Reprezentantem lokalnej społeczności jest samorząd, którego zadaniem własnym, zgodnie z polskim prawem, jest zaspokajanie potrzeb zbiorowych, do których ustawa zalicza zaopatrzenie w energię elektryczną, ciepło oraz paliwa gazowe. Zakres tego obowiązku precyzuje ustawa Prawo energetyczne, która określa, że obowiązek ten polega na planowaniu i organizacji zaopatrzenia w energię.

Żeby planować i organizować zaopatrzenie w energię, trzeba dysponować fachową wiedzą w danej dyscyplinie. Można też posiłkować się ekspertami zewnętrznymi na potrzeby tworzenia strategii, planów i projektów technicznych, ale ich właściwa koordynacja i wdrożenie wymaga ciągłego nadzoru. Wniosek nasuwa się sam – dla właściwej realizacji nałożonego na samorząd obowiązku w strukturze wspierającej zarządzającego gminą wójta (burmistrza, prezydenta) warto dysponować wyspecjalizowanym doradcą. Każde dobrze funkcjonujące przedsiębiorstwo produkcyjne ma swojego energetyka. By prawidłowo i wydajnie funkcjonować, powinna go mieć również gmina.

Podstawowe zadanie

Obserwacje z różnym skutkiem działających w zakresie energetyki gminnej samorządów lokalnych w ramach prac związanych z opracowywaniem dla nich dokumentów lokalnego planowania energetycznego pozwoliły na określenie grupy zagadnień, obecnie zazwyczaj przez samorządy zaniedbywanych, jakimi energetyk gminny powinien się zająć. Są to głównie lokalne planowanie energetyczne, koordynacja funkcji planistycznej i inwestycyjnej gminy oraz działań przedsiębiorstw energetycznych, racjonalizacja użytkowania energii, w tym w szczególności w obiektach użyteczności publicznej, oraz zakup energii na potrzeby gminy w układzie rynkowym.

Według prof. Tadeusza Kotarbińskiego planowanie polega na stawianiu sobie określonych celów i obmyślaniu środków ich realizacji. Analizując tę definicję w kontekście lokalnego planowania energetycznego, należy sprecyzować osobę planującego, cel (cele), jaki sobie stawia, oraz środki stanowiące drogę do jego osiągnięcia. Planowanie powinno służyć konsumentowi (użytkownikowi energii) i dostawcy (przedsiębiorstwu energetycznemu). Obu stronom przyświecać będą przeciwstawne cele planowania: minimalizacja kosztów – użytkownikowi i maksymalizacja zysków – przedsiębiorstwu. Różne cele oznaczać będą różne środki służące ich realizacji. Tak więc właściwe podejście do lokalnego planowania energetycznego zakładać powinno sprawczą, w zakresie ogólnej równowagi, rolę przedstawicieli społeczności tj. samorządów, które w określonym zakresie decydują w imieniu dostawców i użytkowników energii. Zgodnie z tą zasadą, skonstruowany został przez polskie prawo system energetycznego planowania lokalnego, który ma zapewnić zrównoważony rozwój w warunkach niemożności oddziaływania bezpośredniego na często niezależne od gminy przedsiębiorstwa energetyczne.

Struktura własności systemów energetycznych w kraju wskazuje na koordynacyjny charakter działań planistycznych samorządu w tym obszarze. Lokalne planowanie energetyczne ma na celu zapewnienie koordynacji działań przedsiębiorstw energetycznych i odbiorców dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego i zrównoważonego rozwoju całej gminy, co jest szczególnie istotne, ponieważ system energetyczny stanowi podstawę rozwoju gospodarczego.

Planowanie nie tylko na papierze

Podstawowym strategicznym dokumentem lokalnego planowania energetycznego samorządu są „Założenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla obszaru gminy”. W tym dokumencie, oprócz oceny stanu i określenia sposobu pokrycia potrzeb istniejących i nowych odbiorców z terenu gminy, powinny być wskazane działania mające na celu racjonalizację użytkowania energii oraz rozwój lokalnych i odnawialnych źródeł energii. Po stronie przedsiębiorstw energetycznych dokumentem takim jest „Plan rozwoju przedsiębiorstwa energetycznego” (ujmują one w nim m.in. działania, na które samorząd zgłosił zapotrzebowanie w założeniach do planu). Konsekwencją realizacji tych założeń przez samorząd, w sytuacji braku realizacji ich postanowień przez odpowiednie przedsiębiorstwa energetyczne, jest „Plan zaopatrzenia w energię”, który stanowi dokument operacyjny, precyzujący zakres działań, ich koszty i źródła finansowania oraz harmonogram realizacji. Plan może być narzędziem egzekucji wobec przedsiębiorstwa energetycznego przedsięwzięć wymaganych dla rozwoju gminy. Może też stanowić podstawę do ich realizacji wspólnie z przedsiębiorstwem bądź samodzielnie przez samorząd – z własnych środków lub ze wsparciem z funduszy pomocowych. Procedurę lokalnego planowania energetycznego prezentuje rys. 1^{1, 2}.

