Polityka środowiskowa w Wielkopolsce

Z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej zmieniła się w zasadniczy sposób perspektywa rozwoju. Pojawiły się nowe możliwości i cele, ale także potrzeba niezbędnych przemian. Najważniejsze jest jednak to, że wraz z integracją dostępne stały się instrumenty, które pozwolą przyspieszyć rozwój Wielkopolski. 

Obecnie dysponujemy pełniejszym obrazem sytuacji w województwie, pozwalającym na ewoluowanie diagnozowania jej stanu. Tworzą go dane statystyczne w postaci szeregów czasowych, umożliwiające opis i wiarygodniejsze prognozowanie zmian, a także statystyka zagregowana na poziomach powiatowym i podregionalnym, która przynajmniej w części pozwala na ocenę zróżnicowań wewnątrzregionalnych, a przede wszystkim na określenie ich dynamiki. Statystyka publiczna dostosowana do standardów UE, czyli wymagań EUROSTATU, umożliwia ocenę pozycji konkurencyjnej województwa na tle zarówno kraju, jak i Unii Europejskiej. Najistotniejsza jest jednak odpowiedź na pytanie, czy obecnie zróżnicowania wewnątrzregionalne rosną czy maleją oraz co z tego wynika dla rozwoju województwa?

Zupełnie nowego wymiaru finansowego nabrały możliwości realizacji strategii po 2006 r., szczególnie ze względu na wielkość środków wspólnotowych przeznaczonych na realizację polityki spójności. Równocześnie nowego kształtu nabrał kontrakt wojewódzki. Większe jest zaangażowanie polityk sektorowych państwa w realizację polityk wewnątrzregionalnych. Dodatkowym pozytywnym czynnikiem jest przesunięcie obszarów interwencji programów sektorowych do samodzielnie przygotowywanych przez województwa regionalnych programów operacyjnych.

Cele określone w strategii wynikają nie tylko z aktualnej oceny sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie, ale także z analizy strategicznej, w tym analizy SWOT. Konstrukcja struktury celów uwzględnia także dorobek programowy, jaki dotąd powstał lub powstaje na poziomach: wspólnotowym, krajowym, regionalnym i lokalnym.

W perspektywie 2013 r., a więc w wymiarze operacyjnym strategii, istotne są ustalenia zawarte w Komunikacie Komisji Europejskiej – KOM(2005)0299 „Polityka spójności wspierająca wzrost gospodarczy i zatrudnienie: Strategiczne wytyczne wspólnotowe, 2007-2013”. Treść tego dokumentu jest ważna, gdyż uwzględnienie jego zapisów tworzy perspektywę uzyskania instrumentów finansowych dla realizacji strategii do 2013 r.

W preambule Komunikatu Komisji zapisano, iż „Europa musi odnowić podstawy swej konkurencyjności, zwiększyć swój potencjał wzrostu i wydajność oraz wzmocnić spójność społeczną, kładąc szczególny nacisk na wiedzę, innowacyjność i optymalne wykorzystanie kapitału ludzkiego”. Dalej zapisano, że dla osiągnięcia tych celów Unia musi zmobilizować wszystkie odpowiednie zasoby krajowe i wspólnotowe – łącznie z polityką spójności – w trzech wymiarach strategii (gospodarczym, społecznym i środowiskowym), aby lepiej wykorzystać ich synergię w ogólnym kontekście zrównoważonego rozwoju.

Strategia rozwoju województwa wpisuje się w projektowane w Narodowym Programie Rozwoju (NPR) cele, ale tak, by jednocześnie zapewnić Wielkopolsce możliwości realizacji własnych założeń.

Cele formułowane są w NPR w trzech wymiarach:

•                           strukturalnym – poprzez oddziaływanie na cechy strukturalne gospodarki,

•                           przestrzennym – poprzez oddziaływanie na zagospodarowanie przestrzenne kraju,

•                           regionalnym – poprzez oddziaływanie na rozwój i konkurencyjność regionów (województw).

