Bulwary powinny spełniać rolę przestrzeni integrującej miasto z rzeką. Odpowiednio zagospodarowane mogą współkreować nie tylko atrakcyjność krajobrazów, ale i całych zespołów urbanistycznych, stanowiąc nawet serce miasta.

Od połowy XX w. ? po latach odwrócenia się miast od rzek ? temat nabrzeży i ich znaczenia stał się niezwykle popularny. Spektakularne przedsięwzięcia, np. nabrzeże w Baltimore (USA), rozpoczęły serię wielkich projektów rewitalizacji przestrzeni nadrzecznych na całym świecie. Zaczęto postrzegać je jako potencjalne tereny, dzięki którym miasto może poprawić swój wizerunek, przyciągnąć inwestorów oraz użytkowników. Widoczne pozytywne efekty wielu przeprowadzanych działań potwierdzają, że rzeki stymulują rozwój miast oraz przyczyniają się do poprawy jakości przestrzeni publicznych1.

Struktura nabrzeży

Rzeka w mieście często jest podstawą, motywem przewodnim, a nawet osią kompozycji2. Odpowiednio zakomponowane bulwary (w tym zabudowa i zieleń nadbrzeżna oraz sama woda), mosty oraz wnętrza nadrzeczne stanowią czynniki decydujące o jakości funkcjonowania tych obszarów. Funkcje nabrzeży i specyfika stref miejskich kształtują charakter bulwarów, zaś istotnymi elementami, podkreślającymi ich styl i oddziaływanie, są brzegi rzeki oraz zabudowa nadbrzeżna. Sama woda jest jednak zawsze tym głównym elementem, który przyciąga użytkowników i decyduje o atrakcyjności danego miejsca. Rolą zieleni, która powinna stanowić świadomie przemyślany element kompozycyjny, jest wzbogacanie funkcji użytkowo-rekreacyjnej bulwarów. Nieodłączna jest również mała architektura. Ponadto przestrzeń nadrzeczna, powinna zawierać atrakcyjne punkty widokowe oraz oferować użytkownikom szeroki wachlarz możliwości spędzania czasu i relaksu.

Zasady planowania

Zagadnieniami dotyczącymi przestrzeni publicznych od lat zajmuje się amerykańska organizacja Project for Public Spaces (PPS). Po przebadaniu ponad tysiąca miejsc publicznych na całym świecie określiła ona cztery kluczowe wartości dobrej przestrzeni: dostępność i połączenia, funkcje i działania, komfort i wizerunek oraz wartość społeczną. W oparciu o lata obserwacji licznych przykładów realizacji organizacja opracowała również konkretne wytyczne do kreowania udanych, tętniących życiem przestrzeni nabrzeżnych3. W swoich 10 wskaźnikach ?udanego nabrzeża? PPS zwraca uwagę na zagadnienia zarówno funkcjonalno-przestrzenne i ekonomiczne, jak i na te, które uważa za najważniejsze ? społeczne. Organizacja docenia niezwykłe znaczenie wody, która sama w sobie, będąc najważniejszym elementem przestrzeni nabrzeżnych, powinna stanowić główny punkt wszystkich atrakcji. Istotnym elementem są budynki znajdujące się przy nabrzeżu. Powinny one zwiększać aktywność ludzką poprzez swoją wielofunkcyjność (m.in. usługi ulokowane na parterze) oraz zapewniać jak najszerszy wachlarz atrakcji. Z tego względu też należy ograniczać zabudowę mieszkaniową wzdłuż rzek na rzecz budynków wielofunkcyjnych. Niezależnie od klimatu, pory dnia i nocy przestrzenie nabrzeżne powinny stanowić przystępne, funkcjonalne i bezpieczne miejsca oraz oferować możliwości dostosowania ich do realizacji różnorodnej, zmieniającej się w ciągu roku oferty programowej. Im bowiem bogatsza propozycja, tym więcej użytkowników, a przez to większa integracja międzyludzka. Istotną kwestią jest dostępność i łatwa komunikacja różnymi środkami transportu pomiędzy nabrzeżem i pozostałymi częściami miasta (rowery, transport lądowy i wodny). Nabrzeża skupiają więcej ludzi, jeżeli wykorzystują elementy lokalnej tradycji, historii, kultury i sztuki. Przez to mogą nabrać własnego, wyjątkowego charakteru.

Analizując przykłady rewitalizacji nabrzeży na świecie, Bruttomesso4 wyróżnia główne czynniki, które zdają się mieć kluczowe znaczenie przy rewitalizacji tego typu obszarów. Są to dostępność nabrzeży dla wszystkich użytkowników, udoskonalenie połączeń nabrzeży z miastem, ograniczenie ruchu ulicznego, udoskonalenie transportu rzecznego, uwydatnienie przyrodniczych i miejskich walorów nabrzeży oraz oczyszczenie i poprawa jakości wody w rzece. Indywidualny obraz każdego miejsca można osiągnąć, czerpiąc z jego własnej tradycji i historii oraz dzięki zrozumieniu potrzeb ludzi korzystających z tych miejsc.

Dobrze przemyślane długofalowe strategie rozwojowe, wpisane w politykę przestrzenną miasta, owocują wieloma korzyściami dla indywidualnych mieszkańców, sektora turystycznego, inwestorów oraz samego miasta. Stąd też władze miast coraz intensywniej zajmują się rewitalizacją swoich nabrzeży, dostrzegając w nich potencjał przy promocji wizerunku nowoczesnego miasta, społeczności i kultury1. Problem zagospodarowania nabrzeży staje się niezwykle istotny nie tylko ze względów społecznych i widocznych korzyści ekonomicznych, ale również jest koniecznością w obliczu postępujących zmian przyrodniczych i klimatycznych.