Rys. 1. Procedura lokalnego planowania energetycznego

Rys. 2. Schemat planowania lokalnego

 

W realizowanym zgodnie z tymi regułami planowaniu energetycznym bez właściwej fachowej koordynacji gubi się idea zrównoważonego rozwoju poprzez realizację racjonalnych działań. Definiowane są zadania, które zwykle realizują bez nadzoru ze strony gmin zainteresowane przedsiębiorstwa energetyczne. Brak świadomości i fachowej wiedzy po stronie samorządu powoduje, że przejmują one inicjatywę w zakresie działań i ich planowania, nie tworząc warunków dla zrównoważonego rozwoju. Dokumenty planowania energetycznego stają się realizowanym w myśl ustawy obowiązkiem, „złem koniecznym”. O takim podejściu świadczą statystyki wykonanych założeń do planu (wykonała je mniej niż co trzecia gmina w Polsce), a ich aktualizacja jest odkładana w nieskończoność. Brak fachowca wdrażającego te dokumenty powoduje ich niską ocenę przez samorządowców. O znaczeniu planowania energetycznego dla samorządów może świadczyć schemat planowania lokalnego (rys. 2), możliwy do wdrożenia, a wynikający z obowiązującego prawa. Uwzględniono w nim dokumenty planistyczne, których realizacja wynika z różnych ustaw regulujących działanie samorządu³.

Pomysł na rozwój gminy, wygenerowany na etapie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, powinien przejść przez etap planowania po to, by w postaci miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego uzyskać charakter prawa lokalnego i w konsekwencji stanowić razem z branżowymi dokumentami operacyjnymi podstawę realizacji konkretnych działań. Właściwe i fachowe podejście do procesu planowania lokalnego w aspekcie energetycznym wymaga fachowej wiedzy chociaż jednej osoby koordynującej jego powstawanie, a zatem dla dobrego lokalnego planowania i rozwoju niezbędny jest energetyk gminny. Ten sam fachowiec winien później dbać o realizację zapisów planowania i występować w procesach administracyjnych jako ustalający warunki ogólne zaopatrzenia obiektu w energię i stwierdzający ich zgodność z Założeniami.

Koordynacja działań

Planowanie energetyczne ma się przekładać na realizację zadań i uzyskanie ich efektów. Przykładem braku koordynacji pomiędzy planowaniem a realizacją inwestycji jest brak nadzoru nad kształtem i efektami wykonanych działań (np. nieweryfikowanie umów na dostawę energii po przeprowadzonych działaniach termomodernizacyjnych, nieskoordynowanie zapisów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i realizacja inwestycji drogowych bez zabezpieczenia miejsca na infrastrukturę energetyczną, realizacja w bezpośrednim sąsiedztwie sieci ciepłowniczej kosztownych eksploatacyjnie kotłowni indywidualnych czy tak powszechne w naszym kraju zaniedbywanie przez przedsiębiorstwa energetyczne realizacji inwestycji modernizacyjnych i odtworzeniowych, co prowadzi do narastania zestawu zadań wymaganych dla zapewnienia ciągłości zasilania). Brak właściwej koordynacji planowania energetycznego z inwestycyjnym często jest również efektem braku fachowej wiedzy ze strony przedstawicieli samorządów. Nowo powstające na terenie gminy zakłady przemysłowe rzadko korzystają z tańszych lokalnych źródeł energii w wyniku niedoinformowania w tym zakresie przez gminę. Jedynym wówczas dostępnym dla inwestora fachowcem w tej kwestii może stać się przedstawiciel przedsiębiorstwa energetycznego, którego interes niekoniecznie jest zbieżny z interesem gminy i inwestora. Również w tym wypadku energetyk gminny mógłby swoją fachowością przysporzyć gminie korzyści, nie tylko materialnych.

Kolejnym istotnym, lecz wymagającym wiedzy, którą powinien posiadać energetyk gminny, zadaniem jest koordynacja działań przedsiębiorstw energetycznych. Obejmuje ona analizy odnośnie umieszczania w kolejnych planach rozwoju przedsiębiorstw energetycznych działań wg założeń do planu zaopatrzenia w energię. Ważna jest też aktywność w zakresie rozwoju gospodarczego. O ile atrakcyjniejsza może być oferta inwestycyjna gminy, jeżeli jest poparta właściwym rozpoznaniem warunków dostawy nośników energii oferowanych wspólnie przez gminę i przedsiębiorstwo energetyczne! Takie podejście gwarantuje również dostępność nośnika i terenu pod realizację ciągów zasilających. Koordynacja działań przedsiębiorstw to również współpraca w zakresie edukacji ekoenergetycznej, która obu stronom może przynosić korzyści. Przykłady takiego działania prezentują działające w kraju koncerny zagraniczne, które swoje rodzime doświadczenia związane z edukacją odbiorców przenoszą na nasz grunt.

Racjonalizacja użytkowania energii

Użytkowanie energii w postaci elektryczności i ciepła przyczynia się do oddziaływań na środowisko procesów produkcji i przesyłu energii. Obecnie istnieją możliwości ochrony środowiska z wykorzystaniem coraz nowszych technologii przetwarzania pierwotnych nośników energii (gazu ziemnego czy węgla kamiennego) lub urządzeń ochrony powietrza w postaci filtrów i instalacji odsiarczania spalin. Najprostszym jednak i najefektywniejszym na tym etapie rozwoju techniki sposobem na ochronę środowiska jest minimalizowanie zużycia energii. Wiodącą rolę w tym zakresie odgrywają użytkownicy energii, a ich działanie w znacznym stopniu zależy od świadomości (edukowanie społeczeństwa w zakresie działań oszczędnościowych powinno też leżeć w gestii energetyka) i warunków lokalnych, które budować powinny samorządy. Wyróżnić można dwa rodzaje działań racjonalizujących użytkowanie energii: bezpośrednie i pośrednie. Do pierwszych zaliczyć należy inwestycje oraz podjęcie się organizacji i koordynacji przedsięwzięć w celu zmniejszenia zużycia energii, a do drugich – popularyzowanie właściwych postaw i edukację.

Do najpopularniejszych uporządkowanych działań bezpośrednich samorządów w tym zakresie zaliczyć należy tzw. zarządzanie energią w gminnych obiektach użyteczności publicznej, polegające na monitorowaniu i ograniczaniu zużycia i kosztów energii w tych obiektach. Wprowadzenie zarządzania energią wymaga etapowego jego wdrażania, tj. w pierwszej kolejności określenia bazy wyjściowej dla analiz poszczególnych obiektów, następnie stworzenia systemu monitoringu kosztów i zużycia energii w celu określenia i realizacji działań, koncentrujących się głównie na korektach umów zawartych z dostawcami energii i dalej w celu określenia kosztów i realizacji działań niskonakładowych. W dalszej kolejności wskazuje się rodzaje działań wysokonakładowych w wytypowanych obiektach i ich koszty, a na drodze porównania i analiz ekonomicznych wybiera się je do realizacji⁴. Zarządzanie energią w obiektach wymaga też monitoringu i aktualizacji baz danych. Miasta, które z sukcesem realizują zarządzanie energią, to np. Bielsko-Biała, Rybnik i Częstochowa. Ta ostatnia może się poszczycić efektem redukcji zużycia energii dla 122 obiektów oświatowych na poziomie 61 TJ/a (o 23%) oraz kosztów zaopatrzenia w media na poziomie 1,4 mln zł w ciągu kilku lat⁵. Bez zespołu fachowców byłoby to niemożliwe.

Udział w rynku energii

Podstawowym założeniem funkcjonowania i rozwoju sektora energetycznego na świecie, a od lat 90. XX w. również w naszym kraju, jest jego samofinansowanie się i rynkowość dostaw energii. W wielu miastach europejskich samorządy, planując pokrycie zapotrzebowania na energię, negocjują warunki jej dostawy, co przynosi znaczne korzyści mieszkańcom i może zmieniać ich preferencje. Gmina jako odbiorca energii i przedstawiciel odbiorców lokalnych ma obowiązek i prawo organizować ich zaopatrzenie, korzystając z dostępnych mechanizmów rynkowych. Skorzystanie przez gminę z wolnego dostępu do rynku energii i zoptymalizowanie handlowe jej dostaw dla obiektów gminnych, a docelowo również dla mieszkańców, winno stać się jedną ze składowych zakresu działania samorządu. Również w tym wypadku wymagana jest fachowość i wiedza branżowa – trzeba wiedzieć, co i jak zamówić, aby zrobić to optymalnie. Uwolnienie rynku energii w Polsce nakłada na gminę obowiązek, zgodnie z ustawą o zamówieniach publicznych, zamawiania energii na drodze przetargu. Ewentualne korzyści dla gminy są do uzyskania pod warunkiem, że będzie ona dysponowała wiedzą, jak i co zamówić – i tu również energetyk gminy staje się niezbędny. W zakresie wolnego rynku energii rola energetyka w gminie winna polegać m.in. na ciągłym śledzeniu kosztów nośników ciepła wg ofert dostawców. Takie działanie, w sytuacji stale zmieniających się w naszym kraju relacji kosztów zaopatrzenia w ciepło na bazie różnych nośników, służy zmianie rozwiązania zaopatrzenia w ciepło w obiekcie w sytuacji pojawienia się opłacalności takiej zmiany (rys. 3).

