Rekreacja na osiedlach

Od kilkudziesięciu lat niewiele zmienia się w podejściu do kształtowania osiedlowych przestrzeni rekreacji. Również nowe realizacje zespołów mieszkaniowych wydają się bazować na wciąż tych samych, utartych rozwiązaniach. Coraz częściej plac zabaw to miejsce bezpieczne i kolorowe, ale też nudne i wszędzie bardzo podobne, niezależnie od szerokości geograficznej i lokalnych tradycji. Place zabaw ciekawią dzieci na krótko, a pozostali użytkownicy mają tendencję do spędzania wolnego czasu w domach lub centrach handlowych. Jakie są więc prawdziwe potrzeby mieszkańców? Na to pytanie próbowano poszukać odpowiedzi, badając jakość terenów rekreacyjnych na sześciu osiedlach Szczecina.

Przeprowadzone wśród mieszkańców w latach 2003-2006 badania ankietowe wykazały, że wbrew obiegowym opiniom powodem rezygnacji z rekreacji nie jest brak wolnego czasu. W dniu roboczym przeciętnie mają go do dyspozycji ok. 4 godz., a w dniu wolnym ok. 8. Korzystanie z podwórka i wnętrza międzyblokowego zadeklarowało tylko 6,8% ankietowanych osób i były to przede wszystkim te w wieku emerytalnym. Tak małe zainteresowanie tymi terenami mieszkańcy łączą m.in. z brakiem możliwości atrakcyjnego dla nich spędzania wolnego czasu. Niezadowolonych z warunków do rekreacji, jakie oferuje Szczecin, było ponad 50% ankietowanych, co jednocześnie może wydawać się paradoksem w kontekście powszechnie panującej opinii o znacznych zasobach zieleni miasta. Wydaje się zatem, że problem leży w zagospodarowaniu terenów i ich ofercie programowej, nieprzystającej do rzeczywistych potrzeb i oczekiwań potencjalnych użytkowników. Analiza stanu zagospodarowania badanych terenów pod kątem ich walorów lokalizacyjnych, krajobrazowych i programowych nasuwa wniosek o błędnym rozumieniu pojęcia rekreacji przez projektantów. Spłycana jest ona wyłącznie do form rekreacji ruchowej lub jest utożsamiana z wypoczynkiem. Pojęcie to obejmuje tymczasem również rozwój osobisty, gry, realizację własnego hobby oraz zabawę. Ponadto łączy się z potrzebą aktywności na płaszczyźnie fizycznej, intelektualnej i emocjonalnej. Decyzja o podjęciu aktywności rekreacyjnej jest efektem indywidualnej potrzeby, której możliwość realizacji stanowi warunek konieczny dla odbycia efektywnego procesu rekreacji. Potrzeby te są bardzo różne, tak jak różne są typy charakterologiczne i uwarunkowania dnia codziennego. Można jednak wydzielić pewne ich grupy: bieżącą regenerację sił, komfort, kontakty społeczne, indywidualizm, rozwój i poznanie oraz estetykę.

Potrzeby dotyczące bieżącej regeneracji sił są realizowane przez zapewnienie warunków do wypoczynku biernego i czynnego w podstawowym zakresie. Pociąga to za sobą z jednej strony potrzebę organizacji spokojnych miejsc otoczonych zielenią, a z drugiej zapewnienie podstaw do aktywnego wypoczynku na osiedlu. Podstawową bazę programową powinny stanowić tu ciągi spacerowe i ścieżki rowerowe tworzące spójny system, łączący często odwiedzane miejsca na osiedlu (punkty usług czy przystanki komunikacji) oraz umożliwiający rekreację „przy okazji” codziennych obowiązków. Ma to ogromne znaczenie, szczególnie z punktu widzenia osób dorosłych. Analizowane osiedla powszechnie wykazują pod tym względem znaczące braki. Ciągi komunikacyjne trudno określać mianem spacerowych, gdyż są one powszechnie anektowane przez parkujące samochody i ubogie w zieleń, więc mogą stanowić miejsce rekreacji jedynie fragmentarycznie.

Inną ważną potrzebą jest poczucie komfortu, na które składa się bezpieczeństwo oraz zapewnienie zdrowego mikroklimatu, który można uzyskać np. przez wprowadzanie zieleni izolującej w sąsiedztwie ruchliwej ulicy czy zwiększając powierzchnię biologicznie czynną. Również w przypadku tej potrzeby w większości badanych osiedli Szczecina wykazano jedynie połowiczne możliwości jej realizacji. Komfort obniża znacząco brak czytelnej kompozycji osiedli oraz brak stosowania wizualnych granic w kształtowaniu przestrzeni, co w przypadku szeregu placyków sąsiedzkich doprowadziło do powstania przestrzeni „niczyich”. Pozytywnym elementem poprawiającym sytuację jest dość znaczna ilość zieleni w badanych osiedlach oraz w przypadku dwóch z nich dobre warunki lokalizacyjne. Osiedlowe nasadzenia wymagają jednak uzupełnień, zwłaszcza w postaci zwartych ścian izolujących od źródeł zmęczenia: parkingów, śmietników i ulic.

