Projektowanie uniwersalne
Tereny zieleni miejskiej z założenia powinny być ogólnodostępne i służyć zacieśnianiu więzi społecznych wszystkich mieszkańców. Tymczasem często są miejscem segregacji ludzi na pełnosprawnych i niepełnosprawnych.
Niepełnosprawny to osoba z długotrwale obniżoną sprawnością fizyczną, umysłową, intelektualną lub sensoryczną – w Polsce co dziesiąta osoba. Tymczasem istniejące przepisy prawne odnośnie projektowania z myślą o osobach niepełnosprawnych oparte są na normach technicznych dotyczących tylko obiektów budowlanych z otoczeniem i bezpośrednio niezwiązanych z projektowaniem terenów zieleni. Często więc względy ekonomiczne zwyciężają ze zdrową logiką, a koszty są wartością określającą możliwości realizacyjne. Dlatego od projektanta terenów zieleni wymaga się nie tylko szerokiej wiedzy architektonicznej i znajomości materiału roślinnego, ale także dotyczącej medycyny, socjologii czy psychologii.
Główny ciąg pieszy w zabytkowym Parku Żeromskiego w Warszawie po modernizacji w myśl projektowania uniwersalnego – pas nawierzchni utwardzonej dla mniej sprawnych i wózków, z cofniętą małą architekturą i z regularnie powtarzającymi się ławkami dla odpoczynku
Różnorodność stopni i rodzajów niepełnosprawności powoduje, że zasady projektowe często wzajemnie się wykluczają. Na większą specjalizację można pozwolić sobie jedynie podczas projektowania specjalnych ośrodków dla osób o konkretnej grupie niepełnosprawności, np. ośrodków dla osób głuchych lub niewidomych. W przypadku ogólnodostępnych terenów miejskich międzynarodowym standardem staje się projektowanie uniwersalne, w którym nie chodzi o stosowanie specjalnie wyróżniających się urządzeń, ale o takie przystosowanie terenu, by różnice między niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi podczas użytkowania terenu były nieodczuwalne. Specjalne urządzenia dla niepełnosprawnych mogą być odbierane jako forma dyskryminacji.
Dostępność integralna
Na terenach publicznych istnieje również problem nie tylko fizycznego udostępnienia terenu, ale także dostępności programowej, czyli w jakim stopniu osoba niepełnosprawna jest w stanie skorzystać z usług i atrakcji zlokalizowanych na obiekcie. Udostępnianie programowe jest jedynie pośrednio związane ze zlikwidowaniem barier architektonicznych, a znacznie częściej polega na wyczuleniu i przeszkoleniu personelu oraz zakupieniu sprzętu, który pomoże osobie niepełnosprawnej pokonać przeszkodę samodzielnie lub z pomocą obsługi. Ważne, aby niepełnosprawny miał poczucie samodzielności i czuł się pełnoprawnym członkiem społeczności. Ma to miejsce chociażby w zabytkowych budowlach i parkach, które nie zawsze posiadają lub mają możliwość zainstalowania nowoczesnej infrastruktury bez niszczenia substancji zabytkowej. W takim przypadku zagwarantowanie przewodnika dla osób niepełnosprawnych lub skorzystanie z najnowszych osiągnięć technicznych i audiowizualnych powinno zapewnić jak najszersze poznanie i zwiedzenie obiektu.
Dostępność pozorna – pochylnia nieoznakowana kolorystycznie i poprzez zmianę nawierzchni (nierówna kostka granitowa utrudnia zjazd), zbyt duży spadek w połączeniu z pojedynczą poręczą staje się niebezpiecznym elementem w parku (po lewej), stroma pochylnia bez zabezpieczeń, o nierównej nawierzchni i wystających progach krawężników – promenada wzdłuż Wisły w Warszawie(po prawej)
Często spotykanym zjawiskiem jest tzw. dostępność pozorna, polegająca na wprowadzeniu dla niepełnosprawnych urządzeń pomocniczych, których warunki techniczne nie dają możliwości bezpiecznego ich użytkowania. Są to m.in. zbyt mocno nachylone lub śliskie rampy oraz wprowadzanie progów albo zbyt wysokich poręczy z niewygodnym uchwytem.
