Stan środowiska w województwie wielkopolskim
Województwo Wielkopolskie jest drugim pod względem zajmowanego obszaru z 16 województw na terenie kraju. Wielkopolska ma powierzchnię 29 825,6 km2, co stanowi 9,5% terytorium Polski. Dominuje tu działalność rolniczo-przemysłowa. Udział użytków rolnych stanowi ponad 63% łącznej powierzchni województwa.
Na terenie województwa znajdują się złoża kopalin podstawowych i pospolitych, sklasyfikowanych zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze. Wśród kopalin podstawowych nieodnawialnych na szczególną uwagę zasługują: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel brunatny, gips i anhydryt oraz sól kamienna, natomiast wśród odnawialnych – woda podziemna. Do najczęściej występujących kopalin pospolitych należą kruszywo naturalne, surowce ilaste ceramiki budowlanej, piaski (kwarcowe, formierskie i szklarskie), kreda i torfy, przy czym poziom wydobycia takich surowców energetycznych jak gaz ziemny i węgiel brunatny stanowi znaczący udział w gospodarce krajowej.
Stepowienie Wielkopolski wymusza działania mające na celu szczególną ochronę zasobów wód podziemnych, tym bardziej że w wielu rejonach są one zagrożone deficytem spowodowanym zbyt dużym poborem wód w stosunku do zasobów odnawialnych. Warunki te muszą być uwzględniane w planach rozwoju gospodarczego województwa wielkopolskiego.
Bogate złoża węgla brunatnego w rejonie Konina są podstawą rozwoju przemysłu energetycznego na tym terenie. Zespół Elektrowni Pątnów – Adamów – Konin wytwarza ponad 10% krajowej produkcji energii elektrycznej. Taka koncentracja elektroenergetyki, powiązana z koncentracją przemysłu wydobywczego, jest słuszna z punktu widzenia uwarunkowań ekonomiczno-gospodarczych, rodzi jednak niezwykle skomplikowane i trudno rozwiązywalne (czasami wręcz niemożliwe do pokonania) problemy związane z właściwą ochroną i kształtowaniem środowiska.
Ponadto za najważniejsze zasoby odnawialne województwa uznaje się powietrze, gleby, zbiorowiska roślinne i lasy, wodę, łowiska i zasoby ryb, zasoby genetyczne i gatunki dziko żyjące oraz krajobraz o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych, występujący szczególnie na obszarach chronionych.
Monitoring środowiska
Pod względem występowania zasobów przyrodniczych oraz środowiskowych, a w konsekwencji potrzeby ich ochrony, województwo jest bardzo zróżnicowane, co wymusza wypracowywanie bardzo skomplikowanego systemu ochrony środowiska opartego na dotychczasowych doświadczeniach. Monitoring środowiska na terenie Wielkopolski konsekwentnie i programowo realizowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu od 1991 r. (przed reformą administracji publicznej przez Wojewódzkie Inspektoraty istniejące na terenie byłych województw). Jego wyniki pozwalają na ocenę zmian zachodzących w środowisku w ostatnim piętnastoleciu oraz na określenie potencjalnych przyczyn zagrożeń mogących wpływać na pogorszenie stanu środowiska przyrodniczego. Dzięki temu władze publiczne wszystkich szczebli przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju gospodarczego regionu oraz przy ustalaniu priorytetów w ochronie środowiska w skali województwa, powiatu i gminy mogą korzystać z udokumentowanych danych.
Rozwój gospodarki w poprzednich dziesięcioleciach nie uwzględniał zasad ochrony środowiska. Zrozumienie rangi problemu nastąpiło w ostatnich 15 latach, czego skutek jest odczuwalny w realizowanych działaniach naprawczych oraz zmniejszających presję na środowisko. W początkach lat 90. znaczną rolę odegrało odczuwalne ograniczenie poziomów produkcji, a także likwidacja wielu zakładów. Niezależnie od tych przyczyn zaczęto dążyć do ograniczenia emisji substancji i energii do środowiska, zużycia wody, a w konsekwencji produkcji ilości ścieków oraz odpadów. Zapoczątkowano stosowanie technologii o najniższych wskaźnikach energochłonności i emisji, na co niewątpliwie wpływ miał także rachunek ekonomiczny oraz system opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i kar za przekroczenia dopuszczalnych warunków tego korzystania.
Wieloletnie badania stanu środowiska realizowane są według jednolitego systemu pomiarów, ocen i prognoz, tj. Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Jego organizowanie i koordynowanie, a także prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny stanu środowiska należą do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska.
Pierwszy program państwowego monitoringu środowiska obejmował lata 1992-1993, a kolejne lata 1994-1997 i 1998-2002. Czwarty program, obejmujący lata 2003-2005, opracowany został przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, a zatwierdzony przez ministra środowiska. Program ten obejmuje zadania wynikające z polityki ekologicznej państwa i zobowiązań międzynarodowych, przede wszystkim związanych z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Stanowi on podstawę do opracowywania na poszczególne lata regionalnych (wojewódzkich) programów monitoringu środowiska zatwierdzanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
W realizacji PMŚ na terenie województwa wielkopolskiego bierze udział szereg współpracujących ze sobą instytucji. Prowadzą one badania, których wyniki i dane przekazywane są do WIOŚ w Poznaniu. Wydawane przez WIOŚ w Poznaniu coroczne raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce są efektem współdziałania wielu instytucji, zwłaszcza Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu (organizator i koordynator), Stacji Chemiczno-Rolniczej (Oddział w Poznaniu), Stacji Ekologicznej UAM w Jeziorach, Wojewódzkiej Stacja Sanitarno-Epidemiologicznej w Poznaniu oraz Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Poznaniu.
Ocena stanu środowiska na terenie Wielkopolski dokonywana jest w poszczególnych komponentach środowiska, tj. jakości powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb, ochrony powierzchni ziemi, stanu zasobów przyrody i zasobów naturalnych, klimatu akustycznego i gospodarki wodno-ściekowej oraz gospodarki odpadami i warunków przestrzegania przepisów ochrony środowiska przez jednostki gospodarcze.
Jakość powietrza
Wyniki dotychczasowych badań emisji substancji do powietrza wskazują jednoznacznie, że największym jej źródłem jest proces energetycznego spalania paliw w elektrowniach, elektrociepłowniach, ciepłowniach komunalnych i przemysłowych, a także w kotłowniach i paleniskach domowych opalanych paliwem stałym. Głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza w województwie są obiekty zlokalizowane w aglomeracji poznańskiej w rejonie Konina, Turku, Gniezna, Piły, Śremu, Kalisza, Ostrowa Wlkp. i Leszna. W latach 1991-1998 na terenie województwa poznańskiego oraz 1999-2003 na terenie województwa wielkopolskiego badaniami GUS objęte były zakłady uznane za uciążliwe dla powietrza w województwie. Są to zakłady, które decydują o strukturze i skali emisji, gdyż ich udział wynosi 60 – 70% emisji łącznej. W tab. 1 przedstawiono emisję zanieczyszczeń powietrza na terenie Wielkopolski w oparciu o badania zakładów szczególnie uciążliwych dla powietrza (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu).
Tab. 1. Emisja zanieczyszczeń powietrza na terenie Wielkopolski w latach 1001-2003 (PDF)
W 2001 r., zgodnie z zapisami ustawy oraz wymogami Unii Europejskiej, WIOŚ w Poznaniu wykonał i opracował „Wstępną ocenę jakości powietrza na obszarze województwa wielkopolskiego”. W opracowaniu dokonano klasyfikacji stref w układzie powiatowym – 31 powiatów ziemskich i cztery grodzkie. Kierując się „Wskazówkami do modernizacji monitoringu jakości powietrza pod kątem dostosowania systemu do wymagań przepisów Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem dużych miast”, dokonano klasyfikacji wszystkich stref wg dwóch kryteriów: ochrony zdrowia i ochrony ekosystemów lub roślin. Pierwsze kryterium uwzględniało zanieczyszczenia powietrza emitowane z dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego PM10, ołowiu, ozonu, tlenku węgla i benzenu. Natomiast pod kątem ochrony ekosystemów lub roślin brano pod uwagę dwutlenek siarki, tlenki azotu i ozon. W konsekwencji w 2003 r. dokonano oceny bieżącej, której wyniki opublikowano w 2004 r. Ocenę roczną wykonano w oparciu o wyniki badań monitoringowych prowadzonych na stanowiskach pomiarowych obsługiwanych przez WIOŚ, WSSE i IMGW. Większość stanowisk ustalonych do pomiarów jakości powietrza na potrzeby oceny jest obsługiwana manualnie w zakresie dwutlenku siarki, dwutlenku azotu oraz pyłu. Pomiary automatyczne stężeń zanieczyszczeń wykonywała stacja w Koninie, a od listopada 2004 r. także dwie stacje w Poznaniu i po jednej w Pile, Mścigniewie i Krzyżówce. Na potrzeby dokonywania oceny jakości powietrza na terenie Wielkopolski rozmieszczono 41 stanowisk pomiarowych, na których eksponowano próbniki pasywne. Większość stanowisk (prócz pięciu: w Poznaniu, Koninie, Obornikach i Lesznie) znajdowała się poza obszarami miejskimi. Wykorzystano również opracowanie warunków anemometrycznych i termicznych województwa wykonane przez IMGW Oddział w Poznaniu. Na terenie województwa wielkopolskiego wg tych kryteriów nie wskazano żadnej strefy do sporządzenia programów naprawczych. Nie wskazano również obszarów, na terenie których konieczne jest przeprowadzenie badań w celu potwierdzenia potrzeby podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza według kryteriów ochrony roślin. Określono jednak strefy, na terenie których potrzebne jest przeprowadzenie badań w celu potwierdzenia potrzeby lub braku potrzeby podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza według kryteriów dla ochrony zdrowia. Zalecenie to dotyczy powiatu krotoszyńskiego, ostrowskiego, pilskiego i poznańskiego oraz Leszna i Kalisza.
Obecnie o stanie czystości powietrza decyduje zawartość w nim różnorodnych substancji, których koncentracja jest wyższa niż w warunkach naturalnych. Podstawy prawne dokonywanych na terenie województwa na przestrzeni lat ocen ulegały zmianom. Pomiary stanu zanieczyszczenia powietrza na terenie województwa wielkopolskiego prowadzone są przez WSSE, WIOŚ oraz lokalnie przez podmioty gospodarcze oddziałujące na środowisko. Są one prowadzone metodami manualnymi i częściowo w systemie automatycznym, a obejmują zanieczyszczenia dwutlenkiem siarki, dwutlenkiem azotu, pyłem zawieszonym, tlenkiem węgla, ozonem, benzenem, toluenem, formaldehydem, fluorem oraz dodatkowo opadem pyłu, kadmu i ołowiu.
Wyniki badań wskazują na dużą zmienność stężeń zanieczyszczeń w powietrzu w ciągu roku. Sezonowe stężenia pyłu i dwutlenku siarki (różnice nawet trzykrotne) w okresie grzewczym są zdecydowanie wyższe niż w okresie letnim. Stężenia dwutlenku azotu nie wykazują takich wahań sezonowych, co jest zrozumiałe ze względu na źródła emisji tych zanieczyszczeń (spalanie paliw w urządzeniach grzewczych i energetycznych oraz silnikach pojazdów).
Ogólnie można stwierdzić, że w ostatnich latach w Wielkopolsce, poza obszarami zagrożeń komunikacyjnych, obserwowany jest stopniowy spadek poziomu zawartości siarczanów i wzrost azotanów w depozycji całkowitej. Analogiczną tendencję obserwuje się w przypadku imisji tlenków siarki i azotu w powietrzu atmosferycznym. Średnioroczne stężenia podstawowych zanieczyszczeń powietrza, a także opadu całkowitego związków zawierających kadm i ołów w zasadzie nie przekraczają wartości dopuszczalnych. Można też zauważyć tendencję ciągłego obniżania się zawartości tych metali w opadach, a w konsekwencji w powietrzu.
Stan wód podziemnych
Duże niedobory wody i postępujące stepowienie Wielkopolski powoduje, że ochrona zasobów wody podziemnej staje się jednym z głównych zadań na terenie województwa. Badania jakości zwykłych wód podziemnych, realizowane na przestrzeni ostatnich 20 lat, wskazują na znaczną poprawę ich stanu. Natomiast ostatnie pięć lat wykazuje jego stabilizację.
Badania jakości zwykłych wód podziemnych na terenie Wielkopolski w 2003 r. obejmowały 50 otworów obserwacyjnych zakwalifikowanych do sieci krajowej (badania wieloletnie) i 109 otworów obserwacyjnych klasyfikowanych do sieci regionalnej (badania zapoczątkowane w 2001 r.) oraz stanowiska pomiarowe będące składowymi sieci monitoringu lokalnego. W tab. 2 przedstawiono strukturę badań wód podziemnych w poszczególnych latach w województwie poznańskim (dalej wielkopolskim).
Tab. 2. struktura badań wód podziemnych w Wielkopolsce w latach 1991-2004 (PDF)
Ogólna ocena jakości wód podziemnych w procentach w układzie pięter wodonośnych w latach 1999-2004 w województwie wielkopolskim na podstawie zgromadzonych wyników monitoringu w sieci krajowej i regionalnej została przedstawiona w tab. 3.
Tab. 3. ocena jakości wód podziemnych w układzie pięter wodonośnych w województwie wielkopolskim w latach 1999-2004 (PDF)
W 2004 r. zmieniły się przepisy w zakresie klasyfikacji wód podziemnych, stąd też wynikają różnice w przynależności do poszczególnych klas czystości.
W Wielkopolsce o zaliczaniu wód do niskiej jakości (III klasa do 2003 r., V klasa w 2004 r.) najczęściej decydują takie wskaźniki jak potas, węglowodorany, żelazo, fosforany, azot azotynowy, stront, mangan i suma substancji rozpuszczonych. W przypadku ponad połowy badanych otworów o obniżonej klasie jakości wody od wielu lat decydują te same wskaźniki.
Obserwacje prowadzone w poszczególnych latach potwierdziły znaczenie wpływu sposobu użytkowania terenu na stan jakości wód podziemnych. Wody podziemne w ponad 60% otworów zlokalizowanych na terenach wiejskich zaliczano do wód niskiej jakości. W otworach zlokalizowanych na terenach zabudowy miejskiej zaobserwowano równy procent udziału wód zaliczonych do niskiej i średniej jakości. Najczęściej wody te dyskwalifikowane były we wskaźnikach: mętność, przewodność elektrolityczna właściwa, azot organiczny i bor. Badaniami objęte były Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP), z których wody w 2003 r. zakwalifikowano do II klasy jakości i są to: subzbiorniki trzeciorzędowe (Inowrocław – Gniezno, Jezioro Bytyńskie – Wronki – Trzciel i Pradolina Barycz – Głogów) oraz zbiorniki Zbąszyń i Smoszew – Chwaliszew – Sulmierzyce. W siedmiu przypadkach wody z GZWP zaliczono pomiędzy II i III klasę czystości. Natomiast w ok. 60% badań niską jakością charakteryzowały się wody stanowiące zasoby Lokalnych Zbiorników Wód Podziemnych (LZWP).
Wody powierzchniowe
Ciągłe badania stanu czystości wód powierzchniowych prowadzone przez WIOŚ obejmują główne rzeki Wielkopolski (Wartę, Noteć, Gwdę i Prosnę). Pozostałe rzeki objęte są badaniami w systemie pięcioletnim. Monitoring rzek w województwie prowadzony jest w systemie zlewniowym. Wytypowane są 44 zlewnie, które analizowane są kompleksowo przy uwzględnieniu znaczniejszych dopływów i znaczących źródeł zanieczyszczeń. Łącznie badaniom podlega 150 rzek i kanałów w 390 punktach kontrolnych, z czego do sieci podstawowej (krajowej) zaliczonych jest 26 punktów, a pozostałe tworzą sieć monitoringu regionalnego. Prowadzone badania jakości wód powierzchniowych pozwalają na przeprowadzenie klasyfikacji ogólnej rzek pod kątem stanu czystości wód. Klasyfikacji dokonuje się w oparciu o wyniki analiz fizyczno-chemicznych, bakteriologicznych i hydrobiologicznych metodą stężeń charakterystycznych.
W tab. 4 przedstawiono procentowy udział w poszczególnych punktach pomiarowych klas czystości określonych metodą stężeń charakterystycznych w ogólnej ocenie rzek w latach 1991-2004 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu).
Tab. 4. Procentowy udział w poszczególnych punktach pomiarowych klas czystości w ogólnej ocenie rzek w latach 1991-2004 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu) (PDF)
Jak z niej wynika, ogólna ocena badanych rzek w Wielkopolsce w większości jest niekorzystna. Nadal stan jakości zasobów wodnych nie jest zadowalający. Najczęściej o pozaklasowości lub niskiej przydatności wód w rzekach decydują takie wskaźniki jak związki biogenne oraz miano coli. Z roku na rok zauważa się systematyczne obniżanie stężeń związków biogennych, szczególnie fosforu, ale mimo to osiągany poziom nadal jest niewystarczający. Podwyższone zawartości biogenów są powodem masowego rozwoju glonów, które z kolei odpowiedzialne są za niekorzystne, nadmierne zakwity wód. Nie można jednoznacznie ocenić kierunków zmian stanu sanitarnego rzek, tzn. skażeń bakteriologicznych. Wahania w poziomach zawartości obciążeń bakteriologicznych nie pozwalają na stwierdzenie, czy zmiany te wykazują tendencje malejące, czy nie. Natomiast niewątpliwie pozytywnym objawem stanu wód w rzekach województwa wielkopolskiego jest brak nadmiernych obciążeń związkami fenolowymi, detergentami czy metalami ciężkimi.
