, firm unieszkodliwiających odpady) zakres „od bramy do grobu/reinkarnacji”(rys.). W ten sposób uzyska się perspektywę pełnego cyklu życia, w której strumienie wejściowe podlegają przekształceniu w organizacji i wychodzą z niej niekoniecznie w tej samej postaci. Dla wykonawcy badania LCA oznacza to, że możliwe jest wykonanie bilansu masowo-energetycznego systemu, ale na odpowiednio zagregowanym poziomie.

 

Można wyróżnić jeszcze kilka konsekwencji dla wykonawcy badania LCA pod kątem organizacji. Należy do nich zaliczyć: możliwość agregowania danych oraz unikanie konieczności przypisywania informacji do pojedynczych i „niewielkich” procesów jednostkowych, mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji wymagających odniesienia interwencji środowiskowych do poszczególnych obszarów działalności, wyrobów czy funkcji systemu (sytuacje alokacyjne), łatwiejsze pozyskiwanie danych z dostępnych źródeł, np. faktury obejmują często pozycje skumulowane, bez podziału na poszczególne procesy), a także konieczność zebrania informacji inwentarzowych dla większej ilości obszarów i większej ilości partnerów organizacji (cały łańcuch dostaw).

W dalszej kolejności można zadać pytania: jaką funkcję spełnia system organizacji, w jaki sposób określać jednostkę funkcjonalną dla tego typu analizy? Funkcja systemu będzie zależała od rodzaju działalności, jaką prowadzi organizacja, bowiem ocenie podlegać może w zasadzie każdy podmiot: produkcyjny, usługowy i handlowy, zajmujący się zagospodarowaniem odpadów itp. Najłatwiej analizę prowadzić dla danego roku, ale mogą istnieć cele narzucające inny zakres czasowy. Przykładowo funkcją spalarni odpadów może być zutylizowanie określonej ilości odpadów (ciekawym zagadnieniem jest to, czy produkcję energii włączać do funkcji spalarni w analizach LCA i traktować ją jako system dwufunkcyjny, czy postrzegać jako produkt uboczny?), zaś jednostkę funkcjonalną jako zutylizowanie x Mg odpadów komunalnych w danym roku. Można też, przy dostępności odpowiednich danych, przeprowadzić analizę LCA dla całego cyklu życia spalarni, tj. ująć jej projektowanie, budowę, rozruch, działalność (przy danych mocach produkcyjnych i założonym okresie eksploatacyjnym) oraz wygaszanie, demontaż i końcowe zagospodarowanie. W obu przypadkach analiza prowadzona będzie w odniesieniu do sieci powiązań w łańcuchu dostaw i przez pryzmat wchodzących i wychodzących strumieni materiałów oraz energii. W drugim przypadku będzie ona jednak znacznie bardziej rozbudowana, obejmie długi horyzont czasowy i oprze się w dużej mierze na założeniach obarczonych wyższą niepewnością. Przy tak dość ogólnie zdefiniowanej funkcji systemu, możliwe byłoby porównanie z innymi organizacjami równoważnymi, które w odmienny sposób realizują zadaną funkcję: składowisko odpadów, biogazownia, cementownia, firma recyklingowa itp.

 

Kolejną rozpatrywaną kwestią jest to, do czego organizacja może wykorzystać analizę LCA. Jedną z propozycji stanowi nakreślenie kierunków doskonalenia prośrodowiskowego poprzez ustalenie wpływu na środowisko wynikającego z całej (lub wybranego fragmentu) obecnej działalności organizacji i zidentyfikowanie głównych źródeł tego oddziaływania (co sprowadza się do podstaw systemu zarządzania środowiskowego i identyfikowania oraz oceny aspektów środowiskowych), dokonanie oceny efektu ekologicznego rozważanych lub wprowadzonych na terenie organizacji zmian w różnych obszarach jej działalności (technologicznym, administracyjnym, infrastrukturalnym), poprawa wizerunku organizacji, a także dopasowanie do działań konkurencji. LCA można też wykorzystać w celu uzupełnienia istniejącego w organizacji systemu zarządzania środowiskowego lub też traktować badania jako przygotowanie „gruntu” do wprowadzenia SZŚ. Ponadto LCA pozwala na zbudowanie narzędzia optymalizującego i monitorującego wpływ na środowisko z tytułu przepływów materiałów i energii, następujących w zakresie organizacji (z podziałem na obszary działalności lub wyroby).

