Europejskie rolnictwo jest jedynym sektorem gospodarki, który produkuje wielokrotnie więcej energii z OZE niż zużywa, i to rolnicy mają największy wkład w osiąganie unijnych celów związanych z OZE.

Potwierdza to raport pt. ?Wpływ energetyki odnawialnej na europejskich rolników?, sporządzony dla Dyrekcji Generalnej do spraw Rolnictwa (DG Agri)1. Scenariusz ujęty w raporcie mówi o koniecznym pięciokrotnym wzroście energii produkowanej z OZE w gospodarstwach rolnych ? z 11,8 mln toe (ton ekwiwalentu ropy naftowej) w 2008 r. do 36-63 mln toe w 2020 r. Wzrost ten w przeważającej mierze ma dotyczyć produkcji energii elektrycznej z OZE (ponad 80% całości wytwarzanej energii na terenach rolnych do końca 2012 r. generowały głównie elektrownie wiatrowe). Natomiast przyrost produkcji ciepła z OZE, z uwagi na poprawę efektywności jego wykorzystania, pozostaje niewielki.

W Polsce, zarówno w ?Krajowym planie działań w zakresie energii ze źródeł odnawialnych?, jak i w ?Polityce energetycznej państwa?, rolnictwo zostało pominięte lub potraktowane marginalnie, co najwyżej jako płatnik, czyli odbiorca energii elektrycznej lub jako dostawca biomasy dla przejściowych i schyłkowych technologii energetyki odnawialnej, takich jak współspalanie biomasy w elektrowniach węglowych czy wytwarzanie biopaliw pierwszej generacji na bazie nasion rzepaku. Sektor ten pomijany jest także w obszarze rozwiązań innowacyjnych.

Stało się tak, pomimo znacznie większego w Polsce niż w innych krajach znaczenia rolnictwa i obszarów wiejskich w gospodarce oraz olbrzymich odnawialnych zasobów dostępnych dla rolników. Takie traktowanie rolnictwa i jego energetycznej wartości przez energetykę nie zapewnia szans na rozwój, a dodatkowo czyni rolnictwo bardzo podatnym na doraźnie działające rynki i związane z nimi zagrożenia.

Na problemy te zwraca uwagę i próbuje się do nich odnieść nowy program działań Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) do realizacji na lata 2015-20192. W części dotyczącej ?Inicjowania i wspierania skutecznych procesów na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich? stwierdza się, że zrównoważony rozwój obszarów wiejskich wymaga zbudowania lub poprawy narzędzi służących wykorzystaniu lokalnych źródeł energii, zwłaszcza odnawialnej, w tym promowaniu mikroinstalacji do zagospodarowania OZE. Nowe mechanizmy i podstawy prawne powinny opierać się na ?koncepcji maksymalnego wykorzystywania lokalnych zasobów bez ich uszczuplania, zwiększania odpływów szeroko rozumianych kapitałów i zapobiegania ich wyciekom?. Problem jest istotny, ponieważ ważniejszym niż w innych działach gospodarki źródłem ?wycieków? środków z rolnictwa i szerzej ? z obszarów wiejskich ? są zakup energii i paliw od centralnego dostawcy. Kwestie te uwzględniono w pracach MRiRW nad tzw. ?Paktem dla obszarów wiejskich? oraz w ?Planie na rzecz odpowiedzialnego rozwoju?, zaprezentowanym w marcu br. na posiedzeniu Narodowej Rady Rozwoju przez wicepremiera Mateusza Morawieckiego. Filar piąty ?Planu? pn. ?Rozwój społeczno-gospodarczy? obejmuje m.in. wspomnianą realizację założeń ?Paktu?, rozwój wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych, wykorzystanie OZE, a w obszarze energetyki ? produkcję energii w przydomowych elektrowniach. Czy to oznacza, że tym razem w rządowym programie rolnictwo nie zostało potraktowane gorzej niż energetyka?