Nadal głównymi źródłami zanieczyszczeń rzek są ścieki komunalne i przemysłowe oczyszczane w stopniu niewystarczającym, ścieki deszczowe (szczególnie z centrów i obrzeży dużych aglomeracji miejskich), a także zanieczyszczenia obszarowe ze zlewni rolniczych. Przyczyną złej jakości wód jest więc ciągle jeszcze zbyt mała ilość wysoko sprawnych oczyszczalni ścieków, nielegalne punkty zrzutów ścieków kierowane bezpośrednio do wód płynących (szczególnie w obszarach nieskanalizowanych), niewłaściwa działalność agrotechniczna na terenach rolniczych, a także nadal zbyt niska świadomość ekologiczna wielu użytkowników gruntów.
Monitorowaniu stanu wód powierzchniowych podlegają także jeziora oraz zbiorniki zaporowe zlokalizowane na terenie Wielkopolski. Na czterech pojezierzach województwa znajduje się 779 jezior o powierzchni większej od 1 ha. W badanych jeziorach stwierdza się zachodzące procesy przyspieszonej eutrofizacji, która jest wywołana wprowadzanymi do wód zanieczyszczeniami obszarowymi i punktowymi. Badane jeziora są przeżyźnione substancjami biogennymi, co powoduje nadmierny rozwój glonów i w konsekwencji zakwity wody. Większość badanych jezior w latach 1997-2004 zaliczana była do III klasy czystości oraz jako pozaklasowe. Niewielki procent posiadało wody II klasy czystości. Warunki morfometryczne i zlewniowe powodują, że większość akwenów charakteryzuje się bardzo niską odpornością na degradację. W zasadzie należy stwierdzić, że badania stanu wód w jeziorach, prowadzone w ostatnich trzech latach, nie wykazują poprawy. Osiągnięty został poziom pewnej stabilizacji z niewielkim poziomem ukierunkowanym na poprawę. Jest więc konieczne zwrócenie szczególnej uwagi na problem ochrony jezior, tym bardziej że należą one do najmniej trwałych elementów krajobrazu przyrodniczego. Podlegają szybkim przemianom fizyczno-chemicznym i biologicznym, co powoduje ich nadmierną wrażliwość na zmiany w otoczeniu i wszystkie czynniki zewnętrzne.
Gospodarka odpadami
Odpady przemysłowe stanowią ponad 90% całkowitej ilości odpadów powstających w Polsce i pod tym względem Wielkopolska odbiega od średniej krajowej, gdyż udział ten stanowi ok. 70% (w całej masie odpadów wytwarzanych na terenie województwa). Od 1993 r. badaniami obejmowano coraz więcej producentów odpadów przemysłowych (innych niż obojętne i niebezpiecznych), od których uzyskiwano informacje o gospodarce odpadami (tab. 5).
Tab. 5. Liczba producentów odpadów przemysłowych objętych badaniami (PDF)
W masie odpadów przemysłowych przeważają odpady powstające w przemyśle energetycznym, górnictwie i hutnictwie, głównie z byłych województw konińskiego i poznańskiego.
Dane gromadzone przez WIOŚ w Poznaniu dotyczą zakładów, w których powstaje rocznie co najmniej 1 tys. Mg odpadów lub posiadających na swoim terenie 1 mln Mg (bądź więcej) odpadów (wyłączając komunalne). Wzięto pod uwagę tylko odpady przemysłowe uciążliwe dla środowiska, czyli powstające w procesach produkcyjnych, stałe i ciekłe substancje oraz przedmioty poużytkowe uciążliwe dla środowiska i nieużyteczne bez dodatkowych zabiegów technologicznych (tab. 6).
Tab. 6. Bilans odpadów przemysłowych [tys. Mg] w województwie wielkopolskim w latach 1993-2003 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu) (PDF)
Skład, właściwości i ilość gromadzonych odpadów komunalnych znacznie się różnią w zależności od szeregu czynników występujących w miejscu ich powstawania. Wieloletnie badania i doświadczenia praktyczne pozwalają na stwierdzenie, iż polskie odpady komunalne są niskokaloryczne (z małą ilością części palnych) i mocno zawilgocone. Struktura odpadów komunalnych powstających w Wielkopolsce jest podobna. Głównym ich składnikiem są odpady spożywcze, frakcja drobna (0-10 mm) oraz papier i tektura (w ostatnich latach notuje się gwałtowny wzrost udziału tworzyw sztucznych, w szczególności opakowań).
Problem postępowania z odpadami komunalnymi wciąż nie zostaje rozwiązany, a z roku na rok wzrasta ilość odpadów komunalnych wywożonych na składowiska. W tab. 7 przedstawiono dane z ostatnich lat w zakresie identyfikacji składowisk komunalnych.
Tab. 7. identyfikacja składowisk komunalnych (PDF)
Stosunkowo duży odsetek składowisk wciąż ma nieuregulowany stan formalno-prawny – część składowisk nadal nie spełnia wymagań stawianych w obowiązujących przepisach.
Stosunkowo niewielki jest stopień wdrażania skutecznego systemu segregacji odpadów, wspartego instrumentami ekonomicznymi i korzystnymi uwarunkowaniami lokalizacyjno-terenowo-rynkowymi. Władze samorządowe, nie mogąc skutecznie rozwiązać problemu gospodarki odpadami, są zmuszone podejmować decyzje o dalszej rozbudowie istniejących i funkcjonujących składowisk. W wielu przypadkach składowiska odpadów komunalnych są zlokalizowane w wyrobiskach pożwirowych i popiaskowych, często bez odpowiednich zabezpieczeń, co powoduje migrację zanieczyszczeń do środowiska, stanowiąc zagrożenie dla wód podziemnych.
W niektórych miastach i gminach Wielkopolski prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów. Z bazy SIGOP-D wynika, że na terenie Wielkopolski usuwaniem i unieszkodliwianiem odpadów zajmuje się kilkadziesiąt firm. Część z nich pośredniczy pomiędzy producentem a faktycznym odbiorcą odpadów.
Gromadzone w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska dane o powstających odpadach niebezpiecznych nie obejmują odpadów pochodzących z gospodarstw domowych, usług motoryzacyjnych i innych małych zakładów produkcyjnych. Tymczasem odpady komunalne trafiające na składowiska coraz częściej zawierają znaczące ilości odpadów niebezpiecznych, wymagających specjalnego traktowania. Zebrane dane nie obejmują także informacji o odpadach powstających w trakcie zwalczania skutków awarii przemysłowych, w tym także wypadków komunikacyjnych (tab. 8).
Tab. 8. Bilans odpadów niebezpiecznych (tys. Mg) na obszarze obecnego województwa wielkopolskiego w latach 1997-2003 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu) (PDF)
Na terenie województwa wielkopolskiego najwięcej odpadów niebezpiecznych powstaje w powiatach: grodzkich poznańskim i konińskim oraz ziemskich poznańskim, chodzieskim i ostrowskim.
Wytwarzają one ponad 70% ogólnej ilości odpadów niebezpiecznych w województwie.
Najwięcej powstaje odpadów niebezpiecznych o charakterze: odpadów z obróbki i powlekania metali, baterii i akumulatorów ołowiowych, odpadów z hutnictwa ołowiu, pyłów z czyszczenia gazów odlotowych, odpadów medycznych, olejowych i smarowych, z kształtowania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych (szlamy z obróbki metali) i zawierających azbest.
Część odpadów niebezpiecznych z terenu województwa wielkopolskiego była lokowana na składowiskach komunalnych, wydzielonych poletkach na terenie zakładu lub na składowiskach przemysłowych. Najwięcej składowisk przemysłowych znajduje się na terenie powiatu konińskiego.
Wśród odpadów zazwyczaj szczególnie wyróżniane są odpady medyczne ze względu na powszechność ich wytwarzania, duże zagrożenie epidemiologiczne oraz duże zainteresowanie społeczne związane z postępowaniem z tego rodzaju odpadami. W placówkach opieki zdrowotnej, zwłaszcza w szpitalach, powstają różnorodne odpady, zarówno pozostające w związku z prowadzonymi działaniami medycznymi, jak i wytwarzane przez przebywających tam ludzi (przede wszystkim chorych).