Analizując rolę LCA w odniesieniu do oceny organizacji, warto się zastanowić, jak ma się ona do wytycznych norm PN-EN ISO 14030x (Zarządzanie środowiskowe. Ocena efektów działalności środowiskowej), PN-ISO 14015:2004 (Zarządzanie środowiskowe. Ocena środowiskowa miejsc i organizacji (EASO) oraz PN-EN ISO 14001:2005. Wydaje się, iż istnieje wiele obszarów wspólnych dla tych koncepcji i że w zasadzie LCA wykonywane dla organizacji stanowić powinno w jakimś stopniu połączenie wszystkich tych wytycznych. Co więcej, o ile „tradycyjny” menedżer środowiskowy zajmujący się systemami zarządzania środowiskowego mógłby mieć pewne problemy z wdrożeniem się w podejście produktowe i metodykę „tradycyjnego” LCA, o tyle w przypadku LCA wykonywanego dla organizacji obecność w zespole osoby mającej doświadczenie w SZŚ wydaje się nieoceniona. Typowe dla SZŚ podejście systemowe do organizacji i nakreślanie obszarów, w ramach których dokonuje się identyfikacji aspektów środowiskowych, pomogłoby w ustaleniu granic systemu i podziale na procesy jednostkowe. To, co wnosi LCA do analizy „per organizacja”, to dążenie do konsekwentnego utrzymania układu wejścia-wyjścia i konieczność zbilansowania systemu, co zmniejsza ryzyko pominięcia interwencji środowiskowych. Najważniejszą kwestią wnoszoną przez LCA jest najprawdopodobniej ilościowe podejście do informacji środowiskowej, zarówno na poziomie inwentarzowym (rodzaj i wielkość aspektu środowiskowego), jak i wpływu na środowisko (rodzaj i wielkość wpływu na środowisko). Koncepcje EASO i wskaźników oceny efektów działalności środowiskowej proponowane przez ISO 14030x (zarówno dotyczących efektów zarządzania, jak i działalności operacyjnej) pozostają często na poziomie inwentarzowym, toteż wykorzystanie metodyki LCIA stanowiłoby wartościowe ich uzupełnienie. Fakt rozciągnięcia analizy ilościowej na łańcuch dostaw powoduje, że analiza LCA wymaga zebrania wielu dodatkowych informacji, ale wartością dodaną jest możliwość wspólnego ujęcia pośrednich i bezpośrednich aspektów środowiskowych.

Pewnym przykładem wykorzystania uproszczonego LCA w zakresie bliskim organizacji może być etykieta ekologiczna Unii Europejskiej (znana jako Ecolabel, Stokrotka lub Margerytka), nadawana organizacjom usługowym, np. hotelowym, budowlanym, dostawczym, finansowym, napraw pojazdów, sprzedaży detalicznej itp. Mimo że można argumentować, iż LCA dla usługi jest raczej podobne do analizy dla produktu, to jednak wgląd w kryteria środowiskowe przyznawania ekoznaku dla usług dowodzi, że zawierają one wiele obszarów działalności samej organizacji, np. gospodarkę wodną czy energetyczną.

1. Encyklopedia organizacji i zarządzania. PWE. Warszawa 1981.

 

dr inż. Anna Lewandowska, Katedra Towaroznawstwa i Ekologii Produktów Przemysłowych, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

prof. zw. dr hab. Zenon Foltynowicz, Katedra Towaroznawstwa i Ekologii Produktów Przemysłowych, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu