Ocalone dziedzictwo

Budynki te, niszczejące i niedoceniane, okazują się nierzadko prawdziwymi perłami architektury industrialnej. Potencjał tego typu zabytków został odkryty i doceniony m.in. przez władze MWiK w Bydgoszczy.Bydgoskie przedsiębiorstwo kładzie nacisk nie tylko na modernizację i rozbudowę infrastruktury wod-kan, ale także na odrestaurowanie i zagospodarowanie zabytkowych obiektów techniki wodociągowo-kanalizacyjnej. W ostatnich latach MWiK z powodzeniem pozyskiwało fundusze z Unii Europejskiej, które zostały wykorzystane m.in. na realizację dwóch dużych projektów z dziedziny gospodarki wodno-ściekowej: „Bydgoski System Wodny i Kanalizacyjny I” i „Bydgoski System Wodny i Kanalizacyjny II”. Warto wspomnieć, że w ramach jednego z tych przedsięwzięć w oczyszczalni ścieków Fordonie wybudowano nowoczesną Instalację Termicznego Przekształcania Osadów (ITPO). Środki unijne wsparły również budowę ścieżki edukacyjnej opartej na Stacji Pomp i Wieży Ciśnień. Projekt otrzymał blisko 50% dofinansowania z Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Przedsiębiorstwo dba nie tylko o to, by w kranach płynęła woda o najlepszej jakości, ale także aby mieszkańcy poznali historię bydgoskiego systemu wodociągowo-kanalizacyjnego.

 

Dzieje wodociągów Bydgoszczy mają swój początek w XVI wieku, kiedy wybudowano pierwsze urządzenia wodociągowe. Wodę czerpano wtedy bezpośrednio z Brdy z ujęcia zlokalizowanego w okolicach dzisiejszej wyspy młyńskiej. Powstałe wówczas urządzenia przetrwały zaledwie kilkanaście lat. W 1541 r. słynny na owe czasy budowniczy – Walenty z Bochni – podjął się budowy nowej infrastruktury wodociągowej. Źródłem wody była już nie rzeka lecz istniejące do dziś stawy zlokalizowane między ulicami Piękną a Stromą. Rury wodociągowe zbudowane były z wydrążonych pni drzew połączonych ze sobą metalowymi tulejami, tzw. buksami. Sieć była początkowo własnością Walentego, który pobierał opłatę za wodę od browarów bydgoskich oraz czynsz od miasta. Dopiero po pewnym czasie miasto wykupiło od niego całość urządzeń wodociągowych. Służyły one Bydgoszczy do ok. 1800 r. W XVII w. miasto nawiedziło kilka epidemii oraz potop szwedzki. Bydgoszcz została zrujnowana, a wraz z nią wodociągi. Odnowione w drugiej połowie XVII w. funkcjonowały do końca XVIII w. Niestety, z powodu braku konserwacji uległy całkowitemu zniszczeniu. Przez cały XIX wiek mieszkańcy Bydgoszczy pozbawieni byli sieci wodociągowej. Czerpali wodę bezpośrednio z Brdy lub ze studni, zaopatrzonych w drewniane pompy. Taka sytuacja utrzymywała się aż do 1900 r., kiedy powstał nowoczesny system zaopatrzenia miasta w wodę.

 

W tym czasie wybudowano jeden z najciekawszych pod względem architektonicznym zabytków wodociągowo-kanalizacyjnych w Bydgoszczy – kompleks budynków zakładu stacji pomp wodociągowych, zlokalizowany w Lesie Gdańskim. Obiekt utrzymany jest w jednolitym, eklektycznym stylu z dominującymi elementami neogotyckimi, otoczony stylizowanym, nawiązującym do architektury budowli murowanym ogrodzeniem. Stacja pomp wodociągowych została oddana do użytku w 1990 r., jednak już w 1937 r. obiekt ten nie pełnił swojej pierwotnej funkcji. Do 2000 r. był on częściowo wykorzystywany jako stacja filtrów ciśnieniowych. Obecnie budynek jest całkowicie wyłączony z cyklu produkcyjnego, a jego wnętrza są wykorzystywane do celów reprezentacyjno-szkoleniowych. Projektantem założenia był berliński architekt F. Marschall, odpowiedzialny także za architektoniczne opracowanie budynków stacji pomp kanałowych przy ul. Jagiellońskiej, jak i prawdopodobnie wieży ciśnień przy ul. Filareckiej. Wieża wzniesiona w 1900 r. również nawiązuje do stylistyki neogotyckiej. Jest ona widoczna głównie w części zbiornikowej, ozdobionej wysokimi oknami, dekoracyjną attyką, blankami i szczytami. Bogata ornamentacja wykonana z cegły profilowanej wskazuje natomiast na wpływy architektury wczesnego baroku. W wieży, która pierwotnie miała za zadanie regulować poziom ciśnienia w sieci wodociągowej znajdował się zbiornik wyrównawczy o pojemności 1200 m³. W odróżnieniu od innych budowli tego typu część podzbiornikowa wieży jest mniejsza od średnicy części zbiornikowej. Zbiornik natomiast umieszczony był w wykuszu. W 1991 r. obiekt zaadaptowało na swoją siedzibę Stowarzyszenie Artystyczne „Wieża Ciśnień”, zrzeszające artystów, historyków sztuki, krytyków i inne osoby związane z miejskim życiem kulturalnym. Od tej pory w jej wnętrzu cyklicznie odbywają się wernisaże i spotkania artystów. Wieża ciśnień i stacja pomp należą do najcenniejszych bydgoskich obiektów techniki wodociągowej zachowanych do dziś.

