Sektor energetyczny: perspektywy i wyzwania

Prognozy IEA (Międzynarodowej Agencji Energii) przewidują, że światowe zapotrzebowanie na energię w perspektywie 2035 r. wzrośnie aż o 40% w porównaniu do poziomu z 2009 r. Większość tego wzrostu zostanie zrealizowana przez kraje nienależące do OECD. Zapotrzebowanie w Europie powinno wzrosnąć średnio jedynie o ok. 5%. Na świecie paliwa kopalne (ropa, gaz i węgiel) zachowają ponad 75-procentowy udział w strukturze paliwowej, natomiast pozostałe 25% pokryją energetyka jądrowa oraz odnawialne źródła energii. Zakłada się jednak, że w Europie, w porównaniu do reszty świata, sektor energetyczny będzie w większej mierze oparty o gaz i ropę oraz odnawialne źródła energii, a w znacznie mniejszej o węgiel.

Zwiększenie zapotrzebowania na energię będzie wiązało się ze wzrostem skali międzynarodowego handlu nośnikami energii, w szczególności w krajach azjatyckich, które umocnią się na pozycji lidera w imporcie wszystkich rodzajów paliw kopalnych. W krajach OECD również przewiduje się wzrost poziomu obrotu gazem i ropą przy jednoczesnym spadku poziomu handlu węglem. Rozwój międzynarodowego handlu paliwami będzie prowadził do zaostrzenia międzynarodowej konkurencji.

Do wyzwań związanych ze wzrostem zapotrzebowania na energię i konkurencją na międzynarodowych rynkach paliw dochodzą kwestie dotyczące ograniczenia emisji CO₂, które są szczególnie akcentowane w Europie. Mimo znacznego ryzyka, że w perspektywie 2035 r. skutki działań prowadzonych przez Unię Europejską, zmierzających do obniżenia emisji gazów cieplarnianych zostaną zniwelowane przez wzrost emisji w takich krajach jak Chiny i Indie, Unia nadal utrzymuje swoje ambitne cele.

 

Celem polityki energetycznej Unii Europejskiej jest budowa sektora energetycznego, charakteryzującego się wysoką efektywnością w ujęciu długoterminowym. Osiągnięcie tego będzie możliwe poprzez stabilny wzrost gospodarczy i bezpieczeństwo dostaw, przy jednoczesnym podwyższeniu poziomu ochrony środowiska.

 

Analizy wskazują, że sytuacja krajów UE-11 (Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry) w zakresie stabilnego wzrostu gospodarczego jest bardziej złożona i trudna niż w przypadku pozostałych państw UE. Kraje UE-11 są mniej rozwinięte gospodarczo i charakteryzują się niższym poziomem życia społeczeństwa. Jednocześnie rozwijają się znacznie szybciej i konsekwentnie gonią kraje „starej” Unii. W związku z tym przewidywany jest znaczny wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną i konieczna okaże się zmiana struktury jej wytwarzania, podyktowana wymogami ochrony środowiska. Niezbędne zatem stanie się poniesienie wysokich nakładów inwestycyjnych, których poziom może stanowić zagrożenie dla szybkiego wzrostu gospodarczego w krajach UE-11. Ponadto rosnące wymogi, wymuszające wykorzystanie najnowocześniejszych technologii, będą powodowały, że korzyści z poniesionych nakładów odpłyną do krajów posiadających wspomniane technologie. Potrzebny jest więc odpowiedni system transferu technologii oraz know-how, które zmniejszyłyby odpływ kapitału z nowych krajów UE i ułatwiły realizację niezbędnych inwestycji bez niebezpiecznego spowolnienia rozwoju gospodarczego.

 

Pokrycie rosnącego zapotrzebowania na energię w krajach UE-11 winno następować przy jednoczesnej realizacji celów w zakresie bezpieczeństwa dostaw. W odróżnieniu od krajów „starej” Unii, nowe są w mniejszym stopniu uzależnione od importu węgla, co wynika z eksploatowanych przez nie zasobów tego surowca oraz jego znacznego udziału w strukturze paliwowej. Jednak w świetle wymogów wprowadzanych przez UE, podniesienie bezpieczeństwa dostaw przez wykorzystanie własnych zasobów węgla stoi w sprzeczności z koniecznością ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Alternatywnym rozwiązaniem mogłoby być zwiększenie wykorzystania gazu oraz ropy naftowej. Należy jednak pamiętać, że zasoby tych paliw w Europie są mocno ograniczone. Ponadto ze względów historycznych kraje UE-11, w odróżnieniu od reszty Unii, są silnie uzależnione od importu tych paliw wyłącznie z jednego kierunku – z Rosji. Taka sytuacja jest bardzo niekorzystna z punktu widzenia bezpieczeństwa dostaw i wymaga odpowiednich inwestycji, zmierzających do umożliwienia importu paliw z innych kierunków.

 

 

Zapewnianie stabilnego wzrostu gospodarczego oraz bezpieczeństwa dostaw energii winno następować przy jednoczesnym podwyższeniu poziomu ochrony środowiska. Jednak ze względu na dominującą rolę węgla w energetyce krajów UE-11 oraz konieczność gruntownej modernizacji istniejących instalacji energetycznych i przestrzeganie ostrych norm ochrony środowiska wyznaczanych przez Unię Europejską, będzie to w tych krajach znacznie trudniejsze i bardziej kosztowne niż w przypadku pozostałych państw. Jednocześnie narzucenie wysokich wymogów na nowe kraje Unii nie uwzględnia znacznie większej redukcji emisji gazów cieplarnianych w stosunku do poziomu z 1990 r., którą te państwa osiągnęły w porównaniu z pozostałymi krajami UE.

 

Zgodnie z dokumentem „An Energy Policy for Europe” – COM(2007) 1, realizacja wymienionych celów pośrednich powinna być możliwa równocześnie. Jednak analizy przeprowadzone w ramach raportu wskazują, że w przypadku krajów UE-11 jest to znacznie trudniejsze niż w przypadku pozostałych krajów Unii Europejskiej. Konieczne może być wprowadzenie pewnej elastyczności, pozwalającej na złagodzenie w krótkim i średnim terminie wymogów w zakresie ich jednoczesnej realizacji tak, aby zapewnić odpowiedni poziom dostaw energii oraz bezpieczeństwa bez nadmiernie negatywnego oddziaływania na tempo wzrostu gospodarczego i poziom życia społeczeństwa w krajach UE.

 

Pokrycie rosnącego zapotrzebowania na energię, konieczność modyfikacji struktury paliwowej oraz dywersyfikacji kierunków dostaw w celu podniesienia ich bezpieczeństwa, a także spełnienie wymagań ochrony środowiska przy jednoczesnym utrzymaniu wysokiego poziomu wzrostu gospodarczego pozwalającego na dogonienie krajów UE-15 to bardzo duże i kluczowe wyzwania dla krajów UE-11. W perspektywie najbliższych lat wymagać one będą realizacji wielu kluczowych inwestycji w obszarze energii, dotyczących głównie wytwarzania i przesyłu energii elektrycznej, a także przesyłu i magazynowania gazu oraz ropy naftowej.