Monitoring gospodarki odpadami medycznymi początkowo obejmował tylko kilka większych szpitali. Od 1999 r. w województwie wielkopolskim objęto monitoringiem 33 placówki medyczne (głównie szpitale) – obecnie jest to 85 placówek. Z przeprowadzonych badań wynika, że w sześciu jednostkach nie prowadzi się segregacji odpadów, w 50 w różnym stopniu i na różnych poziomach zaangażowania prowadzona jest segregacja „u źródła”, a w 18 odpady medyczne są spalane. W 2000 r. na terenie województwa wytworzono 1233,4, a w 2001 r. – 1034,1 Mg odpadów medycznych, z czego odpady niebezpieczne stanowiły ok. 84%.
Największe ilości spalone były w wojewódzkich szpitalach zespolonych w Koninie i Lesznie (powyżej 250 Mg) oraz w szpitalu specjalistycznym w Pile (ok. 185 Mg). Około 50 Mg spalono w Szpitalu Zespolonym w Kaliszu i Samodzielnym Publicznym Szpitalu w Gostyniu i Ostrowie Wlkp.
Pod koniec 1999 r. Zakład Utylizacji Odpadów w Koninie uruchomił spalarnię odpadów niebezpiecznych, zlokalizowaną na terenie strefy ochronnej Huty Aluminium „Konin”, o możliwości przerobu 2000 Mg rocznie. Należy ona do największych i najnowocześniejszych spalarni w kraju. Jest w stanie obsłużyć 20 jednostek szpitalnych. Stanowi także ważne ogniwo w przygotowywanym programie utylizacji odpadów w Wielkopolsce.
Problem związany z odpadami niebezpiecznymi stanowią powstałe w większości w latach 70. mogilniki. W tamtym okresie na polskim rynku pojawiły się różnego rodzaju chemikalia, m.in. środki ochrony roślin i trucizny. Substancje te, używane w dużych ilościach, w krótkim czasie stały się poważnym zagrożeniem i spowodowały konieczność rozwiązania problemu postępowania z przeterminowanymi środkami oraz z opakowaniami po nich.
W większości przypadków powstały wtedy betonowe lub żelbetowe bunkry, w których deponowano preparaty owadobójcze i grzybobójcze, a także opakowania po nich. Zawartość większości zbiorników jest już dziś nie do ustalenia, tym bardziej że w latach, w których powstawały i były wykorzystywane, nie obowiązywały żadne uregulowania prawne w tym zakresie. Nie prowadzono żadnych ewidencji jakościowych i ilościowych. Na terenie województwa wielkopolskiego do przełomu 2002 i 2003 r. znajdowało się 26 mogilników, w tym cztery czynne do chwili obecnej: w miejscowości Prochy w powiecie grodziskim, w Nadziejewie w powiecie średzkim, w Mateuszewie w powiecie śremskim oraz w Piotrkówku w powiecie szamotulskim.
W ramach „Programu likwidacji mogilników w województwie wielkopolskim” zlikwidowano 13 mogilników, a pozostałe 13 będą likwidowane w kolejnym etapie realizacji programu. Niestety, większość mogilników zlokalizowano bez dokumentacji hydrogeologicznej, część znajduje się blisko zabudowy mieszkalnej, nieraz w centrum miasta (Poznań i Gniezno), a część nie posiada ani właściwej izolacji (zewnętrznej i wewnętrznej), ani wykazu zmagazynowanych substancji, co utrudnia ich identyfikację.
Zawartość niektórych mogilników wywieziono do spalarni w Rotterdamie w Holandii lub Leverkusen w Niemczech. Obecnie poddanie termicznemu przekształcaniu to najszybsza forma unieszkodliwiania takich substancji. Konieczne jest jednak spełnienie warunków uniemożliwiających emisję niebezpiecznych furanów i dioksyn.
Hałas
Jednym z najbardziej uciążliwych czynników określających jakość środowisk, a zwłaszcza poczucie komfortu środowiskowego, jest hałas. W ostatnich latach zagrożenie hałasem przemysłowym jest konsekwentnie ograniczane. Nasila się natomiast zagrożenie spowodowane hałasem komunikacyjnym, szczególnie powodowanym transportem samochodowym. W dużych aglomeracjach miejskich poziom hałasu stabilizuje się szczególnie ze względu na ograniczoną przepustowość ulic. Wzrasta natomiast poziom hałasu w porze nocnej, co spowodowane jest ruchem tranzytowym. Opracowane dotychczas plany akustyczne dla niektórych miast w Wielkopolsce pozwalają na stwierdzenie, że w porze dziennej średni równoważny poziom hałasu w środowisku miejskim wynosi nawet do 72,4 dB, a więc znacznie przekracza wartości dopuszczalne.
Globalnie wpływ hałasu przemysłowego na klimat akustyczny jest marginalny i posiada znaczenie lokalne. Jednak dla sąsiadujących ze źródłem jego wytwarzania mieszkańców i użytkowników środowiska potrafi być bardzo dokuczliwy i uciążliwy. W województwie wielkopolskim poza hałasem komunikacyjnym dominującymi źródłami hałasu są instalacje wentylacji ogólnej, odpylania i odwiórowywania, sprężarki, chłodnie, czerpnie, wyrzutnie, agregaty pompowe, obrabiarki do drewna, narzędzia do obróbki kamienia, urządzenia budowlane, urządzenia do produkcji betonu pracujące poligonowo, aparatura nagłaśniająca w lokalach rozrywkowych oraz transport wewnątrzzakładowy.
Wszystkie problemy poruszone w artykule wyłącznie sygnalizują ocenę stanu wybranych komponentów środowiska. Nie ulega wątpliwości, że stopień, rodzaje i znaczenie zagrożenia, zarówno ludzi, jak i środowiska jako całości, są w Wielkopolsce bardzo zróżnicowane przestrzennie. Największa presja obserwowana jest na terenach dużych aglomeracji. Generalnie można jednak stwierdzić, że od początku lat 90. równolegle do procesu transformacji gospodarki w Wielkopolsce obserwuje się zmniejszenie niekorzystnego oddziaływania użytkowników na środowisko, zwłaszcza na powietrze i wody powierzchniowe płynące. Kompleksowa ocena stanu środowiska na tak zróżnicowanym terenie, jakim jest Wielkopolska, jest zadaniem trudnym. Od wielu lat wyniki badań gromadzone przez WIOŚ w Poznaniu w ramach prowadzonego monitoringu środowiska są corocznie kompleksowo przedstawiane w formie „Raportu o stanie środowiska w województwie wielkopolskim”. Zgromadzone i opracowane dane pozwalają na wysnucie wniosku o stałej, choć powolnej poprawie stanu środowiska w województwie. W miarę rozwoju technicznego i technologicznego przemysłu oraz proponowanych usług, dynamicznego zagospodarowywania nowych przestrzeni oraz doinwestowywania w tereny już zagospodarowane pojawiają się nowe problemy związane z oddziaływaniem na środowisko oraz uciążliwościami odczuwalnymi przez społeczność naszego regionu. Z tych to powodów programy Państwowego Monitoringu Środowiska – zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym (wojewódzkim) – muszą ciągle być modyfikowane, rozszerzane i uzupełniane. Rodzi to określone konsekwencje i utrudnienia. Jednak pomimo tych uwarunkowań należy podkreślić ogromne zaangażowanie wszystkich służb włączonych do realizacji monitoringu środowiska w Wielkopolsce. Jednak obowiązek sukcesywnego informowania opinii publicznej o stanie środowiska oraz rolę strażnika przestrzegania prawa w zakresie ochrony środowiska ustawodawca powierzył organom Inspekcji Ochrony Środowiska.
Materiał ten został opracowany w oparciu oraz z wykorzystaniem danych zgromadzonych w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Poznaniu i zawartych w Raportach o stanie środowiska w województwie poznańskim za lata 1991-1996 oraz Raportach o stanie środowiska w Wielkopolsce za lata 1997-2003, opracowywanych co roku przez ten Inspektorat, a także w oparciu o obowiązujące przepisy.
Wykonywanie określonych badań oraz stały rozwój technik badawczo-laboratoryjnych, pozwalających osiągnąć bardzo wysoki poziom i rzetelność realizowanych zadań w tym zakresie, umożliwiły przez te wszystkie lata na zgromadzenie bogatych zasobów danych, stanowiących podstawę wielu opracowań oraz dokonywania oceny stanu środowiska w Wielkopolsce w danym przedziale czasu i jako procesu ciągłego. Jest to możliwe wyłącznie dzięki zrozumieniu i corocznemu znaczącemu udziałowi we współfinansowaniu przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu wszystkich, szeroko rozumianych działań Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu, związanych z Państwowym Monitoringiem Środowiska na terenie naszego województwa.
