Rewitalizacja terenów poprzemysłowych
Dokonujące się w ostatnich latach przekształcenia w sferze gospodarczej skutkują m.in. powstaniem tzw. terenów poprzemysłowych, czyli takich, które przestały pełnić funkcje gospodarcze, ponieważ w wyniku tej działalności zostały zdegradowane.
W województwie śląskim degradacja powierzchni ziemi związana jest przede wszystkim z przemysłem wydobywczym i przetwórczym. Najczęściej mamy do czynienia zarówno z degradacją chemiczną (zanieczyszczeniem), jak i fizyczną (morfologiczną), tzn. przekształceniem powierzchni i/lub elementów zabudowy terenu. Degradacja chemiczna może wywierać negatywny wpływ na stan środowiska i zdrowie mieszkańców oraz, podobnie jak degradacja fizyczna, ograniczać możliwość pełnienia niektórych funkcji gospodarczych.
Ponowne zagospodarowanie terenów poprzemysłowych poprzez nadanie im nowych funkcji gospodarczych, rekreacyjnych lub przyrodniczych jest ważnym wyzwaniem dla całego regionu, w szczególności dla wszystkich szczebli administracji rządowej oraz samorządowej. Musi też stanowić realną alternatywę dla przeznaczania pod działalność gospodarczą nowych terenów (tzw. greenfields). Zagospodarowanie musi być jednak poprzedzone działaniami rekultywacyjnymi, których celem jest przywrócenie terenowi zdolności do pełnienia przewidzianych dla niego funkcji. Rekultywacja może obejmować zarówno oczyszczanie terenu, jak i usuwanie zbędnych elementów infrastruktury oraz przemieszczenia gruntów.
Zgodnie z polskim ustawodawstwem, obowiązek rekultywacji spoczywa na właścicielu terenu. Często jest to obowiązek trudny do wyegzekwowania, bo sprawcami degradacji były dawne zakłady państwowe, które nie przetrwały okresu transformacji w formie i kondycji finansowej umożliwiającej przeprowadzenie kosztownej rekultywacji. Także niektóre procesy przemian prawno-własnościowych nie tylko nie ułatwiły, ale wręcz skomplikowały możliwości podjęcia skutecznych działań rekultywacyjnych.
Tworzenie warunków sprzyjających
W przypadku terenów wyjątkowo korzystnie zlokalizowanych i zdegradowanych w stopniu umiarkowanym możliwe jest przeprowadzenie pełnej rewitalizacji (rekultywacja oraz zagospodarowanie) w układzie komercyjnym. W trudniejszych przypadkach potencjalny inwestor, mając do wyboru teren poprzemysłowy i greenfield, podejmie decyzję zgodną ze swoim interesem. Niezbędne jest zatem tworzenie warunków sprzyjających maksymalnej ochronie terenów zielonych, co jest równoznaczne z koniecznością powtórnego, a w dłuższej perspektywie wielokrotnego wykorzystywania pod działalność gospodarczą tych samych terenów.
Województwo śląskie nawiązało kontakty z regionami państw zachodnich, które posiadają doświadczenia w skutecznym rozwiązywaniu podobnych problemów na swoim terenie, a w szczególności z Regionem Nord-Pas de Calais, Północną Nadrenią-Westfalią i Walonią. Bezpośrednie przeniesienie tamtych doświadczeń na nasze warunki nie jest wprawdzie możliwe, ale skorzystanie z nich stwarza szansę uniknięcia wielu błędów, a przez to zaoszczędzenia czasu i kosztów.
Hierarchizacja działań
Zarówno doświadczenia z regionów Europy Zachodnie, jak i zapisy w Programie rządowym dla terenów poprzemysłowych dowodzą, że kompleksowe rozwiązanie istniejących zaległości w zakresie terenów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych, wymaga ogromnych środków finansowych, nieosiągalnych w perspektywie kilku, a nawet kilkunastu lat. Ze względu na trwającą obecnie, a także przyszłą transformację przemysłu kolejne podmioty będą kończyły swoją działalność, pozostawiając kolejne tereny i nowe problemy. Skoro nie jest możliwa równoczesna rewitalizacja wszystkich, wymagających tego terenów, kolejność działań nie może być przypadkowa. Niezbędne jest więc tworzenie narzędzi i mechanizmów umożliwiających ich hierarchizację.