Kompozycja
Teren zieleni powinien mieć konkretnie określone granice oraz czytelny układ kompozycyjny, pozbawiony w miarę możliwości barier architektonicznych, które ograniczają samodzielność, potęgują niepokój i frustracje u osób gorzej radzących sobie z orientacją w terenie.
Bezmyślne tworzenie barier przed wejściem do parku Traugutta w Warszawie – znak drogowy na osi oraz kilka schodów na niewielkim spadku zamiast pochylni
W przypadku adaptacji obiekt należy przystosować poprzez dodanie elementów znoszących istniejące bariery, nawet przy pomocy osób trzecich. Warto podkreślić, że niewidomi bardzo szybko uczą się wszelkich prawidłowości i powtarzalności w terenie. Dlatego ważne jest wyznaczenie charakterystycznych punktów w przestrzeni, które ułatwiają orientację i rozpoznanie skali założenia. Mogą to być elementy architektoniczne postrzegane tylko wzrokowo, ale zazwyczaj stosuje się także tzw. wydarzenia przestrzenne, działające na kilka zmysłów jednocześnie, np. fontanna jako dominanta przestrzenna postrzegana wzrokowa, element oddziałujący na zmysły słuchu (szum i pulsowanie wody) oraz dotyku (bryza wilgoci).
Prawidłowo zaprojektowana pochylnia, o niewielkim spadku, z podwójną poręczą po obu stronach i wyższych krawężnikach jako wyjście ze skweru
Wejścia i główne aleje w parkach powinny być wyróżnione, bezpieczne i wolne od barier. Dobrze, gdy są oznaczone tablicą informacyjną z kontrastowymi kolorami na białym tle i wypukłościami na planie dla osób niewidomych.
Komunikacja
Pasy ruchu powinny być szersze (minimum 1,8-2 m) i pozbawione wszelkich przeszkód: dolnych (nie wyższych od 0,02 m), górnych (nie niższych niż 2,2-2,5 m) i bocznych (wycofanie z pasa ruchu ławek, latarni, koszy na śmieci). Dla osób z utrudnioną możliwością poruszania się zaleca się sytuowanie miejsc odpoczynku w odległościach co 30 m (maksymalnie 60 m) oraz alejek o nawierzchniach równych, twardych, szorstkich i niewywołujących odblasków, które mogą oślepiać osoby słabowidzące oraz spadku nieprzekraczającym 3% (skrajnie 5%). Należą do nich wszelkiego rodzaju kostki i płyty betonowe, z kamienia naturalnego, perforowanego drewna, poza kostkami o obłych kształtach i polerowanej nawierzchni (kocie łby, gładka terakota, cegły klinkierowe). Odgłos kroków po różnej nawierzchni także niesie w sobie informację o przestrzeni. Zróżnicowanie faktur i materiałów informuje o zmianie w układzie kompozycji, może prowadzić do głównych elementów założenia, do wyjść oraz ostrzegać przed barierą terenową.
Urządzenia pomocnicze
W przypadku różnic wysokościowych terenu powyżej 3% stosuje się schody, pochylnie, rampy, dźwigi lub windy. Schody, aby spełniać wymagania osób niepełnosprawnych, powinny mieć początek i koniec biegu odpowiednio oznaczony kolorystycznie oraz zasugerowany poprzez zmianę nawierzchni. Winny posiadać przedłużone poręcze na dwóch wysokościach, stopnie niemające nosków i wycięć ułatwiających potknięcie. Zaleca się projektowanie 3-10 stopni w jednym biegu (poniżej tej granicy możliwa jest rezygnacja z bariery poprzez ukształtowanie odpowiedniego spadku terenu, powyżej zalecane jest wprowadzenie spocznika rozdzielającego). W przypadku szerokich schodów poręcze powinny pojawić się co 4 m.