Modelowy projekt

Przykładem wzorcowo zrealizowanego projektu rewitalizacji nabrzeża jest leżący w Pittsburghu (USA) park pn. Allegheny Riverfront Park. Dzięki niezwykle dogodnej lokalizacji u zbiegu trzech rzek miasto stanowiło w XIX w. prężnie działający ośrodek przemysłowy. Zwrot w gospodarce spowodował, że poindustrialne tereny wzdłuż rzek pozostały nieużytkowane, a wody zanieczyszczone. Pod koniec lat 90. XX w. władze miasta zaczęły wprowadzać w życie plan rewitalizacji terenów nadrzecznych. Stworzono nową wizję, ze szczególnym uwzględnieniem zagospodarowania tych obszarów. Koszt tego długofalowego przedsięwzięcia szacuje się na ok. 500 mln dolarów5. Projekt, realizowany zgodnie z wytycznymi organizacji PPS, zaliczany jest do pozytywnych przykładów potwierdzających zasadność tych kryteriów. Długoletnia strategia miasta polega na stworzeniu systemu ?zielonej? infrastruktury w mieście, w tym doskonale skomunikowanych ze sobą parków wzdłuż rzek. Jednym z nich jest wspomniany Allegheny Riverfront Park. Mimo że jego projekt został opracowany już w 1911 r. przez Law Olmsteda, przez kilkadziesiąt lat w tym miejscu znajdowała się autostrada i parkingi. Dopiero pod koniec lat 90. XX w. zlecono stworzenie nowego projektu i rozpoczęto budowę parku. Obecnie ma on ok. 1 km długości oraz średnio 20 m szerokości i zaliczany jest do najlepszych parków nabrzeżnych na świecie (otrzymał honorową nagrodę American Society of Landscape Architects w 2002 r.). Dotychczasowy koszt budowy wyniósł ok. 11 mln dolarów. Dominującymi elementami założenia są usytuowane na dwóch poziomach promenady. Górny poziom ma bardziej miejski charakter i stanowi strefę przejściową pomiędzy miastem a rzeką, oferując odwiedzającym spektakularne widoki na rzekę. Główną oś założenia stanowi formalna aleja obsadzona platanami. Niższa część parku zaś znajduje się bezpośrednio nad rzeką i ma naturalistyczny charakter. Posadzono tu 585 drzew rodzimego pochodzenia i odpornych na okresowe podtopienia. Bardzo naturalny, wręcz dziki charakter tej części parku zachęca do odpoczynku, kontemplacji i bezpośredniego kontaktu z wodą. Dwa poziomy połączone są ze sobą rampami, porośniętymi winoroślami. Sam park znajduje się w pobliżu nowoczesnego budynku Centrum Kongresowego oraz jest doskonale skomunikowany z miastem. Nabrzeże jest miejscem wielu aktywności, spotkań i pikników, ludzie chętnie uprawiają tu sport. Skala założenia umożliwia swobodny wypoczynek, sprzyjając jednocześnie interakcjom międzyludzkim.

Nowatorski kierunek

Coraz częściej nabrzeża rzek stają się swoistą nową ?kategorią? w strukturze urbanistycznej dzisiejszych miast. Udowodnione korzyści ekonomiczne, płynące z ich rewitalizacji, powodują, że wiele miast ? decydując się na uatrakcyjnienie swojego wizerunku ? skupia się głównie właśnie na tych terenach. Powszechną praktyką jest obecnie opracowywanie (na podstawie udanych realizacji) ?modelowych? rozwiązań. Bezkrytyczne wzorowanie się na takich rozwiązaniach grozi jednak powielaniem jednego wzorca i zatraceniem tożsamości oraz wyjątkowości tego typu miejsc. Stąd też wszelkie pozytywne przykłady powinny stanowić jedynie punkt odniesienia i inspirację, w każdym przypadku indywidualnie interpretowaną2. Istotnym elementem zagospodarowywania terenów nadrzecznych jest szacunek do historii miejsca, gdyż stanowi ona o wyjątkowości danego obszaru i pozwala uniknąć standaryzacji projektu.

Również w Polsce zwracanie się miast ku rzekom staje się coraz częstszym zjawiskiem. Powoływane są organizacje, podejmowane liczne dyskusje, warsztaty i konferencje na temat rzek oraz ich zagospodarowania. Mimo to wciąż są to działania sporadyczne i niewystarczające. Budżet przeznaczony na rewitalizację przestrzeni nadrzecznych jest nieporównywalnie niższy od większości zagranicznych. Na przykładzie Allegheny Riverside Park widać jednak, że nawet bez użycia niezwykle nowoczesnych technologii oraz angażowania ogromnych nakładów finansowych, ale projektując z myślą o ludziach i ich potrzebach, można stworzyć park, który będzie przyciągał użytkowników.

prof. dr hab. Marek Kosmala, Małgorzata Okołowicz, Katedra Architektury Krajobrazu SGGW

Źródła

  1. Marshall R.: Waterfronts in Post-industrial Cities. Spon Press. Londyn 2001.
  2. Czarnecki W.: Planowanie miast i osiedli. Krajobraz i tereny zielone. T. 3. Warszawa-Poznań 1968.
  3. Project for Public Spaces Inc., 10 Qualities of Great Waterfront Destination.
  4. Bruttomesso R.: Complexity on the urban waterfront. Waterfronts in Post-industrial Cities. Spon Press. Londyn 2011.
  5. Parrish T.N.: Steel-town brownfields becoming waterside homes. Office. ?Pittsburgh Tribune? 10.05.2011.