Stan zaawansowania oraz ocena projektów

Polska przystąpiła w ten sposób do dynamicznej, zaplanowanej na lata 2007-2013, rozbudowy krajowych systemów gospodarki odpadami, w tym budowy 12 spalarni odpadów komunalnych. Tak ambitny i szeroki program przebudowy polskiej gospodarki odpadami wymaga nie tylko nakładów liczonych w miliardach euro, ale także profesjonalnych projektów, a przede wszystkim akceptacji społecznej.

 

Rok 2009 jest trzecim już rokiem rozwoju krajowych projektów budowy instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych, rozstrzygającym nie tylko o ich pomyślnym przebiegu i wdrożeniu, ale także o rozwoju jak dotąd najbardziej prymitywnej wśród krajów UE 27 polskiej gospodarki odpadami komunalnymi. Do końca 2009 r. wszystkie omawiane poniżej projekty muszą przebrnąć przez trudną fazę opracowania niezbędnej dokumentacji dla pozyskania zarezerwowanych na ich budowę funduszy ze środków UE, a przede wszystkim muszą uzyskać akceptację społeczną dla ich lokalizacji i eksploatacji. Jeśli to się nie uda, przez długie lata krajowy system gospodarki odpadami nie zmieni się, a Polska zostanie obciążona dotkliwymi sankcjami za niewypełnienie zobowiązań akcesyjnych. Składowiska się przepełnią, a dla nowych nie będzie miejsca ani odpowiednich regulacji prawnych czy akceptacji społecznej. Wówczas dobrze znany scenariusz z Neapolu stanie się w wielu polskich miastach całkiem prawdopodobny. Poniżej zaprezentowano szereg analiz, które bliżej naświetlają tło ewentualnego dalszego rozwoju krajowej gospodarki odpadami.

Polska gospodarka odpadami komunalnymi oparta jest przede wszystkim na ich składowaniu. Ze względu na mający obowiązywać wkrótce zakaz deponowania odpadów ulegających biodegradacji, będzie ono musiało ulec radykalnemu ograniczeniu. Około 92,5% masy z wytwarzanych rocznie 11,8 mln Mg/rok odpadów komunalnych jest nadal składowanych na ok. 700 czynnych składowiskach, z których niemal połowa będzie musiała zostać wkrótce zamknięta. Według danych Eurostat z 2006 r. Polska znajduje się na ostatnim miejscu wśród wszystkich krajów UE, jeśli chodzi o udział składowania odpadów wśród innych metod ich zagospodarowania.

Odzysk na drodze selektywnego zbierania i kompostowania odpadów osiąga w Polsce poziom ok. 7,1%, a spalanie ok. 0,4%. Średnio w krajach UE 27 wartości te kształtują się zdecydowanie bardziej korzystnie: składowanie – 41%, odzysk i recykling – 40% oraz spalanie 19% (Eurostat 2006). Przywołane dane statystyczne obrazują, jak duże wyzwania stoją obecnie przed polską gospodarką odpadami komunalnymi.

Niezbędna jest zatem szybka przebudowa krajowych systemów gospodarki odpadami komunalnymi, szczególnie dla dużych polskich miast, w których wytwarzane jest ponad 30% masy odpadów, oraz budowa nowych – o zasięgu regionalnym. Dominujące dotąd składowanie odpadów musi zostać zastąpione znacznie szerszym udziałem odzysku surowców wtórnych, przeróbką biologiczną oraz termicznym przekształcaniem odpadów, opartym na budowie ok. 12 dużych spalarni o koszcie inwestycyjnym rzędu 6 mld zł¹. Konieczność taka została wystarczająco dobrze uzasadniona w wielu polskich dokumentach o charakterze strategicznym, przede wszystkim w pierwszej obowiązującej obecnie edycji Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2010. Niezbędne dla przebudowy krajowej gospodarki odpadami środki finansowe szacowane są na kwotę ok. 18 mld zł, a realnie dostępnych jest obecnie ok. 5 mld zł. Inwestycje te ujęte są w ramach drugiego priorytetu Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ) 2007-2013, zatwierdzonego decyzją Komisji Europejskiej z 7 grudnia 2007 r. oraz uchwałą Rady Ministrów z 3 stycznia 2008 r. Skala wyzwań i zagrożeń, przed jakimi stoi polska gospodarka odpadami komunalnymi, a także konieczność podjęcia zdecydowanych oraz dynamicznie przebiegających działań związanych z budową spalarni odpadów komunalnych, których jak dotąd praktycznie nie ma w Polsce, jest zatem ogromna. Warto przy tej okazji wspomnieć o jedynej w Polsce, zlokalizowanej w Warszawie spalarni odpadów komunalnych, która pracuje już od ok. ośmiu lat. Jej wydajność jest jednak tak mała (ok. 40 tys. Mg/rok), że trudno nawet ująć ją w krajowej statystyce. Nie można przy tym zapomnieć, że jest to obiekt, który poprzez swoją bezpieczną dla środowiska eksploatację, zgodną z wymaganymi w krajach UE standardami emisyjnymi, w żadnym przypadku nie może przysporzyć argumentów przeciwnikom obecnych projektów spalarni odpadów.