Zaprezentowane przez Ministerstwo Energii założenia do nowelizacji ustawy o OZE wskazują, że nawet w przypadku dostaw biomasy dla energetyki beneficjentem ma się stać państwowe leśnictwo, a nie prywatne rolnictwo (rodzinne gospodarstwa rolne). Założenia te pozbawiają też rolników zapisanego już  w ustawie prawa do produkcji energii elektrycznej i jej sprzedaży w systemie taryf gwarantowanych, a to jedyny sprawdzony w UE instrument wsparcia OZE, który pozwala zwiększyć produktywność i dochodowość gospodarstw rolnych oraz czyni z rolników stało się wytwórcą energii netto dla całej gospodarki.

Fakty te wskazują na istniejące dalej sprzeczności w kształtowanej od nowa polityce rolnej i energetycznej. Jak dotychczas możliwości aktywnego wytwarzania energii i aspiracje polskich rolników w zakresie produkcji i wykorzystania energii z OZE pozostają dalece niespełnione. Dalsze opóźnienia groziłoby poważnymi konsekwencjami gospodarczymi i społecznymi dla wsi, rolnictwa oraz spójności społeczno-gospodarczej. Wzajemne relacje rolnictwa i energetyki, w tym odmienne podejście do wykorzystania OZE, powinny stać się przedmiotem analizy i szerszej debaty publicznej.

Problemy w zaopatrzeniu rolnictwa w energię

Według badań GUS-u, ok. 6% energii finalnej w Polsce jest zużywanej w rolnictwie, a niemalże 30% w gospodarstwach domowych, wśród których największe zużycie najbardziej wysokoemisyjnego paliwa, jakim jest węgiel, ma miejsce na obszarach wiejskich. Bezpośrednie zużycie węgla stanowi ponad 40% całkowego zużycia energii w rolnictwie, udział paliw gazowych wynosi mniej niż 3%, natomiast wykorzystanie najbardziej pożądanej w nowoczesnej produkcji rolnej energii elektrycznej nie przekracza poziomu 4%3. Warto odnotować, że w całej Polsce, a w szczególności w województwach z dużym udziałem gospodarki rolnej, od kilku lat obserwowany jest trend wzrostowy zużycia energii elektrycznej. Według najnowszych danych GUS-u, krajowe zużycie energii elektrycznej najszybciej rośnie właśnie na obszarach wiejskich (rys. 1).

Porównanie z danych z innymi krajami pozwala na szersze spojrzenie na problemy, przed jakimi może stanąć polskie rolnictwie w zakresie niezawodnego i taniego zaopatrzenia w energię elektryczną. Na rysunku 2 zaprezentowano porównanie zużycia energii elektryczną w nowych (tzw. CEEC ? państwa Europy Środkowo-Wschodniej) oraz ?starych? krajów członkowskich (tzw. EU-15).

Dysproporcja zużycia energii elektrycznej w rolnictwie krajów EU-15 oraz w Niemczech i w Polsce jest wielokrotnie większa niż różnica w poziomów produktywności rolnictwa tych krajów w stosunku do CEEC i Polski. Nawet jeżeli uwzględniona zostanie produktywność rolnictwa poszczególnych krajów, liczona w mln euro/rok, która jest niższa w nowych krajach członkowskich UE (w stosunku do starej UE), to rozbieżności w zużyciu energii elektrycznej na jednostkę produkcji rolnej są rażąco wysokie. Różnica między Niemcami a Polską w zużyciu energii w rolnictwie na jednostkę produkcji w 2013 r. była ponad trzykrotna (255 MWh do 81 MWh na milion euro wartości produkcji rolnej). Silny wzrostowy trend w zużyciu energii elektrycznej w niemieckim rolnictwie nie świadczy raczej o braku efektywności energetycznej ani tym bardziej o wychodzeniu z zacofania, co wiąże się z elektryfikacją. Chodzi o kluczową strukturalną rolę energii elektrycznej jako wskaźnika nowoczesności i substytutu innych, importowanych i mniej użytecznych nośników energii. Jeszcze większe różnice występują w zużyciu energii elektrycznej w przeliczeniu na powierzchnię użytków rolnych. W 2013 roku zużycie to w Niemczech wynosiło 3,1 MWh/rok, a w Polsce 0,9 MWh/rok na 10 hektarów użytków rolnych, a bezpośrednie zużycie wysokoemisyjnych paliw stałych w obu krajach jest na zbliżonym poziomie.

