Prawne regulacje zapachowej uciążliwości powietrza
Zapachowa jakość powietrza jest jednym z elementów jakości środowiska. W latach 2007-2008 Inspekcja Ochrony Środowiska przeprowadziła ok. 500 interwencji w odpowiedzi na skargi dotyczące zapachowej uciążliwości różnego typu zakładów i obiektów. Najczęściej donoszono o dokuczliwej działalności wielkoprzemysłowych ferm, obiektów gospodarki komunalnej oraz o technologicznej emisji z zakładów.
W tym kontekście prawne uregulowania zapachowej uciążliwości powietrza wydają się konieczne ze względu na brak innych narzędzi motywujących podmioty do podejmowania działań naprawczych, zmierzających do wyeliminowania lub ograniczenia emisji zapachowych powstających w związku z prowadzeniem działalności uciążliwej zapachowo. Wobec tego konieczne staje się określenie w stosownych regulacjach prawnych dopuszczalnych poziomów substancji zapachowych w powietrzu i częstości ich przekraczania, jak również referencyjnych metodyk pomiarów substancji zapachowych w powietrzu.
Od 2006 r. w Ministerstwie Środowiska prowadzone są prace nad ustawą o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej. Zgodnie z zapisem projektu ustawy, odnosi się ona jedynie do działalności, których prowadzenie jest powodem stałego występowania uciążliwości zapachowej, przy czym podkreślić należy, iż termin „stałe występowanie uciążliwości” nie został bliżej sprecyzowany. W przypadku planowanych przedsięwzięć, ustawa odsyła do odrębnych przepisów o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Każda instalacja powinna być eksploatowana w sposób niepowodujący uciążliwości zapachowej, definiowanej jako stan dyskomfortu, subiektywnie odczuwanego przez człowieka w sferze fizycznej i psychicznej, spowodowanego zapachem substancji występującej w powietrzu. Projekt omawianej ustawy ustala dopuszczalną częstość przekraczania porównawczego poziomu substancji zapachowych w powietrzu, odpowiadającego wartości stężenia zapachowego równej 1 ou/m3 (jednej jednostce zapachowej w metrze sześciennym powietrza). Zgodnie z przepisem ustawy do końca 2012 r. dopuszcza się przekroczenia progu rozpoznawalności zapachu przez 8% godzin w roku, tj. ok. 701 godzin obliczeniowych w roku, z zaostrzeniem obostrzeń do 3% godzin w roku, tj. ok. 262 godzin obliczeniowych od 01.01.2013 r. Dla terenów zabudowy mieszkaniowej obszarów użytkowanych rolniczo przewiduje się wyższe dopuszczalne częstości przekroczenia wartości poziomów porównawczych zapachowych w powietrzu, wynoszące odpowiednio 15% i 8% do końca roku 2012 i od 01.01.2013 r.
Projektowane procedury
Projekt ustawy przewiduje wszczęcie postępowania w sprawie uciążliwości zapachowej przez organ gminy lub ochrony środowiska właściwy do wydania pozwoleń na wprowadzanie substancji lub energii do środowiska, o których mowa w ustawie z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, w zależności od sposobu korzystania ze środowiska w ramach prowadzonej działalności w granicach zakładu, skutkującej zapachową uciążliwością powietrza w zasięgu zapachowego oddziaływania instalacji lub zakładu.
Postępowaniem administracyjnym w sprawie uciążliwości zapachowej powodowanej przez działalność prowadzoną w ramach zwykłego lub powszechnego korzystania ze środowiska zajmuje się organ gminy. Wszczęcie postępowania następuje z urzędu lub na wniosek sołtysa, członka zarządu osiedla lub co najmniej 10% mieszkańców sołectwa. Powszechne korzystanie ze środowiska obejmuje czynienie tego bez użycia instalacji, w celu zaspokojenia potrzeb osobistych oraz gospodarstwa domowego, w tym wypoczynku oraz uprawiania sportu, w zakresie wprowadzania do środowiska substancji lub energii. Przez zwykłe korzystanie ze środowiska w myśl ustawy rozumie się używanie, wykraczające poza ramy korzystania powszechnego, co do którego Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (DzU z 2008 r. nr 25, poz. 150, z późn. zm.) nie wprowadza obowiązku uzyskania pozwolenia na wprowadzanie substancji lub energii do środowiska.
