Normalizacja życia na terenach skażonych promieniotwórczo

Wszelkie prace w terenie muszą być poprzedzone rozpoznaniem poziomu skażeń przez ekipy pomiarowe oddziałów samoobrony. Na terenach skażonych promieniotwórczo będą też funkcjonowały laboratoria pomiarowe oraz placówki naukowe opracowujące oceny zawartości substancji promieniotwórczych w żywności oraz w próbkach gleby, roślin i wody. Wyniki pomiarów umożliwią opracowanie zaleceń służących normalizacji życia na terenach skażonych.

Ważnym, ale nie jedynym elementem służącym przyspieszeniu normalizacji życia na terenach skażonych pyłem promieniotwórczym jest dezaktywacja. Jest to zespół czynności mających na celu usunięcie substancji promieniotwórczych z powierzchni terenu, budynków, sprzętu, ubrania i ciała ludzkiego oraz skóry zwierząt¹.

Pył z terenu można usunąć stosunkowo prostymi sposobami przez oczyszczenie powierzchni skażonej przy użyciu mechanicznego sprzętu do zamiatania, zmywania polewaczkami lub wężami strażackimi. Są to skuteczne metody przy dezaktywacji ulic, placów, dachów itp. Zebrany pył trzeba usunąć do miejsc, w których nie będzie zagrażał ludziom (poza miejsca ich przebywania lub do systemu kanalizacji). Jeśli pył zgromadził się na powierzchniach tłustych lub zabrudzonych, wskazane jest spłukiwanie go silnym strumieniem mieszaniny wody i detergentu (także użycie szczotek), bowiem zraszanie skażonych pyłem powierzchni przy użyciu np. różnego typu spryskiwaczy jest z reguły nieskuteczne.

Dezaktywacji terenów nieutwardzonych można dokonywać poprzez ich zaoranie – wówczas pył zostanie przykryty warstwą ziemi. Można także zebrać wierzchnią warstwę gleby. Obydwa sposoby są jednak niezwykle pracochłonne i powinno się je stosować tylko w przypadkach koniecznych.

Pył należy usunąć z większych powierzchni. Zamiecenie lub zmycie tylko ścieżek lub przejść nie jest w pełni skuteczne, gdyż leżący obok pył w dalszym ciągu będzie wysyłał szkodliwe dla ludzi promieniowanie.

Wskazana jest dezaktywacja tych terenów, na których lub w pobliżu których ludzie będą przebywali przez dłuższy czas, np. z placów zabaw, boisk szkolnych czy podwórek. Natomiast usunięcie pyłu z całego skażonego terenu nie jest ani technicznie możliwe, ani też konieczne.

Należy pamiętać, że promieniowanie pyłu będzie stopniowo słabło, a opady atmosferyczne spowodują jego sukcesywne wsiąkanie w glebę, przyspieszając proces oczyszczania terenu.

Inaczej może wyglądać sytuacja, gdy zaistnieje konieczność zmniejszenia zagrożenia w obiektach o pracy ciągłej, takich jak wodociągi, elektrownie, ciepłownie, gazownie, węzły telekomunikacyjne, węzły kolejowe, szpitale, przychodnie lekarskie i stacje pogotowia, a także redakcje czasopism, rozgłośnie radiowe i telewizyjne oraz zakłady poligraficzne. Powinny one pracować w sposób ciągły lub jak najwcześniej rozpocząć działalność nawet wtedy, gdy opuszczenie ukryć przez ludność jest jeszcze niedozwolone. W tym przypadku usunięcie pyłu promieniotwórczego z otoczenia tych obiektów oraz z ich dachów będzie zasadne. Promieniowanie pyłu pokrywającego dach może mieć bowiem decydujący wpływ na dawkę promieniowania otrzymaną przez ludzi znajdujących się wewnątrz budynku, w szczególności na jego górnych kondygnacjach. Każde takie działanie powinno być poprzedzone pomiarami w celu uniknięcia narażenia ludzi przeprowadzających dezaktywację na niebezpieczne dla zdrowia lub życia napromienienie. Często stosuje się zdalną dezaktywację, polegającą na wcześniejszym zainstalowaniu na dachu budynku lub w ich otoczeniu hydrantu albo deszczowni (polowej, ogrodowej). Włączenie wody w momencie rozpoczęcia opadania pyłu spowoduje jego systematyczne spłukiwanie.

Wskazane będzie także oczyszczenie z pyłu środków transportu, sprzętu i maszyn, które znajdowały się na terenie silnie skażonym. Zabiegi tego rodzaju przeprowadza się w odosobnionym miejscu, a użytą do tego celu wodę odprowadza do sieci kanalizacyjnej lub specjalnych dołów.