Jest kwestią bezsprzeczną, że wymaganych prawnie w Polsce poziomów redukcji masy odpadów ulegających biodegradacji, które będą obowiązywały w latach: 2010 r. (25% redukcji masy w stosunku do 1995 r.), 2013 r. (50%) i 2020 r. (65%) nie da się osiągnąć w dużych polskich miastach bez udziału zlokalizowanych na ich obszarze spalarni. Udowadniają to nie tylko plany gospodarki odpadami opracowane dla poszczególnych województw, ale także już przygotowane studia wykonalności dla konkretnych projektów budowy spalarni.

Aby instalacje zostały zrealizowane, spełnić trzeba kilka podstawowych warunków. Po pierwsze należy pozyskać dla nich akceptację społeczną i niebudzącą sprzeciwu ludności lokalizację. I pomimo że wielu mieszkańców dużych polskich miast rozumie potrzebę ich budowy, co potwierdzają różnego rodzaju badania opinii społecznej przeprowadzone w Krakowie, Warszawie i innych miastach, to syndrom „nimby” jest ciągle zakorzeniony w ich świadomości, że nadal stanowi najistotniejszą barierę do pokonania. Dużo mniejszą przeszkodą wydają się źródła finansowania, gdyż w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013 dostępne są środki z funduszy UE w wysokości ok. 1,43 mld euro. Jasne i od dawna sformułowane wydają się także standardy technologiczne w zakresie systemów rusztowych, przeznaczonych do spalania odpadów resztkowych, choć i one są często przesłaniane niedojrzałymi technicznie i nieposiadającymi żadnych referencji ofertami technologii plazmowych czy opartych na procesie pirolizy.

Obecnie (najpóźniej do końca 2009 r.) najważniejszym krokiem dla wszystkich projektów jest opracowywanie profesjonalnych koncepcji, studiów wykonalności projektów spalarni odpadów, ocen oddziaływania na środowisko oraz specyfikacji przetargowych, aby na tej podstawie wystąpić do Komisji Europejskiej o przyznanie środków finansowych z Funduszu Spójności i w perspektywie 2010 r. rozpocząć projektowanie, a następnie realizację tych instalacji.

 

Przyjęta przez Polskę strategia rozbudowy i modernizacji systemów gospodarki odpadami komunalnymi, w tym budowy 12 spalarni odpadów, jest swego rodzaju ewenementem wśród nowych krajów członkowskich UE, w których, jak wiadomo, instalacji tego typu praktycznie nie ma, chociaż i tam są niezbędne.

Listę projektów spalarni rozszerzoną 24 listopada 2008 r., a następnie zaktualizowaną 30 stycznia 2009 r. przedstawiono w tabeli. Wymieniono tam nazwy miast, w których planowana jest budowa spalarni, ich orientacyjną wydajność w skali roku, szacunkowy koszt inwestycyjny oraz poziom dofinansowania z Funduszu Spójności. Projekty budowy spalarni odpadów komunalnych w 12 dużych miastach bądź regionach Polski oszacowano na kwotę rzędu 6 mld zł, podczas gdy możliwe dofinansowanie z Funduszu Spójności to ok. 3,7 mld zł.

