Uprawa drzew w mieście

Spontaniczne odnawianie się roślin cz. I.

Z punktu widzenia historii życia poszczególnych drzew moment ostatecznego umieszczenia w docelowych warunkach miejskich stanowi dla nich duży stres. Po 4-10 latach w spędzonych w zbliżonych do optymalnych warunkach w szkółce roślina trafia do środowiska ze zdegradowanym podłożem, zanieczyszczonym powietrzem i niekorzystnym mikroklimatem. Alternatywą może być spontaniczne odnawianie się roślin.

Założenia procesu uprawy przewidują, że w ciągu 2-4 lat drzewo powinno odbudować uprzednio zredukowany system korzeniowy, aby osiągnąć stan równowagi między przyrostami i wielkością części nadziemnej i podziemnej. Niestety, wiele drzew miejskich nie osiąga jednak tego założonego stanu. W ostatnich dziesięcioleciach zjawisko zamierania drzew w miastach znacznie się nasiliło. W Polsce zachodzi ono na podobną lub nawet większą skalę niż w innych krajach. W Warszawie w latach 1973-1987 straty drzew ocenia się na 26 tys. egzemplarzy. W ostatnich 25 latach wycięto blisko połowę drzew rosnących przy głównych ulicach miasta. Corocznie usuwa się i dosadza ok.1000 drzew przyulicznych^{2, 5, 13}. Masowe zamieranie drzew i częściowe niepowodzenie nowych nasadzeń powoduje konieczność sadzenia coraz większej ilości tych roślin o coraz większych rozmiarach i wyższej cenie jednostkowej. To wymusza z kolei potrzebę prowadzenia wzmożonej pielęgnacji po posadzeniu, w tym zwłaszcza nawadniania. Zjawiska te są szczególnie dotkliwe w układach formalnych, takich jak np. aleje czy szpalery, gdzie ubytek części drzew trudno jest później uzupełnić bez uszczerbku dla estetyki i efektu kompozycyjnego.

W każdym mieście oprócz drzew pochodzących z nasadzeń pojawia się pewna część roślin drzewiastych (drzew, krzewów i pnączy), których nikt nie posadził. Są to najczęściej gatunki, które wyrosły z nasion zdeponowanych w otoczeniu owocujących dorosłych drzew. Odnawianie się drzew i krzewów jest normalną częścią ich cyklu rozwojowego w warunkach naturalnych. W ten sposób odnawiają się do dziś w mieście drzewa i krzewy należące do rodzimych, dziko występujących gatunków, chociażby na terenie lasów miejskich, takich jak Las Bielański w Warszawie. Drzewa rodzime w Polsce odnawiają się również w innych miejscach – we wnętrzu skupin krzewów dużych parków miejskich, na terenach, gdzie jest prowadzona mało intensywna gospodarka pielęgnacyjna. W ten sposób w miastach wyrasta spontanicznie kilkadziesiąt gatunków drzew i krzewów występujących w Polsce. Najczęściej są to klony, lipy, jesiony, nieco rzadziej brzozy, wierzby i topole. Można zaryzykować stwierdzenie, że gdyby którekolwiek z polskich miast opustoszało, natychmiast zostałoby pokryte przez liściasty las z dominacją gatunków występujących w grądach.

Zjawisko spontanicznego odnawiania nie ogranicza się do grupy kilkudziesięciu gatunków roślin rodzimych. W miastach od bardzo dawna obserwuje się spontaniczne odnawianie licznych gatunków roślin obcego pochodzenia. Kowarik⁸ w swojej pracy poświęconej temu zagadnieniu na obszarze w Berlina i w Brandenburgii relacjonuje, że pierwsze wzmianki o spontanicznym odnawianiu się taksonów drzewiastych pochodzą z 1787 r. Do 1990 r. zaobserwowano tam w sumie 210 spontanicznie odnawiających się gatunków. Z łącznej liczby 3150 gatunków drzewiastych introdukowanych do Europy Środkowej z innych kontynentów stanowi to 3,6%. 183 z nich odnawiało się w obrębie samego miasta Berlina, 53 stworzyło utrzymujące się trwale, spontaniczne populacje.

W Polsce nie prowadzono jak dotąd badań reasumujących liczbę odnawiających się w warunkach miejskich gatunków rodzimych i obcych, jakkolwiek w ubiegłym wieku wielu autorów publikowało wyniki obserwacji prowadzonych w obrębie pojedynczych miast, większych arboretów i ogrodów botanicznych. Łukasiewicz⁹ opisał gatunki spontanicznie odnawiające się na terenie Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu. Czekalski³ – odnawianie się drzew na obszarze Poznania. Dolatowski⁶ opisał drzewa i krzewy odnawiające się w Arboretum Kórnickim, Tumiłowicz¹⁴ – na terenie Arboretum w Rogowie. Adamowski, Mędrzycki i Łuczaj¹ obserwowali odnawianie się roślin drzewiastych w polskiej i białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Danielewicz i Maliński⁴ – w dolinie Warty oraz w Wielkopolskim Parku Narodowym. Nieco mniej skupionych na szczegółach dendrologicznych informacji dostarczyły opracowania florystyczne miast Sudnik-Wójcikowskiej¹². Łącznie odnawia się w Polsce ok. 200-300 taksonów roślin drzewiastych, a regularnie nawet kilkadziesiąt.