Fakty te w połączeniu z analizą dotychczasowych trendów są pierwszym sygnałem alarmowym dla polskiego rolnictwa, który alarmuje o możliwości pojawiania się infrastrukturalnej bariery rozwojowej oraz czynnika osłabiającego konkurencyjność produkcji rolnej.

Koszty energii i jej ceny dla rolników

Według danych Eurostatu, w 2007 r. koszty energii niezbędnej do  produkcji rolnej w Polsce przekraczały 12% ogólnych nakładów i były dwukrotnie wyższe od średniej unijnej. Warto też zwrócić uwagę, że udział kosztów energii w produkcji rolnej w Polsce był trzykrotnie wyższy od kosztów energii w produkcji przemysłowej, które w Polsce utrzymują się na poziomie ok. 3%. Utrudnia to konkurowanie krajowego rolnictwa na rynku europejskim i międzynarodowym.

Rolnikom nie jest łatwo także ze względu na obowiązujące regulacje. Wczesnej rolnicy indywidualni korzystali z taryf regulowanych w tzw. grupie ?G?, właściwych dla gospodarstw domowych, do których włączone są gospodarstwa drobnotowarowe, albo ze specjalnych, dedykowanych rozwiązań. Obecnie rolnicy coraz powszechniej traktowani są jak mali przedsiębiorcy i zostają przypisani do grupy ?C?, która za energię elektryczną wraz z dostawą płaci najwięcej. Przechodzenie rolników z grupy taryfowej ?G? do ?C? wiąże się ze wzrostem rachunków za energię, m.in. z tytułu dodatkowych opłat za moc zamówioną. Rysunek 3 obrazuje hipotetyczną zmianę wysokości faktur wystawianych za okres dwóch miesięczny za energię elektryczną w gospodarstwie rolnym przy przejściu z taryfy ?G? na ?C? (istnieją dwie taryfy grupy ?G? i kilka taryf grupy ?C?)4.

Z rysunku nr 3 wynika, że mali przedsiębiorcy w Polsce, w tym rolnicy towarowi, muszą płacić za energię o 50-100% więcej niż odbiorcy indywidualni w gospodarstwach domowych, ale warto też dodać, że z uwagi na strukturę taryf oraz pozycję negocjacyjną znacznie mniej za zaopatrzenie w energię elektryczną płacą w Polsce duże przedsiębiorstwa, a w szczególności te energochłonne, które korzystają z ulg w podatku akcyzowym i opłatach z tytułu promocji energii z OZE.

Problemy związane z zaopatrzeniem rolnictwa w energię zaczynają się nawarstwiać. Wyzwanie stanowią m.in. dalsze procesy liberalizacji rynku energii, w tym perspektywa wdrożenia rynku mocy. Jednakże zasadniczym zagrożeniem jest dalsze postępowanie niekorzystnych zmian klimatu, w tym nasilenie zjawisk ekstremalnych, takich jak huragany (co najbardziej zmniejsza bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej na obszarach wiejskich i peryferyjnych) oraz dokuczliwe susze (co już teraz wywołuje pogorszenie bilansu zasobów wodnych i zwiększa zapotrzebowanie na energię do pompowania wody oraz do chłodzenia przechowywanych produktów rolnych i spożywczych). Obecny, oddalony od odbiorcy wiejskiego krajowy system wytwarzania energii, oparty na spalaniu węgla w centralnych elektrowniach cieplnych (wymagających chłodzenia coraz bardziej deficytową wodą), bez zasadniczych zmian nie będzie w stanie sprostać oczekiwaniom sektora. Potrzebne są kompleksowe traktowanie splotu ?woda ? żywność ? energia? oraz nowe koncepcje w energetyce, bazujące na lokalnym wytarzaniu energii z rozproszonych odnawialnych zasobów energii, do których bezpośredni dostęp mają m.in. rolnicy. W tym modelu rolnicy sami stają się producentami energii i aktywnymi uczestnikami jej rynku, a ich zwaloryzowane gospodarstwa odgrywają kluczową rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa energetycznego.