Do przeprowadzenia dezaktywacji nie jest konieczny specjalny ubiór ochronny ani maska. Buty gumowe, roboczy kombinezon i rękawice zabezpieczają powierzchnię ciała przed osiadaniem wody skażonej pyłem. Zdjęcie tego ubioru eliminuje możliwość przeniesienia przez człowieka nawet niewielkich ilości promieniotwórczego pyłu do ukryć czy innych zamkniętych pomieszczeń. Wskazane jest jednak wykonywanie tych czynności w pewnym oddaleniu od miejsc skażonych poprzez używanie np. szczotek na długim ramieniu lub silnego strumienia wody. Konieczne jest dokonywanie dezaktywacji w jak najkrótszym czasie, co zapewnia mniejsze napromienienie członków ekip wykonujących te prace. Należy podkreślić, że czas przebywania człowieka w typowych indywidualnych środkach ochrony (odzież ochronna, maska przeciwgazowa filtracyjna) jest ograniczony zagrożeniem dla normalnego funkcjonowania organizmu. Przykładowo czas pracy tak zabezpieczonego człowieka w temperaturze 20°C kształtuje się następująco: dla wysiłku lekkiego do dwóch godzin, średniego – do 36 minut i ciężkiego – 24 minuty².

Optymalnym zabiegiem dezaktywacyjnym dla ludzi skażonych pyłem promieniotwórczym jest kąpiel pod prysznicem i zmiana odzieży. Często warunki nie pozwolą jednak na tego rodzaju zabieg, wówczas należy stosować sposoby prostsze, np. jak najszybsze wytarcie lub umycie odkrytych części ciała, wyczesanie pyłu z włosów, zmianę lub oczyszczenie wierzchniej odzieży i obuwia. Trzeba pamiętać, że pozostający dłużej na skórze pył spowoduje groźne w skutkach oparzenia.

Na terenach skażonych lokalnym opadem promieniotwórczym należy dążyć do obniżania otrzymywanych przez ludzi dawek, m.in. poprzez zapobieganie skażeniom wewnętrznym organizmu.

Skażenie to polega na wniknięciu substancji promieniotwórczej do wnętrza organizmu. Napromienianie narządów odbywa się w sposób ciągły i maleje w miarę upływu czasu na skutek naturalnego rozpadu substancji promieniotwórczych oraz ich stopniowego wydalania z organizmu. Niektóre izotopy promieniotwórcze kumulowane są w poszczególnych tkankach lub narządach. Skażenie wewnętrzne w strefie lokalnego opadu promieniotwórczego może nastąpić drogą pokarmową lub przez układ oddechowy. Natomiast ostre porażenia mogą wystąpić wyłącznie po wniknięciu do organizmu dużych ilości substancji promieniotwórczych. Trzeba pamiętać, że w strefie opadu lokalnego skażeniom wewnętrznym towarzyszy zazwyczaj dużo groźniejsze napromienienie zewnętrzne. O skutkach zadecyduje więc napromienienie z obydwu źródeł. Skutki skażeń wewnętrznych zależą również od wieku produktów rozszczepienia. W miarę upływu czasu bardziej znaczący staje się udział izotopów strontu, w szczególności strontu-90, które gromadzą się w kościach, gdzie pozostają przez wiele lat, powodując nowotwory kości. Również cez-137, odkładający się w tkance miękkiej organizmu, powoduje późne efekty popromienne w postaci nowotworów tkanki¹.

Skuteczną ochroną przed skażeniami drogą inhalacyjną jest przebywanie w omówionych wcześniej („Przegląd Komunalny” 1/2008) ukryciach przeciwopadowych, zanim rozpocznie się opadanie pyłu. Zapobieganie skażeniom wewnętrznym drogą pokarmową dotyczy przede wszystkim ograniczenia spożywania skażonej żywności.

 

Termin „uszkodzenia popromienne” określa wszystkie biologiczne efekty napromienienia – od nieznacznych do śmiertelnych¹. Krótkotrwałe napromienienie całego ciała dużą dawką (rzędu kilkuset lub więcej rentgenów) przynosi objawy ostrej choroby popromiennej, takie jak wymioty, na ogół krwawe biegunki, uczucie zmęczenia, dolegliwości przewodu pokarmowego, układu krwiotwórczego i układu nerwowego. Jej przebieg uzależniony jest od otrzymanej dawki promieniowania i w wielu przypadkach kończy się śmiercią.

Choroba popromienna może mieć również przebieg przewlekły, wywołany długotrwałym zewnętrznym lub wewnętrznym napromienieniem organizmu. Jej skutkiem mogą być anemie i białaczki. Może też wystąpić popromienne uszkodzenie skóry, które objawia się wypadaniem owłosienia i kontaktowym oparzeniem skóry, spowodowanym cząstkami pyłu promieniotwórczego leżącymi na jej powierzchni.

Leczenie choroby popromiennej jest trudne i polega głównie na wzmacnianiu organizmu oraz zapobieganiu infekcjom, powikłaniom itp. Choroba popromienna nie jest zaraźliwa czy w jakiś sposób szkodliwa dla innych osób.

Napromienienie organizmu może powodować również skutki genetyczne, które objawiają się zwiększoną liczbą poronień, martwych urodzeń i wad wrodzonych u potomstwa. Jedynym możliwym działaniem dla zmniejszenia popromiennych skutków genetycznych jest ograniczenie do minimum narażenia dzieci i młodych ludzi oraz unikanie poczęć potomstwa przez co najmniej kilka miesięcy po napromienieniu.