Hanna Grunt
Wielkopolski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Poznaniu
Na terenie województwa znajdują się złoża kopalin podstawowych i pospolitych, sklasyfikowanych zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze. Wśród kopalin podstawowych nieodnawialnych na szczególną uwagę zasługują: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel brunatny, gips i anhydryt oraz sól kamienna, natomiast wśród odnawialnych – woda podziemna. Do najczęściej występujących kopalin pospolitych należą kruszywo naturalne, surowce ilaste ceramiki budowlanej, piaski (kwarcowe, formierskie i szklarskie), kreda i torfy, przy czym poziom wydobycia takich surowców energetycznych jak gaz ziemny i węgiel brunatny stanowi znaczący udział w gospodarce krajowej.
Stepowienie Wielkopolski wymusza działania mające na celu szczególną ochronę zasobów wód podziemnych, tym bardziej że w wielu rejonach są one zagrożone deficytem spowodowanym zbyt dużym poborem wód w stosunku do zasobów odnawialnych. Warunki te muszą być uwzględniane w planach rozwoju gospodarczego województwa wielkopolskiego.
Bogate złoża węgla brunatnego w rejonie Konina są podstawą rozwoju przemysłu energetycznego na tym terenie. Zespół Elektrowni Pątnów – Adamów – Konin wytwarza ponad 10% krajowej produkcji energii elektrycznej. Taka koncentracja elektroenergetyki, powiązana z koncentracją przemysłu wydobywczego, jest słuszna z punktu widzenia uwarunkowań ekonomiczno-gospodarczych, rodzi jednak niezwykle skomplikowane i trudno rozwiązywalne (czasami wręcz niemożliwe do pokonania) problemy związane z właściwą ochroną i kształtowaniem środowiska.
Ponadto za najważniejsze zasoby odnawialne województwa uznaje się powietrze, gleby, zbiorowiska roślinne i lasy, wodę, łowiska i zasoby ryb, zasoby genetyczne i gatunki dziko żyjące oraz krajobraz o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych, występujący szczególnie na obszarach chronionych.
Monitoring środowiska
Pod względem występowania zasobów przyrodniczych oraz środowiskowych, a w konsekwencji potrzeby ich ochrony, województwo jest bardzo zróżnicowane, co wymusza wypracowywanie bardzo skomplikowanego systemu ochrony środowiska opartego na dotychczasowych doświadczeniach. Monitoring środowiska na terenie Wielkopolski konsekwentnie i programowo realizowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu od 1991 r. (przed reformą administracji publicznej przez Wojewódzkie Inspektoraty istniejące na terenie byłych województw). Jego wyniki pozwalają na ocenę zmian zachodzących w środowisku w ostatnim piętnastoleciu oraz na określenie potencjalnych przyczyn zagrożeń mogących wpływać na pogorszenie stanu środowiska przyrodniczego. Dzięki temu władze publiczne wszystkich szczebli przy podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju gospodarczego regionu oraz przy ustalaniu priorytetów w ochronie środowiska w skali województwa, powiatu i gminy mogą korzystać z udokumentowanych danych.
Rozwój gospodarki w poprzednich dziesięcioleciach nie uwzględniał zasad ochrony środowiska. Zrozumienie rangi problemu nastąpiło w ostatnich 15 latach, czego skutek jest odczuwalny w realizowanych działaniach naprawczych oraz zmniejszających presję na środowisko. W początkach lat 90. znaczną rolę odegrało odczuwalne ograniczenie poziomów produkcji, a także likwidacja wielu zakładów. Niezależnie od tych przyczyn zaczęto dążyć do ograniczenia emisji substancji i energii do środowiska, zużycia wody, a w konsekwencji produkcji ilości ścieków oraz odpadów. Zapoczątkowano stosowanie technologii o najniższych wskaźnikach energochłonności i emisji, na co niewątpliwie wpływ miał także rachunek ekonomiczny oraz system opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i kar za przekroczenia dopuszczalnych warunków tego korzystania.
Wieloletnie badania stanu środowiska realizowane są według jednolitego systemu pomiarów, ocen i prognoz, tj. Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Jego organizowanie i koordynowanie, a także prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny stanu środowiska należą do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska.
Pierwszy program państwowego monitoringu środowiska obejmował lata 1992-1993, a kolejne lata 1994-1997 i 1998-2002. Czwarty program, obejmujący lata 2003-2005, opracowany został przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, a zatwierdzony przez ministra środowiska. Program ten obejmuje zadania wynikające z polityki ekologicznej państwa i zobowiązań międzynarodowych, przede wszystkim związanych z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Stanowi on podstawę do opracowywania na poszczególne lata regionalnych (wojewódzkich) programów monitoringu środowiska zatwierdzanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
W realizacji PMŚ na terenie województwa wielkopolskiego bierze udział szereg współpracujących ze sobą instytucji. Prowadzą one badania, których wyniki i dane przekazywane są do WIOŚ w Poznaniu. Wydawane przez WIOŚ w Poznaniu coroczne raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce są efektem współdziałania wielu instytucji, zwłaszcza Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu (organizator i koordynator), Stacji Chemiczno-Rolniczej (Oddział w Poznaniu), Stacji Ekologicznej UAM w Jeziorach, Wojewódzkiej Stacja Sanitarno-Epidemiologicznej w Poznaniu oraz Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Poznaniu.
Ocena stanu środowiska na terenie Wielkopolski dokonywana jest w poszczególnych komponentach środowiska, tj. jakości powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb, ochrony powierzchni ziemi, stanu zasobów przyrody i zasobów naturalnych, klimatu akustycznego i gospodarki wodno-ściekowej oraz gospodarki odpadami i warunków przestrzegania przepisów ochrony środowiska przez jednostki gospodarcze.
Jakość powietrza
Wyniki dotychczasowych badań emisji substancji do powietrza wskazują jednoznacznie, że największym jej źródłem jest proces energetycznego spalania paliw w elektrowniach, elektrociepłowniach, ciepłowniach komunalnych i przemysłowych, a także w kotłowniach i paleniskach domowych opalanych paliwem stałym. Głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza w województwie są obiekty zlokalizowane w aglomeracji poznańskiej w rejonie Konina, Turku, Gniezna, Piły, Śremu, Kalisza, Ostrowa Wlkp. i Leszna. W latach 1991-1998 na terenie województwa poznańskiego oraz 1999-2003 na terenie województwa wielkopolskiego badaniami GUS objęte były zakłady uznane za uciążliwe dla powietrza w województwie. Są to zakłady, które decydują o strukturze i skali emisji, gdyż ich udział wynosi 60 – 70% emisji łącznej. W tab. 1 przedstawiono emisję zanieczyszczeń powietrza na terenie Wielkopolski w oparciu o badania zakładów szczególnie uciążliwych dla powietrza (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu).
Tab. 1. Emisja zanieczyszczeń powietrza na terenie Wielkopolski w latach 1001-2003 (PDF)
W 2001 r., zgodnie z zapisami ustawy oraz wymogami Unii Europejskiej, WIOŚ w Poznaniu wykonał i opracował „Wstępną ocenę jakości powietrza na obszarze województwa wielkopolskiego”. W opracowaniu dokonano klasyfikacji stref w układzie powiatowym – 31 powiatów ziemskich i cztery grodzkie. Kierując się „Wskazówkami do modernizacji monitoringu jakości powietrza pod kątem dostosowania systemu do wymagań przepisów Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem dużych miast”, dokonano klasyfikacji wszystkich stref wg dwóch kryteriów: ochrony zdrowia i ochrony ekosystemów lub roślin. Pierwsze kryterium uwzględniało zanieczyszczenia powietrza emitowane z dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszonego PM10, ołowiu, ozonu, tlenku węgla i benzenu. Natomiast pod kątem ochrony ekosystemów lub roślin brano pod uwagę dwutlenek siarki, tlenki azotu i ozon. W konsekwencji w 2003 r. dokonano oceny bieżącej, której wyniki opublikowano w 2004 r. Ocenę roczną wykonano w oparciu o wyniki badań monitoringowych prowadzonych na stanowiskach pomiarowych obsługiwanych przez WIOŚ, WSSE i IMGW. Większość stanowisk ustalonych do pomiarów jakości powietrza na potrzeby oceny jest obsługiwana manualnie w zakresie dwutlenku siarki, dwutlenku azotu oraz pyłu. Pomiary automatyczne stężeń zanieczyszczeń wykonywała stacja w Koninie, a od listopada 2004 r. także dwie stacje w Poznaniu i po jednej w Pile, Mścigniewie i Krzyżówce. Na potrzeby dokonywania oceny jakości powietrza na terenie Wielkopolski rozmieszczono 41 stanowisk pomiarowych, na których eksponowano próbniki pasywne. Większość stanowisk (prócz pięciu: w Poznaniu, Koninie, Obornikach i Lesznie) znajdowała się poza obszarami miejskimi. Wykorzystano również opracowanie warunków anemometrycznych i termicznych województwa wykonane przez IMGW Oddział w Poznaniu. Na terenie województwa wielkopolskiego wg tych kryteriów nie wskazano żadnej strefy do sporządzenia programów naprawczych. Nie wskazano również obszarów, na terenie których konieczne jest przeprowadzenie badań w celu potwierdzenia potrzeby podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza według kryteriów ochrony roślin. Określono jednak strefy, na terenie których potrzebne jest przeprowadzenie badań w celu potwierdzenia potrzeby lub braku potrzeby podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza według kryteriów dla ochrony zdrowia. Zalecenie to dotyczy powiatu krotoszyńskiego, ostrowskiego, pilskiego i poznańskiego oraz Leszna i Kalisza.