Potrzeba kontaktów społecznych w rekreacji wiąże się ze stworzeniem warunków dla podejmowania form rekreacji grupowej. Podstawowym warunkiem dla ich uzyskania jest kreacja przestrzeni prospołecznej, sprzyjającej kontaktom społecznym, a z drugiej włączenie mieszkańców w proces tworzenia przestrzeni rekreacji, aby czuli się jej gospodarzami. Konieczne jest wyodrębnienie zarówno przestrzeni sąsiedzkich, których adresatem jest wybrana grupa mieszkańców, jak i wykształcenie centrum, będącego swego rodzaju „sercem osiedla”, w którym kreowane będą atrakcyjne miejsca spotkań, ożywiające przestrzeń oraz nastąpi zaktywizowanie osiedlowego życia. W takim ujęciu potrzeby mieszkańców nie są realizowane w stopniu wystarczającym, chociaż w kilku przypadkach poczyniono niedawno pewne inwestycje. Niestety, żadne z badanych osiedli nie posiada zrealizowanej ogólnoosiedlowej przestrzeni rekreacji. Umożliwiają ją jedynie wnętrza międzyblokowe, urządzone właściwie wyłącznie pod kątem dzieci. Tylko jedno z badanych osiedli posiada prężnie działające kluby osiedlowe zrzeszające mieszkańców i organizujące festyny oraz sezonowe imprezy.

Potrzeba indywidualizmu może być realizowana dwustronnie: przez nadanie otoczeniu cech wyróżniających oraz poprzez zapewnienie odpowiedniego programu rekreacyjnego, uwzględniającego nietypowe formy aktywności rekreacyjnej. Pewnym przejawem potrzeby indywidualizmu w rekreacji jest potrzeba wyrazu artystycznego. Ogromny potencjał w tym zakresie wydają się posiadać interaktywne place zabaw, uaktywniające kreatywność i pobudzające wyobraźnię np. zabawa dźwiękiem oraz plenerowe galerie sztuki. Innym elementem mogą być ogródki przydomowe, umożliwiające mieszkańcom osiedli samodzielną kreację przestrzeni. Tylko jedno z analizowanych osiedli ma zorganizowane przedogródki, stanowiące prawdziwą chlubę mieszkańców. Place zabaw, zachęcające do niebanalnych zabaw ze sztuką, nie są w ogóle realizowane. Brakuje również elementów rzeźbiarskich czy małej architektury o indywidualnym wzornictwie, sprzyjających zaspokajaniu potrzeby indywidualizmu w sposób bierny.

Potrzeby rozwoju i poznania mogą być realizowane przez zapewnienie programu umożliwiającego podjęcie form rekreacji, warunkujących rozwój zainteresowań i zdolności, oraz kreację miejsc o walorach dydaktycznych (edukacyjnych ciągów spacerowych, sezonowych wystaw plenerowych, tematycznych ogrodów osiedlowych). Potrzeby te wydają się przypadać często zapomnianym, traktowanym jako relikt poprzedniej epoki, klubom osiedlowym. Wskrzeszenie funkcji animatorów „kultury podwórkowej” może tymczasem implikować szereg pozytywnych zjawisk społecznych. Rekreacja realizowana w analizowanych osiedlach (głównie przez bogaty program) została ograniczona do placów zabaw wyposażonych w urządzenia do zabaw ruchowych, w wyniku czego efektywny wypoczynek jest tam praktycznie niemożliwy. Place zabaw z pojedynczymi urządzeniami, mogącymi zachęcać dzieci do pewnych zabaw tematycznych, zlokalizowane zostały jedynie na dwóch osiedlach.

Potrzeba estetyki w rekreacji objawia się potrzebą regeneracji przez kontakt z szeroko rozumianym pięknem, np. z przyrodą, ale także z elementami kulturowymi, w tym sztuką. Osiedle powinno być kształtowane w postaci jednego, wielkiego ogrodu, w którym rekreacja dotyczy całości założenia (a nie tylko wydzielonego do tego celu terenu), gdzie poszczególne wnętrza tworzą miniparki i ogrody. W badanych osiedlach potrzeba ta znajduje częściowo możliwości zaspokojenia na dwóch z nich, dzięki korzystnej lokalizacji i dobrym warunkom naturalnym (las, rzeźba terenu). We wszystkich zespołach wyraźnie daje się jednak odczuć brak założeń o charakterze ogrodowym, ubóstwo form i detalu.

Zatem oceniając osiedla pod innym kątem niż to się powszechnie czyni, można wykryć wiele niedociągnięć. Nawet pozornie atrakcyjne inwestycje – jak założenie nowego placu zabaw czy zakup ławek – wydają się chybione, jeśli przeprowadza się je bez znajomości mechanizmów rekreacji i faktycznych potrzeb z nią związanych. Pozostaje jednak nadzieja, że działania warunkujące kreację przestrzeni atrakcyjnej do rekreacji są możliwe do przeprowadzenia i nie takie kosztowne, jakby się pozornie wydawało. Świadczy o tym szereg realizacji osiedli zlokalizowanych „po sąsiedzku” w Niemczech i Danii, często o znacznie mniejszym (z różnych względów) potencjale niż nasze. Potrzebna jest jednak przede wszystkim zmiana podejścia w rozumieniu rekreacji, a co za tym idzie kształtowanie całego obszaru zabudowy jako przestrzeni rekreacji, czego efektem będzie „osiedle jak ogród”.

dr Magdalena Czałczyńska-Podolska

Katedra Projektowania Krajobrazu,

Akademia Rolnicza w Szczecinie