Potencjał inwestycyjny rolnictwa

Rolnictwo dysponuje największym ze wszystkich działów gospodarki i, jak dotychczas, w znikomym jedynie zakresie wykorzystanym potencjałem OZE, a w szczególności energii słonecznej i wiatru. W naszych warunkach klimatycznych, przy rocznych sumach promieniowania słonecznego na poziomie 1000 kWh/m2 (3600 TJ/km2), z 1 km2 przeznaczonego na produkcję energii z OZE można uzyskać odpowiednio: 1440 TJ z energii słonecznej termicznej (kolektory słoneczne o sprawności 40%), 360 TJ z energii słonecznej fotowoltaicznej (sprawność 10%) oraz odpowiednio do 70 TJ z energii wiatru (przy dużym zagęszczeniu wiatraków ? 8 MW/km2) i do 15 TJ z biomasy (przy najbardziej wydajnych roślinach energetycznych).

 

Tab. Możliwości generacji energii (gęstość energii) z OZE z hektara ziemi rolnej

 

TJ/km2

GJ/ha

MWh/ha

Założenia

Promieniowanie słoneczne

3 600

36 000

10 000

 na powierzchnię poziomą

Ciepło z kolektorów słonecznych

1 440

14 400

4 000

sprawność 35%

Energia elektryczna z systemu fotowoltaicznego

360

3 600

1 000

sprawność 10%

Energia elektryczna z farmy wiatrowej

70

700

194

8 MW/km2

CF = 2400 h

Biomasa

19

190

53

1000 ton s.m./km2,

Wo = 19 GJ/t

Bioetanol

6

55

15

0,25 l/kg biomasy,

Wo = 22 MJ/litr

 

Dane w tabeli mają charakter porównawczy. Dla uproszczenia przyjęto, że kolektory słoneczne i moduły fotowoltaiczne są zamontowane w położeniu horyzontalnym. W praktyce te przetworniki energii instaluje się pod kątem, który zwiększa sprawność, ale zmniejsza  efektywną powierzchnie z uwagi na zacienienie i konieczność zapewnienia przejść dla obsługi (co z kolei redukuje uzysk z 1 ha powierzchni rolnej). Uproszczenia te jednak nie zmieniają proporcji w ocenie gęstości energii teoretycznie możliwej do pozyskania z hektara.

Zaczerpnięte z danych Instytutu Energetyki Odnawialnej (IEO) średnie wskaźniki można przeliczyć na produktywność z hektara5, 6. Pełne analizy problemu są złożone i uzależnione od uwarunkowań lokalnych, ale w celach poglądowych można posłużyć się takim porównaniem. W przypadku pokrycia 1 ha ziemi w gospodarstwie rolnym systemem PV umowna produktywność na własne potrzeby rolnika (ograniczenie kosztów zakupu energii z sieci za cenę 50 gr/kWh) wyniosłaby 500 tys. zł/ha. Analogicznie liczony przychód w przypadku uprawy biomasy energetycznej (pośrednie wykorzystanie energii słonecznej) i jej sprzedaży do pobliskiej elektrowni po cenie do 25 zł/GJ) wynosi poniżej 5 tys. zł/ha, czyli ok. 100 razy mniej w porównaniu do PV. Co więcej, średnia produktywność ziemi w polskich gospodarstwach rolnych w 2010 r., wg GUS-u (tzw. standardowa produkcja ? SO), wynosiła 6 tys. zł/ha7, co wskazuje na nieopłacalność produkcji biomasy. Z punktu widzenia rolnika możliwość produkcji energii ze słońca, czy wiatru, która ma wyższą produktywność z jednostki powierzchni niż np. biomasa pozwala (o czym w dalszej części artykułu) na wielofunkcyjne wykorzystanie przestrzeni rolniczej zarówno do produkcji żywności jak i do wytwarzania energii.