Obecnie o stanie czystości powietrza decyduje zawartość w nim różnorodnych substancji, których koncentracja jest wyższa niż w warunkach naturalnych. Podstawy prawne dokonywanych na terenie województwa na przestrzeni lat ocen ulegały zmianom. Pomiary stanu zanieczyszczenia powietrza na terenie województwa wielkopolskiego prowadzone są przez WSSE, WIOŚ oraz lokalnie przez podmioty gospodarcze oddziałujące na środowisko. Są one prowadzone metodami manualnymi i częściowo w systemie automatycznym, a obejmują zanieczyszczenia dwutlenkiem siarki, dwutlenkiem azotu, pyłem zawieszonym, tlenkiem węgla, ozonem, benzenem, toluenem, formaldehydem, fluorem oraz dodatkowo opadem pyłu, kadmu i ołowiu.
Wyniki badań wskazują na dużą zmienność stężeń zanieczyszczeń w powietrzu w ciągu roku. Sezonowe stężenia pyłu i dwutlenku siarki (różnice nawet trzykrotne) w okresie grzewczym są zdecydowanie wyższe niż w okresie letnim. Stężenia dwutlenku azotu nie wykazują takich wahań sezonowych, co jest zrozumiałe ze względu na źródła emisji tych zanieczyszczeń (spalanie paliw w urządzeniach grzewczych i energetycznych oraz silnikach pojazdów).
Ogólnie można stwierdzić, że w ostatnich latach w Wielkopolsce, poza obszarami zagrożeń komunikacyjnych, obserwowany jest stopniowy spadek poziomu zawartości siarczanów i wzrost azotanów w depozycji całkowitej. Analogiczną tendencję obserwuje się w przypadku imisji tlenków siarki i azotu w powietrzu atmosferycznym. Średnioroczne stężenia podstawowych zanieczyszczeń powietrza, a także opadu całkowitego związków zawierających kadm i ołów w zasadzie nie przekraczają wartości dopuszczalnych. Można też zauważyć tendencję ciągłego obniżania się zawartości tych metali w opadach, a w konsekwencji w powietrzu.
Stan wód podziemnych
Duże niedobory wody i postępujące stepowienie Wielkopolski powoduje, że ochrona zasobów wody podziemnej staje się jednym z głównych zadań na terenie województwa. Badania jakości zwykłych wód podziemnych, realizowane na przestrzeni ostatnich 20 lat, wskazują na znaczną poprawę ich stanu. Natomiast ostatnie pięć lat wykazuje jego stabilizację.
Badania jakości zwykłych wód podziemnych na terenie Wielkopolski w 2003 r. obejmowały 50 otworów obserwacyjnych zakwalifikowanych do sieci krajowej (badania wieloletnie) i 109 otworów obserwacyjnych klasyfikowanych do sieci regionalnej (badania zapoczątkowane w 2001 r.) oraz stanowiska pomiarowe będące składowymi sieci monitoringu lokalnego. W tab. 2 przedstawiono strukturę badań wód podziemnych w poszczególnych latach w województwie poznańskim (dalej wielkopolskim).
Tab. 2. struktura badań wód podziemnych w Wielkopolsce w latach 1991-2004 (PDF)
Ogólna ocena jakości wód podziemnych w procentach w układzie pięter wodonośnych w latach 1999-2004 w województwie wielkopolskim na podstawie zgromadzonych wyników monitoringu w sieci krajowej i regionalnej została przedstawiona w tab. 3.
Tab. 3. ocena jakości wód podziemnych w układzie pięter wodonośnych w województwie wielkopolskim w latach 1999-2004 (PDF)
W 2004 r. zmieniły się przepisy w zakresie klasyfikacji wód podziemnych, stąd też wynikają różnice w przynależności do poszczególnych klas czystości.
W Wielkopolsce o zaliczaniu wód do niskiej jakości (III klasa do 2003 r., V klasa w 2004 r.) najczęściej decydują takie wskaźniki jak potas, węglowodorany, żelazo, fosforany, azot azotynowy, stront, mangan i suma substancji rozpuszczonych. W przypadku ponad połowy badanych otworów o obniżonej klasie jakości wody od wielu lat decydują te same wskaźniki.
Obserwacje prowadzone w poszczególnych latach potwierdziły znaczenie wpływu sposobu użytkowania terenu na stan jakości wód podziemnych. Wody podziemne w ponad 60% otworów zlokalizowanych na terenach wiejskich zaliczano do wód niskiej jakości. W otworach zlokalizowanych na terenach zabudowy miejskiej zaobserwowano równy procent udziału wód zaliczonych do niskiej i średniej jakości. Najczęściej wody te dyskwalifikowane były we wskaźnikach: mętność, przewodność elektrolityczna właściwa, azot organiczny i bor. Badaniami objęte były Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP), z których wody w 2003 r. zakwalifikowano do II klasy jakości i są to: subzbiorniki trzeciorzędowe (Inowrocław – Gniezno, Jezioro Bytyńskie – Wronki – Trzciel i Pradolina Barycz – Głogów) oraz zbiorniki Zbąszyń i Smoszew – Chwaliszew – Sulmierzyce. W siedmiu przypadkach wody z GZWP zaliczono pomiędzy II i III klasę czystości. Natomiast w ok. 60% badań niską jakością charakteryzowały się wody stanowiące zasoby Lokalnych Zbiorników Wód Podziemnych (LZWP).
Wody powierzchniowe
Ciągłe badania stanu czystości wód powierzchniowych prowadzone przez WIOŚ obejmują główne rzeki Wielkopolski (Wartę, Noteć, Gwdę i Prosnę). Pozostałe rzeki objęte są badaniami w systemie pięcioletnim. Monitoring rzek w województwie prowadzony jest w systemie zlewniowym. Wytypowane są 44 zlewnie, które analizowane są kompleksowo przy uwzględnieniu znaczniejszych dopływów i znaczących źródeł zanieczyszczeń. Łącznie badaniom podlega 150 rzek i kanałów w 390 punktach kontrolnych, z czego do sieci podstawowej (krajowej) zaliczonych jest 26 punktów, a pozostałe tworzą sieć monitoringu regionalnego. Prowadzone badania jakości wód powierzchniowych pozwalają na przeprowadzenie klasyfikacji ogólnej rzek pod kątem stanu czystości wód. Klasyfikacji dokonuje się w oparciu o wyniki analiz fizyczno-chemicznych, bakteriologicznych i hydrobiologicznych metodą stężeń charakterystycznych.
W tab. 4 przedstawiono procentowy udział w poszczególnych punktach pomiarowych klas czystości określonych metodą stężeń charakterystycznych w ogólnej ocenie rzek w latach 1991-2004 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu).
Tab. 4. Procentowy udział w poszczególnych punktach pomiarowych klas czystości w ogólnej ocenie rzek w latach 1991-2004 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu) (PDF)
Jak z niej wynika, ogólna ocena badanych rzek w Wielkopolsce w większości jest niekorzystna. Nadal stan jakości zasobów wodnych nie jest zadowalający. Najczęściej o pozaklasowości lub niskiej przydatności wód w rzekach decydują takie wskaźniki jak związki biogenne oraz miano coli. Z roku na rok zauważa się systematyczne obniżanie stężeń związków biogennych, szczególnie fosforu, ale mimo to osiągany poziom nadal jest niewystarczający. Podwyższone zawartości biogenów są powodem masowego rozwoju glonów, które z kolei odpowiedzialne są za niekorzystne, nadmierne zakwity wód. Nie można jednoznacznie ocenić kierunków zmian stanu sanitarnego rzek, tzn. skażeń bakteriologicznych. Wahania w poziomach zawartości obciążeń bakteriologicznych nie pozwalają na stwierdzenie, czy zmiany te wykazują tendencje malejące, czy nie. Natomiast niewątpliwie pozytywnym objawem stanu wód w rzekach województwa wielkopolskiego jest brak nadmiernych obciążeń związkami fenolowymi, detergentami czy metalami ciężkimi.