Postępowanie w sprawie uciążliwości zapachowej wymaga przeprowadzenia wizji lokalnej, w której uczestniczą: organ gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta), przedstawiciel rady gminy, podmiot, którego działalność jest przedmiotem postępowania, powiatowy inspektor sanitarny, a w przypadku, gdy wniosek o wszczęcie postępowania złożony został przez mieszkańców sołectwa, również ich pełnomocnik. Wynik wizji lokalnej przesądza o konieczności przeprowadzenia oceny zapachowej jakości powietrza z wykorzystaniem metod oceny określonych w ustawie. Do przeprowadzenia tej oceny zapachowej jakości powietrza zobowiązany jest organ gminy. Gdy potwierdzone zostanie występowanie uciążliwości zapachowej, organ gminy wydaje decyzję, na mocy której określone zostają warunki prowadzenia działalności powodującej emisję związków zapachowych do powietrza, fakultatywnie sposób postępowania zmierzający do wyeliminowania lub ograniczenia uciążliwości zapachowej oraz termin dostosowania prowadzonej działalności do warunków określonych w decyzji, nie dłuższy niż trzy lata. W przypadku, gdy dostosowanie się podmiotu do sposobów postępowania określonych w decyzji administracyjnej nie spowodowało wyeliminowania lub ograniczenia uciążliwości zapachowej, organ gminy może zakazać prowadzenia działalności za odszkodowaniem wypłacanym podmiotowi z budżetu gminy.
Obowiązek prowadzenia postępowania w sprawie uciążliwości zapachowej spowodowanej przez działalność w zakresie innym niż powszechne lub zwykłe korzystanie ze środowiska omawiana ustawa nakłada na Inspekcję Ochrony Środowiska, właściwą do wydania pozwoleń na wprowadzanie substancji lub energii do środowiska, o których mowa w ustawie z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. Postępowanie wszczyna się na wniosek sołtysa, członka rady osiedla lub co najmniej 10% mieszkańców sołectwa. W jego toku przeprowadzona zostaje wizja lokalna, w której uczestniczy organ ochrony środowiska, organ gminy, podmiot, którego działalność jest przedmiotem postępowania, powiatowy inspektor sanitarny, wojewódzki inspektor ochrony środowiska. W przypadku, gdy wniosek o wszczęcie postępowania w sprawie uciążliwości zapachowej pochodzi od mieszkańców sołectwaw wizji lokalnej bierze również udział pełnomocnik mieszkańców gminy.
Jeżeli w wyniku wizji lokalnej stwierdzona zostanie konieczność przeprowadzenia oceny zapachowej uciążliwości powietrza, wówczas obowiązek jej zrealizowania zostanie nałożony na wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. W wypadku, gdy ocena zapachowej jakości powietrza potwierdzi występowanie uciążliwości, wówczas w decyzji organu ochrony środowiska zostaną określone uwarunkowania prowadzenia działalności związanej z wprowadzaniem do powietrza substancji zapachowych. Ustalony jest także fakultatywnie sposóbpostępowania zmierzającego do wyeliminowania albo ograniczenia uciążliwości zapachowej. W wypadku działalności prowadzonej w zakresie innym niż powszechne lub zwykłe korzystanie ze środowiska, termin dostosowania działalności do uwarunkowań i sposobu postępowania określonych w ww. decyzji jest dłuższy i wynosi maksymalnie pięć lat.
Do uwarunkowań prowadzenia działalności zawartych w decyzjach organu gminy i organu ochrony środowiska należy zakaz lub czasowe ograniczenie prowadzenia działalności powodującej uciążliwość zapachową na danym terenie, ograniczenia co do czasu pracy albo korzystania z instalacji lub urządzeń wprowadzających substancje zapachowe do powietrza czy ustalenie udostępnionych tras dla przewozu ładunków powodujących wprowadzanie do powietrza substancji zapachowych. Określone są także warunki meteorologiczne, podczas których obowiązuje zakaz albo ograniczenia prowadzenia czynności związanych z wprowadzaniem do powietrza substancji zapachowych. Decyzje organu gminy lub ochrony środowiska zostają wydane po zasięgnięciu opinii powiatowego inspektora sanitarnego oraz wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska.