Prognozowany wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną, konieczność zmiany struktury wytwarzania oraz wymiany przestarzałych i wyeksploatowanych jednostek wytwórczych rodzi potrzebę znacznych nakładów inwestycyjnych w krajach UE-11, znacznie wyższych niż w pozostałych państwach UE. W celu pokrycia podstawowego zapotrzebowania na energię elektryczną najbardziej zasadne wydaje się wykorzystanie energetyki jądrowej oraz elektrowni węglowych współpracujących z instalacją CCS. Charakteryzują się one relatywnie niskim oddziaływaniem na środowisko oraz nie wpływają negatywnie na poziom bezpieczeństwa dostaw. Wzajemny udział obu technologii oraz poziom wsparcia państwa powinien wynikać ze specyfiki sytuacji każdego z krajów. Źródła odnawialne winny być rozwijane w możliwie szerokim zakresie, jednak ich rola w poszczególnych krajach musi być silnie uzależniona od potencjału, który jest bardzo zróżnicowany w UE-11. Z kolei rozwój energetyki gazowej winien być silnie skorelowany z rozwojem odnawialnych źródeł energii o nieprzewidywalnej charakterystyce produkcji, a jednostki gazowe powinny pełnić głównie rolę jednostek interwencyjnych lub szczytowych. Wykorzystanie gazu jako paliwa dla jednostek pracujących w podstawie w przypadku braku własnych zasobów może być kwestionowane w świetle konieczności zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczeństwa dostaw. Sytuacja w tym zakresie może jednak ulec diametralnej zmianie, jeżeli potwierdzą się znaczne zasoby gazu łupkowego, którego wydobycie okaże się ekonomicznie uzasadnione. Wówczas wykorzystanie gazu jako paliwa dla elektrowni pracujących w podstawie może okazać się wskazane.

Sieci przesyłu energii elektrycznej były budowane głównie z uwzględnieniem potrzeb krajowych, co powoduje, że obecna struktura europejskiego systemu przesyłu energii elektrycznej charakteryzuje się licznymi ograniczeniami w przesyle międzynarodowym. Dlatego też podstawowym celem inwestycji w tym obszarze sektora energii jest eliminacja „wąskich gardeł” i umożliwienie międzynarodowego przesyłu energii elektrycznej. Przyczyni się to do budowy ogólnoeuropejskiego rynku energii oraz poprawi bezpieczeństwo dostaw poprzez zwiększenie ich kierunków.

 

Potrzeby w zakresie rozwoju sieci przesyłu i magazynowania gazu koncentrują się na jego imporcie do regionu UE-11, a następnie przesyle wewnątrz regionu. Rozwój importu wymaga realizacji projektów dużych gazociągów tranzytowych, umożliwiających przesył gazu na znaczne odległości. Drugim kierunkiem dostaw, który powinien być rozwijany, są terminale LNG, przy czym istotne z punktu widzenia regionu jest unikanie realizacji wielu tego typu instalacji w bliskiej odległości. Oba te rozwiązania powinny być budowane z uwzględnieniem konieczności dywersyfikacji kierunków dostaw w celu zwiększenia ich bezpieczeństwa przy współpracy wszystkich państw regionu, biorąc pod uwagę ich interesy.

Przesył gazu wewnątrz regionu UE-11 jest ograniczony w podobny sposób jak w przypadku energii elektrycznej, tj. sieci gazowe były budowane w celu pokrycia krajowego zapotrzebowania. Umożliwienie międzynarodowego wielokierunkowego transferu gazu wymaga inwestycji zarówno w interkonektory gazowe, jak również w rozbudowę infrastruktury sieciowej w poszczególnych krajach. Inwestycje te będą sprzyjały rozwojowi regionalnego oraz europejskiego rynku gazu, dywersyfikacji kierunków dostaw i związanemu z tym podniesieniu poziomu ich bezpieczeństwa. UE nadal pozostanie jednak bardzo silnie uzależniona od zewnętrznych dostaw tego paliwa.

Rozwój pojemności magazynowych gazu powinien być silnie uwarunkowany przez lokalną charakterystykę potencjału każdego z krajów w tym zakresie. Jest to istotny element dla budowy bezpieczeństwa dostaw energii, który powinien być rozważany częściej w wymiarze regionalnym, a nie jedynie na poziomie poszczególnych krajów.

Rozwój sieci przesyłu gazu winien być związany m.in. z realizacją dużych gazociągów tranzytowych oraz terminali LNG.