Nadal głównymi źródłami zanieczyszczeń rzek są ścieki komunalne i przemysłowe oczyszczane w stopniu niewystarczającym, ścieki deszczowe (szczególnie z centrów i obrzeży dużych aglomeracji miejskich), a także zanieczyszczenia obszarowe ze zlewni rolniczych. Przyczyną złej jakości wód jest więc ciągle jeszcze zbyt mała ilość wysoko sprawnych oczyszczalni ścieków, nielegalne punkty zrzutów ścieków kierowane bezpośrednio do wód płynących (szczególnie w obszarach nieskanalizowanych), niewłaściwa działalność agrotechniczna na terenach rolniczych, a także nadal zbyt niska świadomość ekologiczna wielu użytkowników gruntów.
Monitorowaniu stanu wód powierzchniowych podlegają także jeziora oraz zbiorniki zaporowe zlokalizowane na terenie Wielkopolski. Na czterech pojezierzach województwa znajduje się 779 jezior o powierzchni większej od 1 ha. W badanych jeziorach stwierdza się zachodzące procesy przyspieszonej eutrofizacji, która jest wywołana wprowadzanymi do wód zanieczyszczeniami obszarowymi i punktowymi. Badane jeziora są przeżyźnione substancjami biogennymi, co powoduje nadmierny rozwój glonów i w konsekwencji zakwity wody. Większość badanych jezior w latach 1997-2004 zaliczana była do III klasy czystości oraz jako pozaklasowe. Niewielki procent posiadało wody II klasy czystości. Warunki morfometryczne i zlewniowe powodują, że większość akwenów charakteryzuje się bardzo niską odpornością na degradację. W zasadzie należy stwierdzić, że badania stanu wód w jeziorach, prowadzone w ostatnich trzech latach, nie wykazują poprawy. Osiągnięty został poziom pewnej stabilizacji z niewielkim poziomem ukierunkowanym na poprawę. Jest więc konieczne zwrócenie szczególnej uwagi na problem ochrony jezior, tym bardziej że należą one do najmniej trwałych elementów krajobrazu przyrodniczego. Podlegają szybkim przemianom fizyczno-chemicznym i biologicznym, co powoduje ich nadmierną wrażliwość na zmiany w otoczeniu i wszystkie czynniki zewnętrzne.
Gospodarka odpadami
Odpady przemysłowe stanowią ponad 90% całkowitej ilości odpadów powstających w Polsce i pod tym względem Wielkopolska odbiega od średniej krajowej, gdyż udział ten stanowi ok. 70% (w całej masie odpadów wytwarzanych na terenie województwa). Od 1993 r. badaniami obejmowano coraz więcej producentów odpadów przemysłowych (innych niż obojętne i niebezpiecznych), od których uzyskiwano informacje o gospodarce odpadami (tab. 5).
Tab. 5. Liczba producentów odpadów przemysłowych objętych badaniami (PDF)
W masie odpadów przemysłowych przeważają odpady powstające w przemyśle energetycznym, górnictwie i hutnictwie, głównie z byłych województw konińskiego i poznańskiego.
Dane gromadzone przez WIOŚ w Poznaniu dotyczą zakładów, w których powstaje rocznie co najmniej 1 tys. Mg odpadów lub posiadających na swoim terenie 1 mln Mg (bądź więcej) odpadów (wyłączając komunalne). Wzięto pod uwagę tylko odpady przemysłowe uciążliwe dla środowiska, czyli powstające w procesach produkcyjnych, stałe i ciekłe substancje oraz przedmioty poużytkowe uciążliwe dla środowiska i nieużyteczne bez dodatkowych zabiegów technologicznych (tab. 6).
Tab. 6. Bilans odpadów przemysłowych [tys. Mg] w województwie wielkopolskim w latach 1993-2003 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu) (PDF)
Skład, właściwości i ilość gromadzonych odpadów komunalnych znacznie się różnią w zależności od szeregu czynników występujących w miejscu ich powstawania. Wieloletnie badania i doświadczenia praktyczne pozwalają na stwierdzenie, iż polskie odpady komunalne są niskokaloryczne (z małą ilością części palnych) i mocno zawilgocone. Struktura odpadów komunalnych powstających w Wielkopolsce jest podobna. Głównym ich składnikiem są odpady spożywcze, frakcja drobna (0-10 mm) oraz papier i tektura (w ostatnich latach notuje się gwałtowny wzrost udziału tworzyw sztucznych, w szczególności opakowań).
Problem postępowania z odpadami komunalnymi wciąż nie zostaje rozwiązany, a z roku na rok wzrasta ilość odpadów komunalnych wywożonych na składowiska. W tab. 7 przedstawiono dane z ostatnich lat w zakresie identyfikacji składowisk komunalnych.
Tab. 7. identyfikacja składowisk komunalnych (PDF)
Stosunkowo duży odsetek składowisk wciąż ma nieuregulowany stan formalno-prawny – część składowisk nadal nie spełnia wymagań stawianych w obowiązujących przepisach.
Stosunkowo niewielki jest stopień wdrażania skutecznego systemu segregacji odpadów, wspartego instrumentami ekonomicznymi i korzystnymi uwarunkowaniami lokalizacyjno-terenowo-rynkowymi. Władze samorządowe, nie mogąc skutecznie rozwiązać problemu gospodarki odpadami, są zmuszone podejmować decyzje o dalszej rozbudowie istniejących i funkcjonujących składowisk. W wielu przypadkach składowiska odpadów komunalnych są zlokalizowane w wyrobiskach pożwirowych i popiaskowych, często bez odpowiednich zabezpieczeń, co powoduje migrację zanieczyszczeń do środowiska, stanowiąc zagrożenie dla wód podziemnych.
W niektórych miastach i gminach Wielkopolski prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów. Z bazy SIGOP-D wynika, że na terenie Wielkopolski usuwaniem i unieszkodliwianiem odpadów zajmuje się kilkadziesiąt firm. Część z nich pośredniczy pomiędzy producentem a faktycznym odbiorcą odpadów.
Gromadzone w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska dane o powstających odpadach niebezpiecznych nie obejmują odpadów pochodzących z gospodarstw domowych, usług motoryzacyjnych i innych małych zakładów produkcyjnych. Tymczasem odpady komunalne trafiające na składowiska coraz częściej zawierają znaczące ilości odpadów niebezpiecznych, wymagających specjalnego traktowania. Zebrane dane nie obejmują także informacji o odpadach powstających w trakcie zwalczania skutków awarii przemysłowych, w tym także wypadków komunikacyjnych (tab. 8).
Tab. 8. Bilans odpadów niebezpiecznych (tys. Mg) na obszarze obecnego województwa wielkopolskiego w latach 1997-2003 (dane wg raportów WIOŚ w Poznaniu) (PDF)
Na terenie województwa wielkopolskiego najwięcej odpadów niebezpiecznych powstaje w powiatach: grodzkich poznańskim i konińskim oraz ziemskich poznańskim, chodzieskim i ostrowskim.
Wytwarzają one ponad 70% ogólnej ilości odpadów niebezpiecznych w województwie.
Najwięcej powstaje odpadów niebezpiecznych o charakterze: odpadów z obróbki i powlekania metali, baterii i akumulatorów ołowiowych, odpadów z hutnictwa ołowiu, pyłów z czyszczenia gazów odlotowych, odpadów medycznych, olejowych i smarowych, z kształtowania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych (szlamy z obróbki metali) i zawierających azbest.
Część odpadów niebezpiecznych z terenu województwa wielkopolskiego była lokowana na składowiskach komunalnych, wydzielonych poletkach na terenie zakładu lub na składowiskach przemysłowych. Najwięcej składowisk przemysłowych znajduje się na terenie powiatu konińskiego.
Wśród odpadów zazwyczaj szczególnie wyróżniane są odpady medyczne ze względu na powszechność ich wytwarzania, duże zagrożenie epidemiologiczne oraz duże zainteresowanie społeczne związane z postępowaniem z tego rodzaju odpadami. W placówkach opieki zdrowotnej, zwłaszcza w szpitalach, powstają różnorodne odpady, zarówno pozostające w związku z prowadzonymi działaniami medycznymi, jak i wytwarzane przez przebywających tam ludzi (przede wszystkim chorych).