Zwierzęta gospodarskie, które przebywały w otwartym terenie podczas opadania pyłu, będzie można zabrać dopiero po ustąpieniu zagrożenia dla ludzi. Usunięcie pyłu z ich skóry (umycie zwierząt) wykluczy przenoszenie pyłu do miejsc nieskażonych, natomiast dalszy los zwierząt uzależniony będzie od otrzymanej przez nie dawki promieniowania w czasie przebywania w otwartym terenie. Oszacowanie otrzymanych przez nie dawek przez służby weterynaryjne zadecyduje o ich dalszej hodowli lub uboju.

Mięso zwierząt, które otrzymały znaczne dawki promieniowania, nadaje się do konsumpcji¹. Także mięso zwierząt, do których organizmu dostały się substancje promieniotwórcze, można spożywać, ale po odrzuceniu niektórych organów, takich jak przewód pokarmowy i płuca, w których zalega część pyłu. Napromieniowane zwierzęta są jednak podatne na różne infekcje i to może stanowić przeciwwskazanie do spożywania ich mięsa. Zwierzęta chore należy przekazać do utylizacji.

Dostarczane do zlewni i mleczarni mleko powinno podlegać kontroli na zawartość substancji promieniotwórczych. Mleko skażone należy przetworzyć na masło, sery i mleko sproszkowane. Staną się one zdatne do spożycia po ich zmagazynowaniu przez okres, w którym promieniowanie osłabnie do poziomu nieszkodliwego dla zdrowia ludzi.

Posypane pyłem owoce i warzywa są oczyszczane w zwykłych procesach technologicznych, takich jak płukanie czy obieranie. Substancje promieniotwórcze mogą jednak przeniknąć do roślin i owoców drogą dolistną lub z gleby poprzez korzenie. Wówczas z ich przetworami należy postąpić tak samo jak w przypadku przetworów mlecznych.

Po awarii w Czarnobylu terytorium Polski zostało skażone nierównomiernie – lokalnie wystąpiły niewielkie miejsca skażone silniej. Prowadzone pomiary mocy dawki promieniowania gamma pozwoliły jednak na ustalenie, że ani roczna dawka graniczna, ani średnia dawka roczna w ciągu życia nie zostanie przekroczona przez żadną grupę ludności³. Po awarii prowadzono systematyczne pomiary skażenia powietrza, mleka, wody wodociągowej i wód powierzchniowych, mięsa, trawy, sezonowych warzyw i owoców oraz gleby.

Na podstawie dokonanych pomiarów, analiz i ocen zagrożenia sformułowano i realizowano następujące kierunkowe zalecenia². Wprowadzono czasowy zakaz wypasania krów na terenach silnie skażonych oraz karmienia ich pochodzącą z tych terenów skażoną paszą, objęto stałą kontrolą skażenia promieniotwórczego mleka i przekazywano na przerób mleko o ponadnormatywnym poziomie skażeń, a także prowadzono pomiar promieniotwórczego skażenia artykułów żywnościowych, w szczególności sezonowych warzyw i owoców. Przeprowadzono jednorazową akcję profilaktyczną, polegającą na podaniu dzieciom do lat 16 preparatu jodowego (płyn Lugola) w celu zapobieżenia nadmiernemu wchłanianiu przez ich tarczyce promieniotwórczego jodu. Zorganizowano ekipy dozymetryczne na przejściach granicznych mające dokonywać pomiarów importowanych i eksportowanych towarów, a także przekazywano codzienne meldunki o poziomie skażeń promieniotwórczych do obcych przedstawicielstw w Polsce oraz polskich placówek dyplomatycznych za granicą. Ponadto nie dopuszczano do podejmowania przez władze lokalne bezzasadnych decyzji opartych na niewiarygodnych pomiarach mocy dawki (zamiar zamknięcia dopływu wody wodociągowej, ewakuacji ludności i inne).

Niezmiernie istotne było systematyczne informowanie społeczeństwa za pośrednictwem środków masowego przekazu o sytuacji skażeń promieniotwórczych na terenie kraju oraz o podejmowanych decyzjach i zaleceniach dla ludności i administracji różnych szczebli. Chodziło o zapewnienie wiarygodnych informacji oraz przeciwdziałanie szerzeniu się fałszywych informacji. Prowadzono także akcję edukacyjną w dziedzinie tej problematyki w środkach masowego przekazu oraz w szkołach.

1. Praca zbiorowa (Rabiej S. – współaut.): Ochrona przed skażeniami w obronie cywilnej. T. I i II. MON. Warszawa 1981.

2. Krauze M., Nowak I.: Broń chemiczna. MON. Warszawa 1984.

3. Praca zbiorowa (Rabiej S. – współaut.): Raport Komisji Rządowej ds. oceny promieniowania jądrowego i działań profilaktycznych (dot. awarii w Czarnobylu). Czerwiec 1986.

dr hab. inż. Stanisław Rabiej