Prawidłowo oznakowane zejście po schodach dla osób niewidomych i słabowidzących – poręcze z podwiniętymi końcami, pas nawierzchni o innej fakturze (kostka granitowa) z dodatkowym, jaskrawym oznaczeniem kolorystycznym, informującym o zmianie wysokości nawierzchni
Rampy i pochylnie przeznaczone są głównie dla wózków inwalidzkich, choć równie chętnie korzystają z nich rodzice z dziećmi w wózkach i rowerzyści. Prawidłowa pochylnia powinna mieć nawierzchnie antypoślizgową z odbojnikiem, minimalną szerokość równą 1,2 m i długość nieprzekraczającą 9 m, ewentualnie podgrzewaną posadzkę, co zapobiega oblodzeniu i zaleganiu śniegu. W przypadku długich pochylni stosuje się spocznik o długości ok. 1,5 m, oprócz tych na początku i końcu. Pochylnia o spadku powyżej 5% powinna posiadać poręcze podwójne na wysokości 0,75 i 0,9 m, których krawędzie muszą być przedłużone na końcach o 0,3 m i zaokrąglone w dół. W zależności od różnic wysokości, jakie projektowana pochylnia będzie pokonywać, przyjęto dla terenów zewnętrznych (w tym terenów zieleni) następujące wartości spadków: przy różnicy do 15 cm – 15%, między 15-50 cm – 8%, powyżej 50 cm – 6% (choć międzynarodowe badania wykazały, że najwygodniejszy spadek to 5%).
Roślinność
Nasadzenia projektowane z myślą o osobach niepełnosprawnych i stosowane z umiarem nie mogą wprowadzać chaosu informacyjnego zbyt dużą ilością wrażeń. Drzewa i krzewy wzdłuż ciągów pieszych powinny być tak przycięte aby gałęzie nie wchodziły w strefę ruchu, ale jednocześnie były elementami prowadzącymi o charakterystycznym kształcie (kolumnada pni drzew, żywopłot, barwna rabata kwiatowa).
Barwna, pachnąca rabata kwiatowa wzdłuż ciągu pieszego wyznacza kierunek głównego ruchu pieszego w Parku Bercy w Paryżu
W przypadku osób niewidomych i słabowidzących szczególnie ważne są elementy wywołujące bodźce słuchowe, dotykowe i węchowe. W tym celu zaleca się stosowanie nasadzeń o pachnących kwiatach lub pędach, np. zioła albo rośliny będące pożywieniem dla ptaków i owadów. Lepiej stosować grupy roślin jednego gatunku, których faktura liści i zapach będzie kojarzył się jednoznacznie z określonym miejscem w przestrzeni, np. ogród różany, ogród różaneczników czy ogród ziołowy. Podobnie jak w przypadku projektowania placów zabaw dla dzieci, należy zwrócić uwagę na to, aby rośliny nie posiadały części trujących i kolczastych.
Tematyczny ogród zapachowy wewnątrz dużego parku może być punktem orientacji przestrzennej (wydarzeniem przestrzennym) rozpoznawalnym przez osoby niewidome na podstawie zapachu, nawet z innych części parku
Katarzyna Pałubska
architekt krajobrazu
Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
Warte uwagi
Projektowanie terenów zielni z myślą o osobach niepełnosprawnych, niestety, nadal opiera się tylko na wyczuciu i wiedzy projektanta – brak jest przepisów jednoznacznie określających zasady projektowania parków. Podpisana przez Polskę w marcu 2007 r. międzynarodowa Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych (wejdzie w życie prawdopodobnie pod koniec roku), oprócz stwierdzenia o swobodnym dostępie do kultury, sportu i rekreacji przez osoby niepełnosprawne, nie wspomina o publicznych terenach zieleni. Nadal więc jakość parków i skwerów zależeć będzie od ich twórców.