Przykłady z Francji, Niemiec i Belgii świadczą o dużej aktywności tamtejszych regionów w rozwiązywaniu problemów rewitalizacyjnych, natomiast w naszych warunkach rola samorządu szczebla wojewódzkiego jest problemem ciągle dyskutowanym. Wiadomo, że musi być konsekwentnie przestrzegana zasada pomocniczości, co oznacza, że problemy, które mogą być rozwiązane w systemie komercyjnym, trzeba pozostawić komercji i nie należy wyręczać gmin tam, gdzie same są zdolne do podejmowania skutecznych działań. Dotychczasowe doświadczenia zmuszają natomiast do stawiania pytań na temat możliwości pełnego wypełniania przez powiaty, szczególnie ziemskie, przypisanych im ustawowo obowiązków. W tej sytuacji słuszne wydaje się założenie, że województwo winno pełnić funkcję koordynatora, m.in. poprzez gromadzenie, porządkowanie i udostępnianie niezbędnych informacji, a działania bezpośrednie może podejmować jedynie w uzasadnionych przypadkach.
Publiczny operator regionalny
Jednym z kluczowych problemów, ujawnionych w dyskusjach z ekspertami z regionów zachodnich, jest sprawa wykreowania publicznego operatora regionalnego, zdolnego do zarządzania problematyką terenów trudnych (nie będących przedmiotem zainteresowania ze strony rynku). We Francji rola takiego operatora sprowadza się do doprowadzenia terenu do stanu umożliwiającego jego zagospodarowanie w systemie komercyjnym. Problem winien być rozwiązany na szczeblu regionalnym i lokalnym, ale wymaga także interwencji i pomocy szczebla krajowego. Prace nad koncepcją funkcjonowania operatora regionalnego w polskich warunkach są prowadzone w ramach programu Interreg IIIc – Regionalnego Trójkąta Weimarskiego.
Inwentaryzacja i budowa bazy
Samorząd województwa śląskiego przeprowadził wstępną inwentaryzację terenów poprzemysłowych i przystąpił do budowy ich wojewódzkiej bazy jako elementu Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej. Aktualnie, przy wykorzystaniu specjalnie opracowanych ankiet, zostały zgromadzone informacje o ponad 500 terenach wskazanych przez gminy i starostów. Opracowana została również metodyka umożliwiająca klasyfikację terenów w kategoriach ekologicznych. Kolejnym krokiem ma być klasyfikacja terenów w kategoriach ich przydatności do pełnienia określonych funkcji gospodarczych. Stworzone zostaną również możliwości wskazania takich terenów, których rekultywacja będzie wymagać zaangażowania środków publicznych.
Dotychczasowe działania prowadzone przez władze samorządowe województwa śląskiego pozwalają na sformułowanie kilku wniosków. Przede wszystkim podjęte w województwie działania w zakresie wstępnej inwentaryzacji i utworzenia wojewódzkiej bazy terenów mają stać się fundamentem dalszych prac. Należy jednak pamiętać, że rozwiązanie wszystkich problemów z zakresu terenów poprzemysłowych w krótkim czasie jest niemożliwe, wobec czego hierarchizację należy uznać za niezbędny element optymalizacji podejmowanych działań. Ponadto możliwość bezpośredniego wykorzystania bogatych doświadczeń w tym zakresie partnerów z Europy Zachodniej jest ograniczona ze względu na odmienny stan prawny i odmienne uwarunkowania (przydatne mogą okazać się natomiast doświadczenia o charakterze organizacyjnym). Skuteczne rozwiązywanie trudnych i kosztownych problemów w przedmiotowym zakresie wymaga tworzenia trwałych mechanizmów i rozwiązań systemowych, efektywnych w perspektywie kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat.
Ostateczne efekty będą uzależnione od stopnia zaangażowania oraz współpracy wielu podmiotów, zarówno ze sfery komercyjnej jak i publicznej. W tej sytuacji za niezmiernie istotne należy uznać wypracowanie optymalnej formuły koordynacji działań lokalnych z poziomu administracji samorządowej szczebla wojewódzkiego.