W ciągu trzech lat istnienia omawiane projekty zdążyły już w większości przypadków mocno okrzepnąć, posiadają większe lub mniejsze poparcie władz samorządowych oraz zgodę, a nawet przekonanie co do potrzeby ich obecności w lokalnych systemach gospodarki odpadami. Wciąż jednak nie mają wystarczająco pozytywnego odbioru społecznego. Udowadnianie tezy, że instalacje te są niezbędne dla zrealizowania przez Polskę najistotniejszych, zapisanych w Traktacie Akcesyjnym w prawie krajowym celów w zakresie zagospodarowania odpadów komunalnych, staje się coraz częściej zbyteczne wobec siły szeregu argumentów. Konieczne jest jednak ciągłe wykazywanie, że przez pojęcie instalacji termicznego przekształcania odpadów rozumie się instalację nowoczesną, odpowiadającą wszelkim standardom prawa wspólnotowego i gwarantującą pełne bezpieczeństwo dla zdrowia mieszkańców i środowiska, a przede wszystkim stanowiącą jedynie uzupełnienie modernizowanego w danym mieście systemu zagospodarowania odpadów^{1, 2, 3}.

 

Podstawowe dane dotyczące projektów budowy w Polsce spalarni odpadów komunalnych wg listy indykatywnej projektów indywidualnych do Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013, wg stanu z 30 stycznia 2009 r.

 

* podana liczba porządkowa odpowiada liczbie porządkowej danego projektu umieszczonego na liście projektów indywidualnych dla Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko z 30 stycznia 2009 r.

** szacunkowa kwota dofinansowania danego projektu z Funduszu Spójności

 

Poziom zaawansowania krajowych projektów budowy 12 instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych w poszczególnych miastach czy regionach Polski jest wyraźnie zróżnicowany. Okresem decydującym dla ich pomyślnego przebiegu będą najbliższe miesiące br., podczas których musi zostać ostatecznie ukończona i zamknięta niezbędna dokumentacja wniosków o dofinansowanie dla Komisji Europejskiej⁴.

 

Jednym z podstawowych celów zapisanych w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami na rok 2010 dla gospodarki odpadami komunalnymi jest zredukowanie w określonych terminach trafiającego na składowiska strumienia masy odpadów ulegających biodegradacji. Stąd wynikają dwa podstawowe zadania dla planowanych instalacji. Po pierwsze, muszą zagwarantować możliwość wypełnienia przyjętych przez Polskę zobowiązań w zakresie redukcji masy składowanych odpadów ulegających biodegradacji. Po drugie, powinny zapewnić liczące się w ogólnym bilansie strumienie energii elektrycznej i ciepła odzyskanych z poddanych termicznemu przekształcaniu odpadów. Istotny jest też odzysk surowców nadających się do wykorzystania materiałowego i organicznego, a które mimo to posiadają istotne walory energetyczne. Jednocześnie wytworzone nośniki energii, pochodzące w określonej części także z odzysku energii biomasy zawartej w odpadach, jaką w świetle prawa wspólnotowego stanowią odpady ulegające biodegradacji, będą posiadać wszelkie cechy źródeł odnawialnych, ponieważ tak są traktowane w prawie wspólnotowym i polskim^{4, 5,6}.

 

Termiczne przekształcanie odpadów traktowane jako uzupełniający element zintegrowanego systemu zagospodarowania odpadów komunalnych, szczególnie w przypadku systemów gospodarki odpadami wytwarzanymi na obszarze dużych aglomeracji miejskich, to charakterystyczne dla ostatnich kilku lat (szczególnie od czasu, gdy Polska stała się krajem członkowskim Unii Europejskiej) spojrzenie na rolę tego typu instalacji w aspekcie rozwiązania problemu efektywnego i zgodnego ze standardami prawa wspólnotowego zagospodarowania odpadów komunalnych. Wbrew argumentom przeciwników budowy spalarni odpadów obiekty te nie stanowią zagrożenia dla dalszego rozwoju oraz podnoszenia efektów selektywnego zbierania i recyklingu odpadów. Fakt ten potwierdza praktyka systemów gospodarki odpadami komunalnymi stosowanych w miastach i regionach rozwiniętych krajów UE. Łatwo bowiem zauważyć, że tam, gdzie udział metod termicznych jest duży, jednocześnie bardzo wysoki okazuje się poziom recyklingu odpadów.