Monitoring gospodarki odpadami medycznymi początkowo obejmował tylko kilka większych szpitali. Od 1999 r. w województwie wielkopolskim objęto monitoringiem 33 placówki medyczne (głównie szpitale) – obecnie jest to 85 placówek. Z przeprowadzonych badań wynika, że w sześciu jednostkach nie prowadzi się segregacji odpadów, w 50 w różnym stopniu i na różnych poziomach zaangażowania prowadzona jest segregacja „u źródła”, a w 18 odpady medyczne są spalane. W 2000 r. na terenie województwa wytworzono 1233,4, a w 2001 r. – 1034,1 Mg odpadów medycznych, z czego odpady niebezpieczne stanowiły ok. 84%.
Największe ilości spalone były w wojewódzkich szpitalach zespolonych w Koninie i Lesznie (powyżej 250 Mg) oraz w szpitalu specjalistycznym w Pile (ok. 185 Mg). Około 50 Mg spalono w Szpitalu Zespolonym w Kaliszu i Samodzielnym Publicznym Szpitalu w Gostyniu i Ostrowie Wlkp.
Pod koniec 1999 r. Zakład Utylizacji Odpadów w Koninie uruchomił spalarnię odpadów niebezpiecznych, zlokalizowaną na terenie strefy ochronnej Huty Aluminium „Konin”, o możliwości przerobu 2000 Mg rocznie. Należy ona do największych i najnowocześniejszych spalarni w kraju. Jest w stanie obsłużyć 20 jednostek szpitalnych. Stanowi także ważne ogniwo w przygotowywanym programie utylizacji odpadów w Wielkopolsce.
Problem związany z odpadami niebezpiecznymi stanowią powstałe w większości w latach 70. mogilniki. W tamtym okresie na polskim rynku pojawiły się różnego rodzaju chemikalia, m.in. środki ochrony roślin i trucizny. Substancje te, używane w dużych ilościach, w krótkim czasie stały się poważnym zagrożeniem i spowodowały konieczność rozwiązania problemu postępowania z przeterminowanymi środkami oraz z opakowaniami po nich.
W większości przypadków powstały wtedy betonowe lub żelbetowe bunkry, w których deponowano preparaty owadobójcze i grzybobójcze, a także opakowania po nich. Zawartość większości zbiorników jest już dziś nie do ustalenia, tym bardziej że w latach, w których powstawały i były wykorzystywane, nie obowiązywały żadne uregulowania prawne w tym zakresie. Nie prowadzono żadnych ewidencji jakościowych i ilościowych. Na terenie województwa wielkopolskiego do przełomu 2002 i 2003 r. znajdowało się 26 mogilników, w tym cztery czynne do chwili obecnej: w miejscowości Prochy w powiecie grodziskim, w Nadziejewie w powiecie średzkim, w Mateuszewie w powiecie śremskim oraz w Piotrkówku w powiecie szamotulskim.
W ramach „Programu likwidacji mogilników w województwie wielkopolskim” zlikwidowano 13 mogilników, a pozostałe 13 będą likwidowane w kolejnym etapie realizacji programu. Niestety, większość mogilników zlokalizowano bez dokumentacji hydrogeologicznej, część znajduje się blisko zabudowy mieszkalnej, nieraz w centrum miasta (Poznań i Gniezno), a część nie posiada ani właściwej izolacji (zewnętrznej i wewnętrznej), ani wykazu zmagazynowanych substancji, co utrudnia ich identyfikację.
Zawartość niektórych mogilników wywieziono do spalarni w Rotterdamie w Holandii lub Leverkusen w Niemczech. Obecnie poddanie termicznemu przekształcaniu to najszybsza forma unieszkodliwiania takich substancji. Konieczne jest jednak spełnienie warunków uniemożliwiających emisję niebezpiecznych furanów i dioksyn.
Hałas
Jednym z najbardziej uciążliwych czynników określających jakość środowisk, a zwłaszcza poczucie komfortu środowiskowego, jest hałas. W ostatnich latach zagrożenie hałasem przemysłowym jest konsekwentnie ograniczane. Nasila się natomiast zagrożenie spowodowane hałasem komunikacyjnym, szczególnie powodowanym transportem samochodowym. W dużych aglomeracjach miejskich poziom hałasu stabilizuje się szczególnie ze względu na ograniczoną przepustowość ulic. Wzrasta natomiast poziom hałasu w porze nocnej, co spowodowane jest ruchem tranzytowym. Opracowane dotychczas plany akustyczne dla niektórych miast w Wielkopolsce pozwalają na stwierdzenie, że w porze dziennej średni równoważny poziom hałasu w środowisku miejskim wynosi nawet do 72,4 dB, a więc znacznie przekracza wartości dopuszczalne.
Globalnie wpływ hałasu przemysłowego na klimat akustyczny jest marginalny i posiada znaczenie lokalne. Jednak dla sąsiadujących ze źródłem jego wytwarzania mieszkańców i użytkowników środowiska potrafi być bardzo dokuczliwy i uciążliwy. W województwie wielkopolskim poza hałasem komunikacyjnym dominującymi źródłami hałasu są instalacje wentylacji ogólnej, odpylania i odwiórowywania, sprężarki, chłodnie, czerpnie, wyrzutnie, agregaty pompowe, obrabiarki do drewna, narzędzia do obróbki kamienia, urządzenia budowlane, urządzenia do produkcji betonu pracujące poligonowo, aparatura nagłaśniająca w lokalach rozrywkowych oraz transport wewnątrzzakładowy.
Wszystkie problemy poruszone w artykule wyłącznie sygnalizują ocenę stanu wybranych komponentów środowiska. Nie ulega wątpliwości, że stopień, rodzaje i znaczenie zagrożenia, zarówno ludzi, jak i środowiska jako całości, są w Wielkopolsce bardzo zróżnicowane przestrzennie. Największa presja obserwowana jest na terenach dużych aglomeracji. Generalnie można jednak stwierdzić, że od początku lat 90. równolegle do procesu transformacji gospodarki w Wielkopolsce obserwuje się zmniejszenie niekorzystnego oddziaływania użytkowników na środowisko, zwłaszcza na powietrze i wody powierzchniowe płynące. Kompleksowa ocena stanu środowiska na tak zróżnicowanym terenie, jakim jest Wielkopolska, jest zadaniem trudnym. Od wielu lat wyniki badań gromadzone przez WIOŚ w Poznaniu w ramach prowadzonego monitoringu środowiska są corocznie kompleksowo przedstawiane w formie „Raportu o stanie środowiska w województwie wielkopolskim”. Zgromadzone i opracowane dane pozwalają na wysnucie wniosku o stałej, choć powolnej poprawie stanu środowiska w województwie. W miarę rozwoju technicznego i technologicznego przemysłu oraz proponowanych usług, dynamicznego zagospodarowywania nowych przestrzeni oraz doinwestowywania w tereny już zagospodarowane pojawiają się nowe problemy związane z oddziaływaniem na środowisko oraz uciążliwościami odczuwalnymi przez społeczność naszego regionu. Z tych to powodów programy Państwowego Monitoringu Środowiska – zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym (wojewódzkim) – muszą ciągle być modyfikowane, rozszerzane i uzupełniane. Rodzi to określone konsekwencje i utrudnienia. Jednak pomimo tych uwarunkowań należy podkreślić ogromne zaangażowanie wszystkich służb włączonych do realizacji monitoringu środowiska w Wielkopolsce. Jednak obowiązek sukcesywnego informowania opinii publicznej o stanie środowiska oraz rolę strażnika przestrzegania prawa w zakresie ochrony środowiska ustawodawca powierzył organom Inspekcji Ochrony Środowiska.
Materiał ten został opracowany w oparciu oraz z wykorzystaniem danych zgromadzonych w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Poznaniu i zawartych w Raportach o stanie środowiska w województwie poznańskim za lata 1991-1996 oraz Raportach o stanie środowiska w Wielkopolsce za lata 1997-2003, opracowywanych co roku przez ten Inspektorat, a także w oparciu o obowiązujące przepisy.
Wykonywanie określonych badań oraz stały rozwój technik badawczo-laboratoryjnych, pozwalających osiągnąć bardzo wysoki poziom i rzetelność realizowanych zadań w tym zakresie, umożliwiły przez te wszystkie lata na zgromadzenie bogatych zasobów danych, stanowiących podstawę wielu opracowań oraz dokonywania oceny stanu środowiska w Wielkopolsce w danym przedziale czasu i jako procesu ciągłego. Jest to możliwe wyłącznie dzięki zrozumieniu i corocznemu znaczącemu udziałowi we współfinansowaniu przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu wszystkich, szeroko rozumianych działań Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu, związanych z Państwowym Monitoringiem Środowiska na terenie naszego województwa.
Hanna Grunt
Wielkopolski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Poznaniu