 

Podobnie jak w przypadku gazu, kraje UE-11 są silnie zależne od importu ropy naftowej (głównie od jednego dostawcy). Taka sytuacja wymaga dywersyfikacji dostaw, która może być realizowana poprzez budowę nowych ropociągów lub terminali morskich. Należy podkreślić, że w odróżnieniu od gazu, transport morski ropy jest mniej problematyczny, jednak różnice pomiędzy właściwościami ropy naftowej z różnych źródeł sprawiają, że zmiana przerabianego surowca przez daną instalację jest czasochłonna.

 

Potrzeby w zakresie wytwarzania energii elektrycznej, jej przesyłu oraz przesyłu i magazynowania gazu oraz ropy naftowej wymagają znaczących nakładów inwestycyjnych. Analizy przeprowadzone przez doradców Ernst & Young dowodzą, że w perspektywie 2020 r. nakłady inwestycyjne w obrębie UE-11 wyniosą ponad 240 mld euro, a uwzględniając również inwestycje o znaczeniu lokalnym (głównie w obszarze dystrybucji), mogą przekroczyć 300 mld euro. Dla porównania całkowite nakłady na poziomie UE są szacowane na 1000 mld euro.

Poziom inwestycji w sektorze energii przekracza znacząco dotychczasowe dokonania. Realizacja wszystkich założeń oznaczałaby zwiększenie poziomu inwestycji o ok. 115%. Tak duży wzrost nakładów, zmierzający do realizacji celów w zakresie bezpieczeństwa dostaw, ochrony środowiska oraz pokrycia zapotrzebowania na energię przy jednoczesnym zachowaniu wysokiego tempa rozwoju gospodarczego, bez odpowiedniego wsparcia wydaje się niemożliwy. Rozwiązaniem problemu może być uelastycznienie polityki energetycznej Unii Europejskiej w stosunku do krajów UE-11 poprzez dostosowanie celów głównie w zakresie ochrony środowiska, docelowej struktury paliwowej i udziału odnawialnych źródeł energii. Pozwoli to krajom UE-11 na pokrycie zapotrzebowania na energię w oparciu o lokalne paliwa, ale jednocześnie będzie wymagało znacznego wsparcia rozwoju technologii CCS. Duże znaczenie mają także czasowe oraz częściowe derogacje w zakresie wsparcia projektów energetycznych. Obecne regulacje Unii Europejskiej stanowczo zabraniają wspierania finansowo projektów energetycznych ze środków publicznych. Jednak z uwagi na skalę i znaczenie wyzwań związanych z inwestycjami w sektor energii wydaje się uzasadnione rozważenie czasowego i częściowego zniesienia tych ograniczeń. Należy jednak pamiętać, że przy obecnej sytuacji na rynkach finansowych takie rozwiązanie może być trudne do wprowadzenia i okazać się nieskuteczne. Istotne jest także wsparcie finansowe projektów na poziomie UE. Unia współfinansuje wiele projektów istotnych dla jej rozwoju. Wydaje się, że inwestycje w sektorze energii w pełni zasługują na miano kluczowych – nie tylko dla poszczególnych krajów regionu UE-11 czy dla samego regionu, ale dla całej Unii Europejskiej. Z tego też względu uzasadnione wydaje się uwzględnienie w przyszłej perspektywie budżetowej UE na lata 2014-2020 środków na wsparcie realizacji projektów w sektorze energii w krajach UE-11.

Uzyskanie korzystnych decyzji na poziomie Unii Europejskiej oraz optymalizacja przewidywanych nakładów inwestycyjnych wymagają bliskiej współpracy pomiędzy krajami UE-11 – zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na arenie unijnej. Współpraca ta powinna uwzględniać kontakty z przedstawicielami innych krajów i podmiotami gospodarczymi działającymi w sektorze energii. Jedynie wówczas możliwe będzie stworzenie optymalnego rozwiązania, uwzględniającego potrzeby i możliwości krajów w zgodności z wizją i polityką Unii Europejskiej.

 

Piotr Piela, partner zarządzający działem Doradztwa Biznesowego, Ernst & Young

Przemysław Żydak, konsultant Ernst & Young, specjalista sektora energii, Ernst & Young