W wypadku, gdy podmiot, prowadzący zapachowo uciążliwą działalność w ramach powszechnego lub zwykłego korzystania ze środowiska oraz działalność wykraczającą poza zwykłe i powszechne korzystanie ze środowiska, nie dostosuje się do uwarunkowań i sposobu postępowania zmierzającego do wyeliminowania albo ograniczenia uciążliwości zapachowej wskazanych w ww. decyzjach, ponosi opłatę z tytułu niewykonania decyzji. Opłata ta naliczana jest za każdy dzień zwłoki w dostosowaniu działalności do uwarunkowań ww. decyzji administracyjnych oraz zróżnicowana dla dwóch grup działalności. W ramach powszechnego lub zwykłego korzystania ze środowiska to koszt w wysokości 50 zł, natomiast dla grup wykraczających poza zwykłe lub powszechne korzystanie ze środowiska – 500 zł (dla małych przedsiębiorstw i mikroprzedsiębiorstw) i 1000 zł (dla innych niż małe przedsiębiorstwa i mikroprzedsiębiorstwa). Wpływy z opłat stanowić będą w 50% przychód gminy, a w 50% przychód powiatu lub województwa.
Ocena zapachowej jakości powietrza
Przewidziana ustawą ocena zapachowej jakości powietrza obejmuje: terenowe pomiary zapachowej jakości powietrza (badania tła, badania interwencyjne i inne), określanie wielkości emisji zapachowych oraz prognozowanie częstości przekraczania ustalonych wartości porównawczych substancji zapachowych.
Terenowe badania prowadzone są przez odpowiednio liczny (co najmniej sześć osób w wieku powyżej 16 lat) zespół oceniających o sprawdzonej wrażliwości sensorycznej. Pomiary polegają na ocenie intensywności zapachu powietrza otoczenia. Projekt ustawy przewiduje zastosowanie czterostopniowej skali intensywności zapachu. Opinie o intensywności zapachu notowane są przez członków grupy pomiarowej w sposób niezależny od siebie, przez 5 minut, co 15 sekund. Pomiary realizowane są w nieregularnie rozmieszczonych punktach terenu, leżących w strefie zawietrznej względem emitora. Przewiduje się przeprowadzenie próbnego pomiaru, który stanowić będzie etap wstępnej selekcji oceniających, polegającej na wykluczeniu z grupy pomiarowej osób o braku wrażliwości węchowej lub nadwrażliwości węchowej. Pomiar prowadzi się w punktach zlokalizowanych w zasięgu oddziaływania smugi substancji zapachowych, zaczynając od miejsca, w którym zapach nie jest jeszcze wyczuwalny dla członków zespołu, do miejsca położonego w bliższej odległości od emitora, w którym co najmniej jedna osoba określa zapach jako wyraźny. Wyniki pomiarów intensywności zapachu służą do obliczeń stężenia zapachowego w powietrzu otoczenia, przy wykorzystaniu zależności psychofizycznych, czyli zależności intensywności zapachu od stężenia zapachowego.
Projektowana ustawa przewiduje również prowadzenie całorocznych pomiarów intensywności zapachu w ustalonych punktach siatki pomiarowej przez zespół oceniających. Wyniki pomiarów terenowych mają posłużyć do wyznaczenia średniogodzinnych wartości przygruntowych stężeń zapachowych w powietrzu, co z kolei dzięki zastosowaniu technik modelowania dyspersji zanieczyszczeń w atmosferze pozwoli wyznaczyć częstości przekraczania poziomów porównawczych substancji zapachowych w terenie jak również pozwoli scharakteryzować cały obszar pomiarowy pod kątem zapachowej uciążliwości powietrza.