 

Spalarnie odgrywają istotną rolę nie tylko jako składowy element współczesnego systemu gospodarki odpadami, ale również jako źródło energii. Zgodnie z dyrektywą 2001/77/WE, mówiącą o tym, że spalarnie odpadów posiadają charakter odnawialnych źródeł energii, nabierają one coraz większego znaczenia, i to w wielu aspektach – zastępowania paliw kopalnych, obniżenia kosztów ponoszonych przez mieszkańców na unieszkodliwianie odpadów, zmniejszenia emisji CO₂ itp.

Biorąc pod uwagę to, że przeciętny mieszkaniec dużego polskiego miasta wytwarza dziennie średnio ok. jednego kg odpadów komunalnych, których wartość opałowa przekracza 7 MJ/kg, a nawet sięga 8 MJ/kg (co potwierdzają aktualne wyniki badań odpadów komunalnych, prowadzonych w Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie czy Warszawie), a które w 93% trafiają na składowiska, łatwo wyliczyć, jak duży potencjał energii chemicznej zawartej w odpadach zostaje utracony. Dzieje się tak, mimo iż w niektórych przypadkach, i to tylko na terenie nielicznych w kraju składowisk odpadów, niewielka część tej energii jest odzyskiwana w postaci gazu składowiskowego. Te same odpady skierowane do nowoczesnych spalarni odpadów lub przetworzone w paliwa i współspalane w zbudowanych w tym celu spalarniach lub przystosowanych instalacjach przemysłowych stanowić mogą znaczące źródło użytecznej dla wytwórców tych odpadów energii, które w myśl art. 44 ust. 8 i 9 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251 z późn. zm.) ma wszelkie cechy energii odnawialnej⁶.

Aby jednak wykorzystać energię zawartą w odpadach, trzeba zbudować w Polsce przynajmniej kilka, a najlepiej wszystkie z zaplanowanych 12 nowoczesnych instalacji odzyskujących tę energię, gdyż wobec ok. 370 instalacji tego typu pracujących w krajach UE Polska ma obecnie tylko jedną, niewspółmiernie małą⁴. Wspomniana już spalarnia odpadów komunalnych o wydajności ok. 40 tys. Mg/rok, stanowiąca obok sortowni i kompostowni jedną z instalacji przeróbki odpadów warszawskiego Zakładu Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych, pracuje od 2001 r. W związku z tym należy zdecydowanie rozszerzyć udział instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych w krajowych systemach gospodarki odpadami.

W świetle tych stwierdzeń nie można pominąć kolejnego faktu, wskazującego że obiekty te mogą jednocześnie przyczynić się do istotnego poszerzenia polskiego potencjału źródeł energii odnawialnej. W ten sposób planowane spalarnie mogą wspierać cel, jakim jest osiągnięcie w Polsce wymaganych procentowych udziałów energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii elektrycznej brutto. Przykład Holandii, w której w 2007 r. odpady ulegające biodegradacji zawarte w poddawanych spalaniu zmieszanych odpadach komunalnych stanowiły drugie co do wielkości źródło energii odnawialnej (19% udziału), a średnio każda spalarnia produkowała dzięki odzyskowi energii z tych odpadów 47% tzw. zielonej energii, jest tego najlepszym dowodem. Kolejnym przykładem może być spalarnia odpadów komunalnych w Bratysławie, która potwierdziła, że w 2006 r. 49,44% wytworzonej w niej energii elektrycznej z odpadów ulegających biodegradacji stanowiło zieloną energię. Potwierdzeniem wykorzystania energii z odpadów są liczne spalarnie pracujące w krajach UE⁵.