Jerzy Ziora
Wydział Polityki Gospodarczej
Urzędu Marszałkowskiego, Katowice
Śródtytuły od redakcji
W województwie śląskim degradacja powierzchni ziemi związana jest przede wszystkim z przemysłem wydobywczym i przetwórczym. Najczęściej mamy do czynienia zarówno z degradacją chemiczną (zanieczyszczeniem), jak i fizyczną (morfologiczną), tzn. przekształceniem powierzchni i/lub elementów zabudowy terenu. Degradacja chemiczna może wywierać negatywny wpływ na stan środowiska i zdrowie mieszkańców oraz, podobnie jak degradacja fizyczna, ograniczać możliwość pełnienia niektórych funkcji gospodarczych.
Ponowne zagospodarowanie terenów poprzemysłowych poprzez nadanie im nowych funkcji gospodarczych, rekreacyjnych lub przyrodniczych jest ważnym wyzwaniem dla całego regionu, w szczególności dla wszystkich szczebli administracji rządowej oraz samorządowej. Musi też stanowić realną alternatywę dla przeznaczania pod działalność gospodarczą nowych terenów (tzw. greenfields). Zagospodarowanie musi być jednak poprzedzone działaniami rekultywacyjnymi, których celem jest przywrócenie terenowi zdolności do pełnienia przewidzianych dla niego funkcji. Rekultywacja może obejmować zarówno oczyszczanie terenu, jak i usuwanie zbędnych elementów infrastruktury oraz przemieszczenia gruntów.
Zgodnie z polskim ustawodawstwem, obowiązek rekultywacji spoczywa na właścicielu terenu. Często jest to obowiązek trudny do wyegzekwowania, bo sprawcami degradacji były dawne zakłady państwowe, które nie przetrwały okresu transformacji w formie i kondycji finansowej umożliwiającej przeprowadzenie kosztownej rekultywacji. Także niektóre procesy przemian prawno-własnościowych nie tylko nie ułatwiły, ale wręcz skomplikowały możliwości podjęcia skutecznych działań rekultywacyjnych.
Tworzenie warunków sprzyjających
W przypadku terenów wyjątkowo korzystnie zlokalizowanych i zdegradowanych w stopniu umiarkowanym możliwe jest przeprowadzenie pełnej rewitalizacji (rekultywacja oraz zagospodarowanie) w układzie komercyjnym. W trudniejszych przypadkach potencjalny inwestor, mając do wyboru teren poprzemysłowy i greenfield, podejmie decyzję zgodną ze swoim interesem. Niezbędne jest zatem tworzenie warunków sprzyjających maksymalnej ochronie terenów zielonych, co jest równoznaczne z koniecznością powtórnego, a w dłuższej perspektywie wielokrotnego wykorzystywania pod działalność gospodarczą tych samych terenów.
Województwo śląskie nawiązało kontakty z regionami państw zachodnich, które posiadają doświadczenia w skutecznym rozwiązywaniu podobnych problemów na swoim terenie, a w szczególności z Regionem Nord-Pas de Calais, Północną Nadrenią-Westfalią i Walonią. Bezpośrednie przeniesienie tamtych doświadczeń na nasze warunki nie jest wprawdzie możliwe, ale skorzystanie z nich stwarza szansę uniknięcia wielu błędów, a przez to zaoszczędzenia czasu i kosztów.
Hierarchizacja działań
Zarówno doświadczenia z regionów Europy Zachodnie, jak i zapisy w Programie rządowym dla terenów poprzemysłowych dowodzą, że kompleksowe rozwiązanie istniejących zaległości w zakresie terenów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych, wymaga ogromnych środków finansowych, nieosiągalnych w perspektywie kilku, a nawet kilkunastu lat. Ze względu na trwającą obecnie, a także przyszłą transformację przemysłu kolejne podmioty będą kończyły swoją działalność, pozostawiając kolejne tereny i nowe problemy. Skoro nie jest możliwa równoczesna rewitalizacja wszystkich, wymagających tego terenów, kolejność działań nie może być przypadkowa. Niezbędne jest więc tworzenie narzędzi i mechanizmów umożliwiających ich hierarchizację.