Inną proponowaną w projekcie ustawy metodą pomiarową jest pomiar emisji z istniejących źródeł metodą olfaktometrii dynamicznej lub statycznej, zgodnie z polską normą PN-EN 13725: „Jakość powietrza. Pomiar stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej”. Pomiary stężenia zapachowego wykonywane są przez odpowiednio liczny zespół pomiarowy, spełniający wymagania normy odnośnie wrażliwości sensorycznej, z zastosowaniem technik rozcieńczeń badanej próbki powietrza. Stężenie zapachowe w próbce powietrza określa się jako wielokrotność stężenia odpowiadającego progowi wyczuwalności zapachu próbki.
Metody obliczeniowe
Emisje substancji zapachowych ze źródeł projektowanych określa się na podstawie literaturowych danych o wskaźnikach emisji, wyznaczonych dla analogicznych obiektów lub na podstawie pomiarów olfaktometrycznych, wykonywanych w analogicznych obiektach istniejących. Informacja o stężeniu zapachowym w próbie gazów odlotowych oraz o wielkości strumienia przepływu gazów odlotowch pozwala wyznaczyć wielkość emisji zapachowej wyrażonej liczbą jednostek zapachowych odprowadzanych do atmosfery w jednostce czasu.
Zasięg uciążliwości zapachowej emitorów można określić, o ile znane są wielkości strumieni emisji zapachowych ze wszystkich punktowych, liniowych i powierzchniowych źródeł emisji, metodą modelowania dyspersji z wykorzystaniem referencyjnego modelu rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Wynikiem symulacji rozprzestrzeniania się substancji zapachowych w atmosferze są wartości przygruntowych stężeń zapachowych w otoczeniu źródeł emisji oraz częstości przekraczania poziomów porównawczych substancji zapachowych w ciągu roku. Rezultaty modelowania zestawione są następnie z wartością poziomu porównawczego oraz dopuszczalnymi częstościami przekraczania wartości porównawczej substancji zapachowych w powietrzu, zestawionymi w tabeli, przedstawiającej poziomy porównawcze uciążliwości zapachowej dla metod obliczeniowych zapachowej jakości powietrza.
Poziomy porównawcze uciążliwości zapachowej dla metod obliczeniowych zapachowej jakości powietrza
1) Dopuszczalny poziom substancji zapachowych w powietrzu – wartość stężenia substancji zapachowych w powietrzu w metrze sześciennym powietrza. Stężenie 1 ou/m3 odpowiada progowi rozpoznawalności zapachu.
2) Jakość hedoniczna zapachu – cecha umożliwiająca klasyfikację na podstawie wywoływanych emocji – negatywnych lub pozytywnych ocen wrażenia węchowego. Wyodrębniono dwie klasy: klasa H0 – zapachy przyjemne lub neutralne, klasa H1 – zapachy nieprzyjemne.
Jednocześnie podkreślić należy, iż w art. 222 ust. 5 obecnie obowiązującej ustawy Prawo Ochrony Środowiska z 27 kwietnia 2001 r. z późn. zm. istnieje zapis dający ministrowi właściwemu do spraw środowiska, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, możliwość określenia w drodze rozporządzenia, wartości odniesienia substancji zapachowych w powietrzu i metod oceny zapachowej jakości powietrza. Zgodnie z zapisem ustawy POŚ we wspomnianym rozporządzeniu zostaną ustalone i zróżnicowane (w zależności od przeznaczenia lub sposobu zagospodarowania terenu) wartości odniesienia substancji zapachowych w powietrzu, dopuszczalne częstości przekraczania wartości odniesienia substancji zapachowych w powietrzu oraz okresy, dla których uśrednia się wyniki pomiarów substancji zapachowych. Jednocześnie w rozporządzeniu mogą zostać ustalone: czas obowiązywania wartości odniesienia substancji zapachowych w powietrzu, zależność wartości odniesienia substancji zapachowych w powietrzu lub dopuszczalnych częstości przekraczania wartości odniesienia substancji zapachowych od jakości zapachu. Ponadto rodzaje instalacji, dla których ilości gazów lub pyłów dopuszczonych do wprowadzania do powietrza ustala się, uwzględniając wartości odniesienia substancji zapachowych w powietrzu. Zatwierdzenie projektu omawianej ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej wiązać się będzie zatem z usunięciem powyższych zapisów ustawy POŚ.
Beata Merecka
OdourNet Holding Group
Amsterdam, Holandia