Rys. 3. Przykładowa analiza kosztów nośników ciepła

 

Wiedza i ciągła świadomość relacji cen pomocna jest w zarządzaniu energią w obiektach gminnych, może też stanowić informację dla mieszkańców i inwestorów oraz argument w negocjacjach z przedsiębiorstwami energetycznymi. Ciągłe śledzenie zmian taryf i cen nośników energii wymaga systematycznego gromadzenia informacji i właściwego ich przetwarzania, co również wskazuje na konieczność powołania w gminie energetyka. Osoba taka powinna orientować się w zagadnieniach prawnych i ekonomicznych.

Potrzeba bazy danych

Niezależnie od prezentowanych zagadnień, wskazujących na konieczność powołania energetyka w gminie, należy zwrócić uwagę, że praca takiego specjalisty wymaga systematycznego gromadzenia i przetwarzania różnych informacji. Tego typu podejście wpisuje się w ideę stworzenia gminnego banku informacji, który mógłby stanowić platformę wymiany informacji opisowej i geograficznej pomiędzy różnymi jednostkami miasta, a docelowo również przedsiębiorstwami energetycznymi (i nie tylko). Działania w tym kierunku podejmowały różne gminy, ale zwykle ich efekty były niedoskonałe i trudno tu wskazać wzorzec do naśladowania. Jednak w dobie informatyzacji takie usprawnienie zarządzania gminą, jakie może przynieść stworzenie i konsekwentne prowadzenie bazy danych o infrastrukturze i obiektach, wydaje się być również w naszym kraju nieuchronne i w tym aspekcie koordynacja ze strony samorządowego fachowca – energetyka jest uzasadniona.

W świetle zaprezentowanych argumentów wydaje się, że brak należytego skupienia działań samorządów na energetyce, głównie z powodu niewytypowania do prowadzenia tych zagadnień odpowiedniego fachowca, może spowodować zaniedbanie ze strony gminy istotnych grup zagadnień, które prędzej czy później wywoła niezadowolenie mieszkańców albo nawet zagrożenie ich bezpieczeństwa. Potwierdzeniem tego są wnioski z raportu sporządzonego przez powołany przez wojewodę zachodniopomorskiego zespół ds. zbadania przyczyn i skutków katastrofy energetycznej w rejonie Szczecina w kwietniu br. Raport wykazał, że najważniejszą przyczyną katastrofy były wyjątkowo niekorzystne warunki, ale potwierdził również szereg uchybień i nieprawidłowości, które przyczyniły się do zwiększenia jej rozmiarów, czasu trwania i skutków. Między innymi zespół ocenił stan realizacji planów rozwoju przedsiębiorstwa energetycznego jako katastrofalny, a stan majątku jako niedoinwestowany i przestarzały, często wręcz zły⁶. Raport podkreśla również, że stan zaawansowania gmin w kierunku opracowania i uchwalenia założeń do planów i planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe jest niedostateczny, a to właśnie z wykorzystaniem tych dokumentów gmina winna monitorować stan i rozwój infrastruktury energetycznej na swoim terenie.

dr inż. Adam Jankowski, Energoekspert, Katowice

Śródtytuły od redakcji

 

Źródła

1. Jankowski A.: Dlaczego planowanie energetyczne jest dla samorządu coraz ważniejsze? „Samorząd Europejski” 3(7)/2005.

2. Kasprzyk B.: Prawo energetyczne w gminie. Termedia Biblioteka wokół energetyki. Poznań 2004.

3. Malwiński A.: Metodologiczno-systemowe uwarunkowania przekształceń infrastrukturalnych w energetyce gminnej. Gdańsk-Sopot. 04.2008, www.preda.pl.

4. FEWE: Jak zarządzać energią i środowiskiem w budynkach użyteczności publicznej. Poradnik. FEWE. Katowice 2004.

5. Herbuś B.: Miejski rynek energii elektrycznej na przykładzie miasta Częstochowy – stan obecny i perspektywy. SEP. Katowice 2008.

6. Raport zespołu ds. zbadania przyczyn i skutków katastrofy energetycznej w woj. zachodniopomorskim w kwietniu 2008.