Niepełnosprawny to osoba z długotrwale obniżoną sprawnością fizyczną, umysłową, intelektualną lub sensoryczną – w Polsce co dziesiąta osoba. Tymczasem istniejące przepisy prawne odnośnie projektowania z myślą o osobach niepełnosprawnych oparte są na normach technicznych dotyczących tylko obiektów budowlanych z otoczeniem i bezpośrednio niezwiązanych z projektowaniem terenów zieleni. Często więc względy ekonomiczne zwyciężają ze zdrową logiką, a koszty są wartością określającą możliwości realizacyjne. Dlatego od projektanta terenów zieleni wymaga się nie tylko szerokiej wiedzy architektonicznej i znajomości materiału roślinnego, ale także dotyczącej medycyny, socjologii czy psychologii.
Główny ciąg pieszy w zabytkowym Parku Żeromskiego w Warszawie po modernizacji w myśl projektowania uniwersalnego – pas nawierzchni utwardzonej dla mniej sprawnych i wózków, z cofniętą małą architekturą i z regularnie powtarzającymi się ławkami dla odpoczynku
Różnorodność stopni i rodzajów niepełnosprawności powoduje, że zasady projektowe często wzajemnie się wykluczają. Na większą specjalizację można pozwolić sobie jedynie podczas projektowania specjalnych ośrodków dla osób o konkretnej grupie niepełnosprawności, np. ośrodków dla osób głuchych lub niewidomych. W przypadku ogólnodostępnych terenów miejskich międzynarodowym standardem staje się projektowanie uniwersalne, w którym nie chodzi o stosowanie specjalnie wyróżniających się urządzeń, ale o takie przystosowanie terenu, by różnice między niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi podczas użytkowania terenu były nieodczuwalne. Specjalne urządzenia dla niepełnosprawnych mogą być odbierane jako forma dyskryminacji.
Dostępność integralna
Na terenach publicznych istnieje również problem nie tylko fizycznego udostępnienia terenu, ale także dostępności programowej, czyli w jakim stopniu osoba niepełnosprawna jest w stanie skorzystać z usług i atrakcji zlokalizowanych na obiekcie. Udostępnianie programowe jest jedynie pośrednio związane ze zlikwidowaniem barier architektonicznych, a znacznie częściej polega na wyczuleniu i przeszkoleniu personelu oraz zakupieniu sprzętu, który pomoże osobie niepełnosprawnej pokonać przeszkodę samodzielnie lub z pomocą obsługi. Ważne, aby niepełnosprawny miał poczucie samodzielności i czuł się pełnoprawnym członkiem społeczności. Ma to miejsce chociażby w zabytkowych budowlach i parkach, które nie zawsze posiadają lub mają możliwość zainstalowania nowoczesnej infrastruktury bez niszczenia substancji zabytkowej. W takim przypadku zagwarantowanie przewodnika dla osób niepełnosprawnych lub skorzystanie z najnowszych osiągnięć technicznych i audiowizualnych powinno zapewnić jak najszersze poznanie i zwiedzenie obiektu.
Dostępność pozorna – pochylnia nieoznakowana kolorystycznie i poprzez zmianę nawierzchni (nierówna kostka granitowa utrudnia zjazd), zbyt duży spadek w połączeniu z pojedynczą poręczą staje się niebezpiecznym elementem w parku (po lewej), stroma pochylnia bez zabezpieczeń, o nierównej nawierzchni i wystających progach krawężników – promenada wzdłuż Wisły w Warszawie(po prawej)
Często spotykanym zjawiskiem jest tzw. dostępność pozorna, polegająca na wprowadzeniu dla niepełnosprawnych urządzeń pomocniczych, których warunki techniczne nie dają możliwości bezpiecznego ich użytkowania. Są to m.in. zbyt mocno nachylone lub śliskie rampy oraz wprowadzanie progów albo zbyt wysokich poręczy z niewygodnym uchwytem.