Program ochrony środowiska dla Wielkopolski pozostaje w ścisłej relacji ze strategią rozwoju województwa jako dokumentem nakreślającym rodzaj i skalę działalności gospodarczo-społecznej w tym obszarze, która determinuje zmiany środowiska zarówno w korzystnym, jak i niekorzystnym kierunku. Kształtowanie środowiska i gospodarowanie zasobami zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju musi być realizowane w samym środowisku w związku z dynamiką procesów w nim zachodzących i w związku z okolicznościami wpływającymi na te procesy. Program stanowi główne źródło informacji będącej podstawą prognozowania tych zmian. Proponuje realizację nadrzędnych celów. Pierwszy („Gorące punkty”) to minimalizacja wpływu na środowisko oraz eliminacja ryzyka dla zdrowia ludzi w miejscach największego oddziaływania na środowisko w skali województwa, w tzw. gorących miejscach (hot spots). Drugi (Racjonalne użytkowanie surowców) to racjonalizacja zużycia energii, surowców i materiałów wraz ze wzrostem udziału wykorzystywanych zasobów odnawialnych. Trzeci (Zasoby wodne) zakłada zapewnienie odpowiedniej jakości użytkowej wód, racjonalizację zużycia wody, zwiększenie zasobów w zlewniach oraz ochronę przed powodzią. Czwarty cel (Powietrze atmosferyczne, hałas, pola elektromagnetyczne) dotyczy utrzymania wysokiej jakości powietrza, redukcji emisji gazów cieplarnianych niszczących warstwę ozonową, zminimalizowania uciążliwego hałasu i ochrony przed promieniowaniem elektromagnetycznym. Piąty (Powierzchnia ziemi) ma skutkować ochroną powierzchni ziemi, w tym powierzchni biologicznie czynnej i gleb przed degradacją.

Szósty cel (Gospodarka odpadami) zakłada zminimalizowanie ilości wytwarzanych odpadów oraz wdrożenie nowoczesnego systemu wykorzystania i unieszkodliwiania. Siódmy (Zasoby przyrodnicze) polega na zachowaniu walorów i zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem georóżnorodności i bioróżnorodności oraz rozwoju zasobów leśnych.

Z kolei ósmy (Awarie przemysłowe) to ochrona przed nadzwyczajnymi zagrożeniami środowiska oraz sprostanie nowym wyzwaniom, czyli zapewnienie bezpieczeństwa chemicznego i biologicznego.

Województwo wielkopolskie leży na jednym z najważniejszych szlaków wymiany gospodarczej między Europą Wschodnią a Zachodnią. Należy jednak pamiętać, iż z drugiej strony jest to nadal położenie peryferyjne wobec głównych centrów rozwoju Unii Europejskiej.

Z profitów lokalizacyjnych, wynikających z położenia na trasie Berlin – Warszawa, korzysta przede wszystkim środkowa część województwa. Duża południkowa rozciągłość terytorium sprawia, iż jego krańce północny i południowy są słabo powiązane z centrum regionu. To przede wszystkim efekt złego stanu infrastruktury na tym obszarze, szczególnie komunikacyjnej.

Przestrzeń województwa jest zróżnicowana pod względem sposobu jej wykorzystania. Cechą charakterystyczną jest to, iż poszczególne kompleksy: przyrodniczy, rolniczy, aktywności gospodarczej czy komunikacyjny tworzą stosunkowo zwarty układ, a jego elementy tylko w niewielkim stopniu się przenikają.

Wyzwaniem dla przyszłego porządku przestrzennego jest poprawa jakości i utrzymanie struktury systemu ekologicznego, wykorzystanie szlaków transportowych jako czynnika rozwoju przy ograniczaniu ich negatywnego wpływu na otoczenie i utrzymanie hierarchicznej oraz wielofunkcyjnej struktury sieci osadniczej. Ponadto równie ważne będzie zwiększanie różnorodności funkcji poszczególnych obszarów, maksymalne włączenie w wymianę gospodarczą obszarów zagrożonych marginalizacją oraz ograniczanie antropopresji, czyli wpływu człowieka na środowisko.

Wielkopolska nie jest regionem o szczególnie dużym potencjale przyrodniczym, choć obszary chronione zajmują ok. jednej trzeciej powierzchni, a jedną czwartą stanowią lasy.

Ekspansja przestrzeni rolniczej w ubiegłych wiekach spowodowała nieodwracalne zmiany w stosunkach wodnych, a pośrednio także zmiany klimatyczne. Wprowadzenie przez człowieka „sztucznego stepu”, jakim są uprawy, spowodowało, iż klimat Wielkopolski nabrał cech klimatu stepowego. Wyraża się to deficytem wód gruntowych, niewystarczającym poziomem opadów i nierównomiernym ich rozłożeniem w skali roku. Sytuację pogłębiają: postępujący drenaż zlewni, osuszanie i zanik biocenoz wilgotnych oraz brak odpowiedniej retencji sztucznej, urbanizacja i zwiększanie się powierzchni zabudowanej, co skutkuje spadkiem retencji gruntowej na rzecz spływu powierzchniowego.