 

Precyzyjna ocena przebiegu realizacji projektów spalarni odpadów komunalnych planowanych w Polsce jest bardzo trudna – niemal niemożliwa. Wynika to przede wszystkim z trudności zdefiniowania kryteriów takiej oceny i tym samym stworzenia swego rodzaju rankingu obrazującego poziom zaawansowania tych projektów. Byłoby to w pewnym sensie subiektywne, a także bez większego utylitarnego znaczenia, a nawet z wielu powodów niewskazane. Niewątpliwie wszystkie te projekty zmierzają we właściwym kierunku, a beneficjenci niektórych z nich pretendują do trudnej roli liderów, inni natomiast do „outsiderów”. Do grupy zasadniczych aspektów, na podstawie których można jedynie w pewnym zakresie oceniać obecny stan rozwoju krajowych projektów budowy spalarni odpadów komunalnych, zaznaczając wyraźnie, że nie stanowią one jakichkolwiek oficjalnie przyjętych kryteriów ocen, zaliczyć należy:

·                    Rolę projektu w spełnieniu najistotniejszych zobowiązań z zakresu gospodarki odpadami. Jest to najbardziej w przypadku wszystkich 12 projektów spalarni z tzw. listy indykatywnej. Właśnie w tym celu zostały one podjęte i na tę listę wpisane. Projekty spalarni odpadów, jak wcześniej wykazano, uzupełniając już istniejące systemy gospodarki odpadami komunalnymi, mają wspierać osiągnięcie celu, jakim jest przede wszystkim redukcja strumienia odpadów ulegających biodegradacji.

·                    Znaczenie spalarni jako źródła energii, w tym energii odnawialnej. Można jedynie dyskutować czy wykorzystanie to będzie zgodne ze statusem odzysku (R1) czy unieszkodliwiania (D10), co wprowadza nowa dyrektywa ramowa o odpadach. W niektórych przypadkach lokalizacji spalarni, wymuszonej protestami społecznymi, czyli przy usytuowaniu obiektu na tzw. zielonej łące, odległej od sieci przesyłu ciepła, zastosowanie optymalnego trybu pracy w układzie skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła – tzw. kogeneracji, może być ekonomicznie nieuzasadnione lub wprost niemożliwe.

·                    Poziom wypełnienia niezbędnego zakresu dokumentacji dla złożenia wniosku do Funduszu Spójności. Kryterium to ma czysto formalny charakter. Złożenie wniosku aplikacyjnego do Funduszu Spójności musi być w przypadku każdego projektu właściwie udokumentowane. Począwszy od fakultatywnej, ale bardzo dobrze widzianej przez Komisję Europejską oceny strategicznej docelowego systemu gospodarki odpadami, poprzez profesjonalnie przygotowane studium wykonalności, właściwie i zgodnie z przepisami przeprowadzoną procedurę oceny oddziaływania na środowisko, decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach oraz o ustalenie lokalizacji celu publicznego, aż po dokumentację przetargową wraz z programem funkcjonalno-użytkowym. Umożliwi to przeprowadzenie postępowania o udzielenie zamówienia publicznego zgodnie z polską ustawą z 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych. Opracowanie tej dokumentacji może dotyczyć zakresu: „projektuj – buduj” lub „projektuj – buduj – eksploatuj”. Najbardziej zaawansowane projekty bliskie są weryfikacji na szczeblu krajowym. Najistotniejsza jest jednak weryfikacja na poziomie Komisji Europejskiej. Wnioski z niej wynikające byłyby bardzo wskazane dla kolejnych projektów. Stąd też bardzo oczekiwany jest projekt, który w roli lidera przetrze drogę pozostałym.

·                    Dobór technologii odpowiadającej wymaganiom najlepszych dostępnych technik (standardy BAT), którą jestsystem spalania na ruszcie mechanicznym, spełniający wszelkie standardy BAT, mimo że niektórzy oferenci proponują technicznie niedojrzałe technologie, od plazmowych po różne kombinacje procesu pirolizy i zgazowania.

·                    Aspekt dialogu społecznego i akceptacji społecznej.Przeprowadzenie wymaganego odpowiednimi przepisami trybu postępowania w zakresie udostępnienia informacji o realizowanym projekcie, profesjonalne zorganizowanie dialogu i pozyskanie akceptacji społecznej to obecnie najtrudniejsze zadanie dla każdego z beneficjentów. Podejmowane jest ono niemal dla każdego projektu umieszczonego na liście indykatywnej. Poziom zaawansowania działań prowadzonych w tym zakresie, a tym samym efekty są wyraźnie zróżnicowane, stąd trudno je na razie oceniać.