Kompozycja
Teren zieleni powinien mieć konkretnie określone granice oraz czytelny układ kompozycyjny, pozbawiony w miarę możliwości barier architektonicznych, które ograniczają samodzielność, potęgują niepokój i frustracje u osób gorzej radzących sobie z orientacją w terenie.
Bezmyślne tworzenie barier przed wejściem do parku Traugutta w Warszawie – znak drogowy na osi oraz kilka schodów na niewielkim spadku zamiast pochylni
W przypadku adaptacji obiekt należy przystosować poprzez dodanie elementów znoszących istniejące bariery, nawet przy pomocy osób trzecich. Warto podkreślić, że niewidomi bardzo szybko uczą się wszelkich prawidłowości i powtarzalności w terenie. Dlatego ważne jest wyznaczenie charakterystycznych punktów w przestrzeni, które ułatwiają orientację i rozpoznanie skali założenia. Mogą to być elementy architektoniczne postrzegane tylko wzrokowo, ale zazwyczaj stosuje się także tzw. wydarzenia przestrzenne, działające na kilka zmysłów jednocześnie, np. fontanna jako dominanta przestrzenna postrzegana wzrokowa, element oddziałujący na zmysły słuchu (szum i pulsowanie wody) oraz dotyku (bryza wilgoci).
Prawidłowo zaprojektowana pochylnia, o niewielkim spadku, z podwójną poręczą po obu stronach i wyższych krawężnikach jako wyjście ze skweru
Wejścia i główne aleje w parkach powinny być wyróżnione, bezpieczne i wolne od barier. Dobrze, gdy są oznaczone tablicą informacyjną z kontrastowymi kolorami na białym tle i wypukłościami na planie dla osób niewidomych.
Komunikacja
Pasy ruchu powinny być szersze (minimum 1,8-2 m) i pozbawione wszelkich przeszkód: dolnych (nie wyższych od 0,02 m), górnych (nie niższych niż 2,2-2,5 m) i bocznych (wycofanie z pasa ruchu ławek, latarni, koszy na śmieci). Dla osób z utrudnioną możliwością poruszania się zaleca się sytuowanie miejsc odpoczynku w odległościach co 30 m (maksymalnie 60 m) oraz alejek o nawierzchniach równych, twardych, szorstkich i niewywołujących odblasków, które mogą oślepiać osoby słabowidzące oraz spadku nieprzekraczającym 3% (skrajnie 5%). Należą do nich wszelkiego rodzaju kostki i płyty betonowe, z kamienia naturalnego, perforowanego drewna, poza kostkami o obłych kształtach i polerowanej nawierzchni (kocie łby, gładka terakota, cegły klinkierowe). Odgłos kroków po różnej nawierzchni także niesie w sobie informację o przestrzeni. Zróżnicowanie faktur i materiałów informuje o zmianie w układzie kompozycji, może prowadzić do głównych elementów założenia, do wyjść oraz ostrzegać przed barierą terenową.
Urządzenia pomocnicze
W przypadku różnic wysokościowych terenu powyżej 3% stosuje się schody, pochylnie, rampy, dźwigi lub windy. Schody, aby spełniać wymagania osób niepełnosprawnych, powinny mieć początek i koniec biegu odpowiednio oznaczony kolorystycznie oraz zasugerowany poprzez zmianę nawierzchni. Winny posiadać przedłużone poręcze na dwóch wysokościach, stopnie niemające nosków i wycięć ułatwiających potknięcie. Zaleca się projektowanie 3-10 stopni w jednym biegu (poniżej tej granicy możliwa jest rezygnacja z bariery poprzez ukształtowanie odpowiedniego spadku terenu, powyżej zalecane jest wprowadzenie spocznika rozdzielającego). W przypadku szerokich schodów poręcze powinny pojawić się co 4 m.