Znaczenie inwestycji w wytarzanie energii elektrycznej w rolnictwie i bezpośrednio dla rolnictwa potwierdzają prace badawcze, dotyczące relacji całego rolnictwa, łącznie z przetwórstwem rolno-spożywczym, z całą gospodarką. Wspólnotowe Centrum Badawcze Komisji Europejskiej (JRC) opublikowało analizę8, z której wynika, że w wielu krajach UE, w tym w Polsce, właśnie inwestycje w  pozyskiwanie energii i środków chemicznych przynoszą największe korzyści w sektorach produkcji rolnej oraz we wszystkich z nim powiązanych. Analiza cytowanych danych skłania do stwierdzenia, że najbardziej atrakcyjne ekonomicznie i gospodarczo są inwestycje w lokalne wytwarzanie energii elektrycznej oraz w produkcję chemikaliów. Jedynie w tych dwóch przypadkach zainwestowanie w Polsce 1 euro generować będzie więcej niż 1 euro w energetyce i chemii. Dla Polski wskaźnik inwestycji w wytwarzanie energii elektrycznej wynosi 1,3 euro/1 euro, co oznacza, że zainwestowanie 1 euro wygeneruje 1,3 euro. W przypadku inwestycji w produkcję surowców dotychczas uważanych za ?energetyczne?, wskaźniki okazują się znacznie niższe, np. dla rzepaku to 1 euro/1 euro, a dla  kukurydzy 0,9 euro/1 euro.

Jak lokalnie wykorzystać OZE w rolnictwie?

Jednym z powodów pomijania energetyki rolnictwa i OZE w polityce energetycznej jest złudzenie, że z punktu widzenia rynku energii to tylko nisza uzupełniająca bilans energetyczny, dodatkowo postrzegana (niesłusznie) przez tradycyjny sektor jako zagrożenie dla stabilności systemu.

Jest to rezultat uznania za ?niskie?, w porównaniu z np. przemysłem czy sferą bytową, zużycia energii w rolnictwie, które wynosi poniżej 6% całkowitego zużycia energii w Polsce. Wrażenie to potęguje świadomość, że to i tak znacznie więcej niż w całej UE, więc w przyszłości udział ten może się zmniejszyć. Pozwala to tradycyjnym przedsiębiorstwom energetycznym na marginalizowanie problemu, tym bardziej że zapewnienie dostaw wymaganej ilości paliw i energii na obszary wiejskie kosztuje więcej niż dostarczenie ich do miast czy zakładów przemysłowych. W polityce energetycznej zapomina się przy tym, że nawet jeżeli to jest kilka procent całości sprzedaży energii, to ta energia służy niemalże 40% ludności Polski zamieszkałej na obszarach wiejskich, a koszty i jakość energii w rolnictwie przekładają się na koszty (koszyk żywnościowy) wszystkich gospodarstw domowych w kraju. Dominuje zatem myślenie w kategoriach dostawcy energii, a nie ? społecznie niezwykle ważnego ? odbiorcy i klienta.