 

Urok i potencjał dydaktyczny tych miejsc zostały dostrzeżone przez władze bydgoskiego przedsiębiorstwa, które postanowiły utworzyć w tym miejscu „Ścieżkę Edukacji Ekologicznej na bazie zabytkowych obiektów hali pomp i wieży ciśnień”. – Celem przedsięwzięcia jest przybliżenie ludziom bogatej historii wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy, ale także pokazanie trudnej i wymagającej profesji związanej z zaopatrywaniem ludności w wodę i odprowadzaniem ścieków – podkreśla Tomasz Sypniewski z MWiK. Projekt składa się z trzech zasadniczych części – sal konferencyjnych zlokalizowanych w hali pomp, muzeum historii wodociągowej mieszczącego się w wieży ciśnień oraz miniparku naukowego, który powstanie w Lesie Gdańskim. Prace nad projektem idą pełną parą. Równolegle prowadzone są działania projektowo-adaptacyjne, które mają na celu dostosowanie zabytkowych budynków do potrzeb wystawienniczo-edukacyjnych a także kompletowane są eksponaty. Odwiedzający muzeum będą mogli zobaczyć m.in. zabytkowe rury kanalizacyjne z drewna, uliczne pompy i armaturę łazienkową z XIX w., a także wiele unikatowych fotografii. – Pomysł na stworzenie muzeum pojawił się osiem lat temu podczas rozmowy ze Stanisławem Drzewieckim, prezesem Miejskich Wodociągów i Kanalizacji w Bydgoszczy. Prezes zaproponował wtedy, aby zacząć gromadzić eksponaty – wspomina T. Sypniewski. Od pomysłu do realizacji upłynęło sporo czasu, ale efekt ma być piorunujący.

Oprócz wystawy eksponatów przygotowano szereg dodatkowych atrakcji. Goście zostaną zaproszenie do multimedialnej podróży po sieciach wodociągowo-kanalizacyjnych, podczas której będą mogli zapoznać się z wszystkimi współczesnymi procesami technologicznymi związanymi z uzdatnianiem wody i oczyszczaniem ścieków. Ponadto interaktywna prezentacja filmowa przybliży im dzieje i historię wodociągów i kanalizacji w Polsce i na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem Bydgoszczy. Będzie można dowiedzieć się, jak w grodzie nad Brdą średniowieczni rurmistrzowie budowali i konserwowali sieci wodociągowe, a także na jakich zasadach mieszkańcy mogli korzystać z wody rozprowadzanej przez dębowe i gliniane wodociągi. – Przygotowaliśmy też szereg urządzeń, które w prosty i przystępny sposób będą pokazywały zasadę działania różnych sprzętów wodnych, np. spiralę Archimedesa czy średniowieczną nawiertnię do drewnianych rur – dodaje T. Sypniewski. Dla wszystkich, którzy podczas zwiedzania zapragną odrobiny dreszczyku emocji, udostępniono na szczycie wieży taras widokowy, z którego podziwiać będzie można rozległą panoramę Bydgoszczy. Osoby niepełnosprawne również będą miały możliwość skorzystania z wszystkich atrakcji przygotowanych dla zwiedzających. W sali na parterze powstaje system audiowizualny, umożliwiający oglądanie panoramy miasta z kamer zamontowanych na szczycie wieży oraz eksponatów muzealnych, które na stałe znajdą się na drugim poziomie.

Ścieżka adresowana jest do różnych grup wiekowych. Dla najmłodszych przygotowano minipark naukowy, w którym można poznać sposób funkcjonowania różnorakich urządzeń wodociągowych, począwszy od najprostszych pomp tłokowych, a skończywszy na filtrach najnowszej generacji. Za przykładem takich centrów naukowo-edukacyjnych jak „Kopernik” w Warszawie czy „Hewelianum” w Gdańsku dzieci będą mogły wszystkiego dotknąć i samodzielnie uruchomić.

Warto podkreślić, iż powstające w Bydgoszczy centrum muzealno-edukacyjne jest pierwszym w Polsce projektem w pełni obrazującym historię i dzieje dostarczania wody oraz odprowadzania ścieków. Prace nad inwestycją mają zakończyć się w sierpniu tego roku. Wieża ciśnień przy ul. Filareckiej i Las Gdański, oddalony od centrum miasta zaledwie o 4 km, już wkrótce mają szansę stać się obowiązkowymi punktami dla turystów odwiedzających Bydgoszcz.