Prawidłowo oznakowane zejście po schodach dla osób niewidomych i słabowidzących – poręcze z podwiniętymi końcami, pas nawierzchni o innej fakturze (kostka granitowa) z dodatkowym, jaskrawym oznaczeniem kolorystycznym, informującym o zmianie wysokości nawierzchni
Rampy i pochylnie przeznaczone są głównie dla wózków inwalidzkich, choć równie chętnie korzystają z nich rodzice z dziećmi w wózkach i rowerzyści. Prawidłowa pochylnia powinna mieć nawierzchnie antypoślizgową z odbojnikiem, minimalną szerokość równą 1,2 m i długość nieprzekraczającą 9 m, ewentualnie podgrzewaną posadzkę, co zapobiega oblodzeniu i zaleganiu śniegu. W przypadku długich pochylni stosuje się spocznik o długości ok. 1,5 m, oprócz tych na początku i końcu. Pochylnia o spadku powyżej 5% powinna posiadać poręcze podwójne na wysokości 0,75 i 0,9 m, których krawędzie muszą być przedłużone na końcach o 0,3 m i zaokrąglone w dół. W zależności od różnic wysokości, jakie projektowana pochylnia będzie pokonywać, przyjęto dla terenów zewnętrznych (w tym terenów zieleni) następujące wartości spadków: przy różnicy do 15 cm – 15%, między 15-50 cm – 8%, powyżej 50 cm – 6% (choć międzynarodowe badania wykazały, że najwygodniejszy spadek to 5%).
Roślinność
Nasadzenia projektowane z myślą o osobach niepełnosprawnych i stosowane z umiarem nie mogą wprowadzać chaosu informacyjnego zbyt dużą ilością wrażeń. Drzewa i krzewy wzdłuż ciągów pieszych powinny być tak przycięte aby gałęzie nie wchodziły w strefę ruchu, ale jednocześnie były elementami prowadzącymi o charakterystycznym kształcie (kolumnada pni drzew, żywopłot, barwna rabata kwiatowa).
Barwna, pachnąca rabata kwiatowa wzdłuż ciągu pieszego wyznacza kierunek głównego ruchu pieszego w Parku Bercy w Paryżu
W przypadku osób niewidomych i słabowidzących szczególnie ważne są elementy wywołujące bodźce słuchowe, dotykowe i węchowe. W tym celu zaleca się stosowanie nasadzeń o pachnących kwiatach lub pędach, np. zioła albo rośliny będące pożywieniem dla ptaków i owadów. Lepiej stosować grupy roślin jednego gatunku, których faktura liści i zapach będzie kojarzył się jednoznacznie z określonym miejscem w przestrzeni, np. ogród różany, ogród różaneczników czy ogród ziołowy. Podobnie jak w przypadku projektowania placów zabaw dla dzieci, należy zwrócić uwagę na to, aby rośliny nie posiadały części trujących i kolczastych.
Tematyczny ogród zapachowy wewnątrz dużego parku może być punktem orientacji przestrzennej (wydarzeniem przestrzennym) rozpoznawalnym przez osoby niewidome na podstawie zapachu, nawet z innych części parku
Katarzyna Pałubska
architekt krajobrazu
Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
Warte uwagi
Projektowanie terenów zielni z myślą o osobach niepełnosprawnych, niestety, nadal opiera się tylko na wyczuciu i wiedzy projektanta – brak jest przepisów jednoznacznie określających zasady projektowania parków. Podpisana przez Polskę w marcu 2007 r. międzynarodowa Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych (wejdzie w życie prawdopodobnie pod koniec roku), oprócz stwierdzenia o swobodnym dostępie do kultury, sportu i rekreacji przez osoby niepełnosprawne, nie wspomina o publicznych terenach zieleni. Nadal więc jakość parków i skwerów zależeć będzie od ich twórców.