Czynniki antropogeniczne zmieniają także chemizm atmosfery, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gruntu. Powoduje to zanik wartościowych biocenoz, ograniczenie liczby gatunków zarówno flory, jak i fauny. Równocześnie użyźnianie wód potęguje zanik zbiorników wodnych. W coraz większym stopniu biocenozy o charakterze naturalnym przekształcane są w monokultury i uzupełniane są gatunkami obcymi.

Poważnym zagrożeniem jest także defragmentacja przestrzeni przyrodniczej. Rozczłonkowanie jej powierzchni utrudnia migrację gatunków roślin i zwierząt oraz zubożenie materiału genetycznego. Potrzebne jest takie gospodarowanie przestrzenią, by w jak największym stopniu ocalić przed urbanizacją zwarte kompleksy przyrodnicze. Należy także dążyć do poprawy zwartości systemu ekologicznego.

Ważnym elementem systemu przyrodniczego Wielkopolski są lasy będące elementem przestrzeni, częścią środowiska przyrodniczego, jednym z sektorów gospodarki – produkcyjnym, ale i usługowym, źródłem surowca, odnawialnej energii, rynkiem pracy, miejscem wielorakiej aktywności mieszkańców, w tym turystyki, rekreacji, edukacji, jest także elementem dziedzictwa kulturowego i wielu innych sfer. Dlatego ważna jest poprawa ich stanu i wzrost zasobów.

Mimo licznych zagrożeń oraz niezadowalającego stanu środowiska na wielu obszarach, Wielkopolska jest w tym zakresie regionem konkurencyjnym na tle Europy. Tworzy to szanse dla turystyki i rekreacji oraz dla zdrowej produkcji rolnej i atrakcyjnego miejsca zamieszkania.

Województwo nie jest także zasobne w surowce mineralne. Większe znaczenie gospodarcze mają jedynie węgiel brunatny, gaz ziemny sól kamienna oraz kruszywa mineralne. Eksploatacja tych surowców musi się jednak odbywać z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska.

Niewątpliwie integracja europejska oraz postępująca globalizacja są źródłem zarówno szans, jak i zagrożeń. Działanie w dużej przestrzeni i wynikająca z tego konkurencja dają korzyści, ale pod warunkiem, że działanie na tej dużej przestrzeni jest zintegrowane. Dlatego, dla potrzeb konstrukcji strategii, jej wizji i celów należy postawić tezę, iż u podstaw zwiększania korzyści oraz przeciwdziałania zagrożeniom płynącym z otoczenia leży integracja, zarówno wewnętrzna, jak i zewnętrzna.

Warunkiem realizacji zapisów strategii jest pełnienie przez nią roli ogniwa spajającego. Takim ogniwem, dodatkowo spajającym zamierzenia poszczególnych podmiotów, jest także wymóg montażu finansowego w ramach poszczególnych polityk. A w jakim zakresie cel ten będzie realizowany, pokazuje ramka.

1.      Wspieranie działań zwiększających odporność środowiska. 2.      Likwidację miejsc szczególnego zagrożenia – „Gorących punktów”. 3.      Działania na rzecz zwiększania dyspozycyjnych zasobów wodnych wraz z ochroną przeciwpowodziową. 4.      Poprawa stanu, zwiększanie zasobów leśnych i ich produktywności. 5.      Porządkowanie gospodarki odpadami. 6.      Ograniczanie akustycznego zagrożenia środowiska. 7.      Promocję racjonalnego użytkowania surowców, w tym wody. 8.      Poprawa bilansu wodnego regionu, w tym wzrost retencji sztucznej. 9.      Upowszechnianie edukacji ekologicznej. 10.  Ograniczanie emisji substancji do atmosfery. 11.  Przeciwdziałanie erozji gleb oraz zanieczyszczania gruntu. 12.  Zwiększanie zakresu i form ochrony oraz poprawa stanu przyrody. 13.  Upowszechnianie stosowania norm ochrony środowiska w gospodarce. 14.  Usuwanie negatywnych skutków eksploatacji surowców. 15.  Zwiększanie udziału „energii czystej” w bilansie energetycznym, szczególnie poprzez eksploatację źródeł termalnych. 16.  Dostosowanie zagospodarowania środowiska do bezpiecznego rozwoju usług turystycznych oraz rekreacji. 17.  Wykorzystanie dróg wodnych Wielkopolski dla gospodarki i turystyki.