Nawet jeżeli tradycyjny sektor energetyczny, dzięki środkom unijnym podejmuje wysiłki, aby poprawić zaopatrzenie w energię, to przy obecnym modelu energetyki są to działania nieefektywne. Stosowanie w unijnej energetyce zasady ?zanieczyszczający płaci? oraz coraz częstsze ekstremalne zjawiska pogodowe powodują, że w obecnym modelu rosną koszty, utrudniony jest dostęp do kapitału na rozwój wiejskich sieci rozdzielnych, ale też zwiększa się ryzyko przerw w dostawach energii na obszary wiejskie oraz spadku jakości energii. Tymczasem w ostatnich latach mieszkańcy wsi, w tym rolnicy, przedstawili oczekiwania, których tradycyjna energetyka nie może spełnić. Jednocześnie nastąpiła rewolucja technologiczna, umożliwiająca praktyczne korzystanie z odnawialnych, rozproszonych zasobów energii. Dzięki temu gospodarstwa rolne mogą stać się producentami energii, rolnicy, jako specjalni odbiorcy energii, mają wybór, a silne krajowe rolnictwo towarowe może stać się wystarczająco dużym polem do skutecznego wprowadzenia koniecznych zmian w energetyce.

Rolnik w polityce wykorzystania OZE traktowany jest przedmiotowo, jako tani dostawca zasobów, które ma w posiadaniu. Wiele przemawia za tezą, że rewolucja w energetyce powinna zacząć się w Polsce właśnie od rolnictwa. Dzięki temu rolnik mógłby stać się podmiotem na rynku energii i jej producentem, a nie jedynie poddostawcą. Ta zmiana w rolnictwie nie oznacza końca tradycyjnej energetyki, ale może utorować drogę innym rozwiązaniom, mogącym uczynić polski system energetyczny bardziej efektywnym, sprawiedliwym, demokratycznym i bezpiecznym, nawet dla obywatela oddalonego od centrów przemysłowych.

Nikt do tej pory nie wymyślił lepszego instrumentu prawnego, służącego zmianom w energetyce i rozwijaniu OZE w oparciu o potencjał rolników, niewielkich przedsiębiorców i obywateli, niż tzw. taryfy gwarantowane (ang. FiT) na energię dostarczaną do sieci z małych instalacji OZE. Wprowadzono je w niemalże 90 krajach świata, w tym w 20 państwach UE. Przepisy te pozwalają (także rolnikom, zgodnie z zasadami pomocy publicznej obowiązującymi w UE) dostarczać energię do sieci po ustalonych cenach. Doświadczenia takich krajów jak Niemcy dowodzą, że to właśnie rolnicy dzięki taryfom stają się jednymi z najważniejszych inwestorów w OZE, działając w całkowitej zgodzie z zasadami pomocy publicznej w obszarze energetyki i bez ograniczeń w dostępie do systemu dopłat obszarowych dla unijnego rolnictwa w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Gdy koszt wyprodukowania energii we własnym źródle i odpowiadająca tym kosztom taryfa sprzedaży energii są niższe niż cena energii zakupionej z sieci, rolnicy decydują się na autokonsumpcję i z czasem tworzą spółdzielnie energetyczne, aby dzielić się tańszą energią i budować nowe więzi społeczne.

Analogiczne przepisy wraz z taryfami gwarantowani dostępnymi przede wszystkim dla rolników miały funkcjonować w Polsce od 1 stycznia br., ale w efekcie grudniowej nowelizacji ustawy o odnawialnych źródłach energii tak się nie stało. Jednak nawet gdyby te kluczowe regulacje w wersji możliwe najprostszej i najbardziej zrozumiałej (tak jak w Niemczech) weszły w życie, to same w sobie nie wystarczyłyby do wprowadzenia koniecznych zmian w całości. Systemowa waloryzacja OZE i dowartościowanie gospodarstw rolnych, upodmiotowienie rolników i innych odbiorców energii, także z branży przetwórstwa rolno-spożywczego, oraz skuteczne koordynowanie i zarządzanie oraz wdrożenie zmian w obecnej dekadzie (zanim nie będzie za późno) wymagają, zdaniem autora:

  • rządowego programu rozwoju wykorzystania OZE w rolnictwie jako elementu opracowywanego w Ministerstwie Rolnictwa ?Paktu dla obszarów wiejskich? i strukturalnego wpisania tego programu w rządowy ?Plan na rzecz odpowiedzialnego rozwoju?,
  • wpisania wspomnianego programu, wraz z oceną potrzeb energetycznych rolnictwa i uwzględnieniem różnic regionalnych (w tym obszarów peryferyjnych), do nowej polityki energetycznej państwa, która do tej pory konsekwentnie pomijała energetykę rolnictwa,
  • zapewnienie środków gminom wiejskim na rozwój lokalnych wiejskich mikrosieci OZE i klastrów (lepiej spółdzielni), łączących rolników i sektor przetwórstwa rolno-spożywczego w większe systemy zarządzania energią, które mogłyby w układzie partnerskim współpracować z energetyką zawodową,
  • wprowadzenia zmian w systemie aplikowania rolników o dofinansowanie z RPO projektów OZE niewspieranych taryfami gwarantowali FiT (np. budowa źródeł ciepła lub systemów wyspowych poza siecią energetyczną), aby wsparcie było możliwe w formie dotacji w ramach regionalnej pomocy inwestycyjnej (a nie ? jak obecnie ? w ramach niefunkcjonalnej, zbyt niskiej pomocy zwrotnej w formie de minimis).

Energetyka w rolnictwie to problem strategiczny, wpływający na bezpieczeństwo energetyczne, żywnościowe, środowiskowe oraz funkcjonowanie gospodarki (firmy pracujące na rzecz rolnictwa, bilans handlowy kraju) oraz na warunki życia wszystkich mieszkańców, nie tylko rolników i osób mieszkających na obszarach wiejskich. Tymczasem znikają ośrodki badawcze i centra kompetencji zajmujące się głównie  energetyką rolniczą, niedofinansowany jest system doradztwa rolniczego w obszarze energii, a bez ?adwokatów? interes rolnictwa przegrywa z interesem energetyki.

Zbyt krótkowzroczne myślenie i nieuwzględnianie innych niż tylko produkcja biomasy współczesnych relacji pomiędzy produkcją żywności i energii (zmiany klimatu, zagrożenie terroryzmem itp.) grozi poważnymi konsekwencjami dla państwa i obywateli.

 

Źródła

  1. Alterra Wageningen UR, Ecologic, IEO, ECN and Wageningen University, Impacts of Renewable energy on European farmers ? Creating benefits for farmers and society. A Study for European Commission DG Agriculture and Rural Development. 2012,
  2. Program Działań Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na lata 2015-2019.
  3. Pawlak J.: Nakłady energii w rolnictwie polskim i ich struktura. ?Problemy Inżynierii Rolniczej? 2/2013.
  4. Instytut Energetyki Odnawialnej. Wyniki projektu: ?Odnawialne źródła energii w gospodarstwach rolnych ? OZERSIE?.
  5. Instytut Energetyki Odnawialnej: Możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce do roku 2020. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki. http://www.ieo.pl/pl/ekspertyzy/doc_details/95-ekspertyza-wykonana-przez-ec-brec-ieo-na-zamowienie-ministerstwa-gospodarki.html
  6. Instytut Energetyki Odnawialnej: Określenie potencjału energetycznego regionów Polski w zakresie OZE ? wnioski dla RPO na okres programowania 2014-2020. Ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.
  7. Główny Urząd Statystyczny: Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw UE ? wpływ WPR. Praca zbiorowa pod kierunkiem prof. dr hab. W Poczty na podstawie ?Powszechnego spisu rolnego 2010?. Warszawa 2013.
  8. Cardente M.A. (i in.): An approach to describe the agri-food and other bio-based sectors in the EU. JRC Scientific and Policy Report EUR25468 EN. 2012.

 

Grzegorz Wiśniewski, członek Narodowej Rady Rozwoju powołanej przez prezydenta RP,

prezes Zarządu Instytutu Energetyki Odnawialnej