Przykłady z Francji, Niemiec i Belgii świadczą o dużej aktywności tamtejszych regionów w rozwiązywaniu problemów rewitalizacyjnych, natomiast w naszych warunkach rola samorządu szczebla wojewódzkiego jest problemem ciągle dyskutowanym. Wiadomo, że musi być konsekwentnie przestrzegana zasada pomocniczości, co oznacza, że problemy, które mogą być rozwiązane w systemie komercyjnym, trzeba pozostawić komercji i nie należy wyręczać gmin tam, gdzie same są zdolne do podejmowania skutecznych działań. Dotychczasowe doświadczenia zmuszają natomiast do stawiania pytań na temat możliwości pełnego wypełniania przez powiaty, szczególnie ziemskie, przypisanych im ustawowo obowiązków. W tej sytuacji słuszne wydaje się założenie, że województwo winno pełnić funkcję koordynatora, m.in. poprzez gromadzenie, porządkowanie i udostępnianie niezbędnych informacji, a działania bezpośrednie może podejmować jedynie w uzasadnionych przypadkach.
Publiczny operator regionalny
Jednym z kluczowych problemów, ujawnionych w dyskusjach z ekspertami z regionów zachodnich, jest sprawa wykreowania publicznego operatora regionalnego, zdolnego do zarządzania problematyką terenów trudnych (nie będących przedmiotem zainteresowania ze strony rynku). We Francji rola takiego operatora sprowadza się do doprowadzenia terenu do stanu umożliwiającego jego zagospodarowanie w systemie komercyjnym. Problem winien być rozwiązany na szczeblu regionalnym i lokalnym, ale wymaga także interwencji i pomocy szczebla krajowego. Prace nad koncepcją funkcjonowania operatora regionalnego w polskich warunkach są prowadzone w ramach programu Interreg IIIc – Regionalnego Trójkąta Weimarskiego.
Inwentaryzacja i budowa bazy
Samorząd województwa śląskiego przeprowadził wstępną inwentaryzację terenów poprzemysłowych i przystąpił do budowy ich wojewódzkiej bazy jako elementu Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej. Aktualnie, przy wykorzystaniu specjalnie opracowanych ankiet, zostały zgromadzone informacje o ponad 500 terenach wskazanych przez gminy i starostów. Opracowana została również metodyka umożliwiająca klasyfikację terenów w kategoriach ekologicznych. Kolejnym krokiem ma być klasyfikacja terenów w kategoriach ich przydatności do pełnienia określonych funkcji gospodarczych. Stworzone zostaną również możliwości wskazania takich terenów, których rekultywacja będzie wymagać zaangażowania środków publicznych.
Dotychczasowe działania prowadzone przez władze samorządowe województwa śląskiego pozwalają na sformułowanie kilku wniosków. Przede wszystkim podjęte w województwie działania w zakresie wstępnej inwentaryzacji i utworzenia wojewódzkiej bazy terenów mają stać się fundamentem dalszych prac. Należy jednak pamiętać, że rozwiązanie wszystkich problemów z zakresu terenów poprzemysłowych w krótkim czasie jest niemożliwe, wobec czego hierarchizację należy uznać za niezbędny element optymalizacji podejmowanych działań. Ponadto możliwość bezpośredniego wykorzystania bogatych doświadczeń w tym zakresie partnerów z Europy Zachodniej jest ograniczona ze względu na odmienny stan prawny i odmienne uwarunkowania (przydatne mogą okazać się natomiast doświadczenia o charakterze organizacyjnym). Skuteczne rozwiązywanie trudnych i kosztownych problemów w przedmiotowym zakresie wymaga tworzenia trwałych mechanizmów i rozwiązań systemowych, efektywnych w perspektywie kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat.
Ostateczne efekty będą uzależnione od stopnia zaangażowania oraz współpracy wielu podmiotów, zarówno ze sfery komercyjnej jak i publicznej. W tej sytuacji za niezmiernie istotne należy uznać wypracowanie optymalnej formuły koordynacji działań lokalnych z poziomu administracji samorządowej szczebla wojewódzkiego.
Jerzy Ziora
Wydział Polityki Gospodarczej
Urzędu Marszałkowskiego, Katowice
Śródtytuły od redakcji