Jedną z form powszechnego korzystania ze środowiska jest turystyka, która w woj. wielkopolskim także konsekwentnie jest rozwijana w wielu kierunkach. Dobrym, wartym zaprezentowania przykładem jest planowane wykorzystywanie rzeki Warty do celów turystyki wodnej, umożliwiającej postrzeganie atrakcyjności rzeki, jej walorów przyrodniczych i poznawczych.

Szlakiem rzecznym z Polski można dotrzeć do Berlina i Amsterdamu, a dalej nawet do Irlandii. Można też wybrać się na wschód, ku wybrzeżom Morza Czarnego. W latach międzywojennych turystyka wodna była rozpowszechniona wśród społeczeństwa, a Polacy szlakami wodnymi potrafili dotrzeć do przeróżnych zakątków. W powojennej Polsce miłośnicy kajaków i żaglówek w zasadzie mogli korzystać wyłącznie z zamkniętych akwenów.

Obecnie turystyka rzeczna cieszy się coraz większym zainteresowaniem i tym samym rosną oczekiwania społeczeństwa odnośnie umożliwiania jej realizacji. W związku z tym szlaki wodne powoli są odbudowywane. Jednym z nich jest rzeka Warta, która w poprzednich dziesięcioleciach zanieczyszczona i zapomniana powoli odradza się jako nowy element turystyczny. Liczne wcześniejsze programy jej aktywizacji zazwyczaj nie wychodziły poza etap „planistyczno-biurokratyczny”. Z pewnością obecnie na szczególną uwagę zasługuje Wielka Pętla Wielkopolska. Za tą nazwą kryje się 690-kilometrowa pętla szlaku wodnego, wiodącego Wartą z Kostrzyna do Konina, dalej na północ Kanałem Bydgoskim aż do Noteci, którą rozpoczyna się powrót przez rzekę Santok do Kostrzyna.

Z kolei północna część Wielkopolski – obejmująca powiaty: pilski, złotowski oraz czarnkowsko-trzcianecki to raj dla miłośników przyrody. Czekają tu na nich rozległe, często bezludne obszary leśne, czyste jeziora oraz kręte, malownicze rzeki, doskonale nadające się dla turystyki kajakowej. Warta jest rzeką dziką, nieuregulowaną, z wieloma siedliskami i miejscami przebywania licznego, różnorodnego, a niejednokrotnie niemalże unikatowego ptactwa wodnego, m.in.: czapli, kormoranów, żurawi. W wielu rejonach wokół rzeki panuje cisza i spokój, stwarzające doskonałe warunki do wypoczynku i obserwacji różnorodnych zjawisk przyrodniczych oraz środowiskowych. Rozważane są także możliwości rozwinięcia turystyki płaskodennymi barkami mieszkalnymi. Jest to dość nietypowy rodzaj podróżowania w naszych krajowych warunkach, jednak bardzo popularny i rozpowszechniony w Niemczech i wielu innych krajach Europy Zachodniej, posiadających dobrze rozwinięty system rzek i kanałów.

W Wielkopolsce zostały rozpoczęte już prace nad utworzeniem sieci przystani kajakowych na Warcie i Noteci, zlokalizowanych w odległościach nieprzekraczających 30 km. Miejmy nadzieję, że to w przyszłości pozwoli na stworzenie kolejnego, po już istniejącym i szeroko wykorzystywanym przez turystów Wielkopolskim Systemie Szlaków Rowerowych, cenionego kierunku turystycznego w woj. wielkopolskim.

Wielkopolska jest niezwykle atrakcyjnym regionem, także pod względem możliwości uprawiania turystyki aktywnej. Dostrzegając i w pełni doceniając te walory regionalne, podjęto wiele działań już dzisiaj przynoszących określone korzyści, w szczególności w aspekcie społecznym i promocyjnym. Konsekwentna i zdeterminowana realizacja wytyczonego kierunku musi zakończyć się sukcesem, dzięki któremu nasze województwo stanie się jedną ze znaczących atrakcji turystycznych, i to nie tylko dla jego mieszkańców.

Krystyna Poślednia
członek Zarządu Województwa Wielkopolskiego