 

O pomyślnym przebiegu wdrożenia wpisanych na listę indykatywną 12 planowanych do budowy w latach 2007-2014 spalarni odpadów komunalnych decydować będą w najprostszym ujęciu odpowiedzi na niżej przedstawione pytania. Im bardziej odpowiedzi te będą zbliżone do pozytywnych, tym bardziej realne staną się perspektywy wdrożenia zaplanowanych do budowy spalarni odpadów komunalnych¹:

·                    Czy uda się odpowiednio wyedukować i przekonać mieszkańców, że technologicznie wyżej i bardziej efektywnie zorganizowana forma systemowego zagospodarowania odpadów, oparta także na ich spalaniu i jednoczesnym odchodzeniu od składowania, jest zdecydowanie bardziej przyjazna środowisku i bliższa ideom zrównoważonego rozwoju?

·                    Czy zgodnie z zamierzeniami Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2010 uda się skutecznie sprzeciwić metodzie składowania odpadów, zmniejszając drastycznie dotychczasową ilość składowisk i ograniczając masę składowanych odpadów komunalnych?

·                    Czy uda się tak przeorganizować polski system opłat za odbiór i unieszkodliwianie odpadów, aby przekonać Komisję Europejską, że warto dofinansowywać projekty budowy spalarni odpadów, bo spełniają wszelkie wymagane kryteria i zagwarantują wypełnienie postawionych celów?

Realizacji nakreślonych powyżej planów wymaga długotrwałych działań. Proces pozyskiwania dla nich akceptacji społecznej, uzgodnienie uwarunkowań środowiskowych, zapewnienie niezbędnych środków finansowych i gwarancji dostaw wymaganego strumienia odpadów oraz etap ich zaprojektowania, a w końcu budowy to cykl wieloletni, trwający (w wariancie optymistycznym) co najmniej pięć-sześć lat. Jeśli dla niektórych projektów z listy indykatywnej będzie można pod koniec 2009 r. zacząć ten czas odmierzać, to zapewne pod koniec 2013 r., kiedy wymagany poziom redukcji masy składowanych odpadów ulegających biodegradacji wynosić już będzie 50%, spalarnie te powstaną i rozpoczną pracę. Utwierdzone zostanie wówczas przekonanie, że są one niezbędne i ekologicznie bezpieczne.

 

dr inż. Tadeusz Pająk, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

1.                  Pająk T.: Abfallwirtschaft in Polen unter besonderer Berücksichtigung der Planung für die Abfallverbrennungsanlagen. MÜLLMAGAZIN Abfall – Rohstoff – Energie Zeitschrift für nachhaltige Wirtschaften. Nummer 1/2009.

2.                  Pająk T.: Stan rozwoju polskich projektów budowy instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych. V Międzynarodowa konferencja: „Termiczne przekształcanie odpadów – od planów do realizacji: Wykorzystać fundusze UE – zbudować instalacje termicznego przekształcania odpadów komunalnych”. Słubice, 26-28 listopada 2008.

3.                  Pająk T.: Vor-Investitionsphase des Baus von Müllverbrennungsanlagen in Polen.Mitteilungen aus dem Institut für Maschinenwesen der Technischen Universität Clausthal. 31/2006.

4.                  Pająk T.: Termiczne przekształcanie odpadów – uwarunkowania prawne, finansowe i społeczne – perspektywy budowy w Polsce spalarni odpadów komunalnych. Materiały konferencyjne XII Zjazdu Ekologicznego „Środowisko i Klimat”. Abrys. Poznań 26-28 października 2008.

5.                  Pająk T., Szpadt R.: Ocena możliwości wytwarzania energii z biodegradowalnych frakcji zawartych w odpadach komunalnych. Praca wykonana na zlecenie ministra środowiska. Kraków – Wrocław 2007.

6.                  Projekt Rozporządzenia Ministra Środowiska z 12 stycznia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych kwalifikowania części energii odzyskanej z termicznego przekształcania odpadów komunalnych, jako energii z odnawialnego źródła energii (http://www.mos.gov.pl).