Gatunki te są spotykane nie tylko w już istniejących nasadzeniach, ale są też stale dostępne w handlu. Analiza przeprowadzona w 2004 roku przez Jurgielewicz⁷ pozwoliła ocenić, że wśród roślin oferowanych w szkółkach zrzeszonych w Związku Szkółkarzy Polskich w sezonie 2003/2004 znalazło się 65 gatunków charakteryzujących się skłonnością do spontanicznego odnawiania, z tego u 13 skłonności takie obserwowano często lub bardzo często. Ogromna większość z form, których odnawianie obserwowano, to „dzikie” formy, zbliżone do gatunków botanicznych (62), co stanowi ok. 2% wszystkich gatunków, odmian i kultywarów spotykanych w ofercie badanych szkółek, ale aż 15% oferowanych gatunków botanicznych.

Jak słusznie zauważył już 30 lat temu Czekalski³ warunkiem koniecznym wystąpienia spontanicznego odnawiania jest przejście pomyślnej aklimatyzacji, czyli posiadanie lub nabycie zdolności do przeżycia, wzrostu i reprodukcji w warunkach docelowej uprawy. Drugim warunkiem jest dostanie się na nadające się do życia siedliska w obrębie miasta. Wszechobecny w dzisiejszych czasach globalny transport kołowy, powietrzny i morski umożliwia ogromnej liczbie gatunków przypadkowe przedostawanie się na duże odległości. Dotyczy to jednak w większości organizmów niewielkich rozmiarów lub takich, które występują w masowo transportowanych materiałach, np. w wodzie balastowej w statkach. Drzewa i krzewy należą do tej grupy organizmów, dla których większą szansą jest przenoszenie celowe, czyli import, introdukcja, rozmnażanie i lokalne sadzenie w celach ozdobnych, gospodarczych (jak w lasach lub na plantacjach), technicznych (np. przy umacnianiu skarp i brzegów rzek albo estetycznych, w nasadzeniach ozdobnych). Jak wynika z danych zestawianych dla ogółu roślin drzewiastych w USA, 85% inwazyjnych gatunków drzewiastych pochodzi z nasadzeń ozdobnych¹¹.

W przypadku poszczególnych gatunków szansa pomyślnego przebiegu procesu spontanicznego odnawiania jest tym większa, im powszechniej są sadzone. Prowadzone w Puszczy Białowieskiej obserwacje nad odnawianiem się roślin drzewiastych wykazały, że szanse zaistnienia spontanicznego odnawiania są związane zarówno z liczbą miejsc uprawy, jak i z liczbą uprawianych osobników¹. Również w skali pojedynczych obiektów frekwencja poszczególnych gatunków w młodym pokoleniu jest w dużym stopniu odbiciem frekwencji tych samych gatunków w warstwie drzewostanu¹⁰. Przytoczone fakty wskazują, że uprawy ozdobne prowadzą mniej lub bardziej nieuchronnie do spontanicznego odnawiania się gatunków poprzez selekcję gatunków i kultywarów pod kątem odporności na warunki klimatyczne oraz poprzez zwiększanie prawdopodobieństwa proporcjonalnie do częstości sadzenia i ilości posadzonych osobników. Oznacza to, że istnieją biologiczne możliwości, by przynajmniej w części projektować nasadzenia ozdobne na dłużej niż jedno pokolenie roślin.

Możliwość wykorzystania spontanicznego odnawiania się drzew i krzewów w zieleni miejskiej zależy od kilku czynników. Po pierwsze, z uwagi na probabilistyczny charakter zjawiska, możliwe jest tylko określenie prawdopodobieństwa, z jakim ono wystąpi w przeznaczonym do zagospodarowania miejscu. Również tempo i dynamika jego zachodzenia mogą być określone tylko w pewnym przybliżeniu Skutek tego to brak takiej jednorodności, która wymagana jest w nasadzeniach o wybitnie formalnej strukturze. Trudno byłoby sobie wyobrazić wykorzystanie spontanicznych odnowień bukszpanu w obwódkach wokół parterów haftowych w rewaloryzowanych ogrodach barokowych lub w towarzyszących im strzyżonych włoskich szpalerach.

Zasadność projektowania spontanicznego odnowienia jest tym większa, im dalszą pozycję w hierarchii kryteriów doboru gatunkowego roślin i kryteriów kompozycji zajmują idealne zachowanie względnego udziału poszczególnych gatunków w kolejnych pokoleniach oraz idealna zgodność rozmieszczenia i liczebności poszczególnych taksonów drzewiastych w kolejnych pokoleniach nasadzenia. Następnymi są posiadanie cech pokroju nabytych w trakcie procesu uprawy (np. rośliny zwisające szczepione na pniu) i idealne zachowanie uwarunkowanych genetycznie cech odmianowych wielkości, pokroju i wybarwienia.

Ponadto możemy jeszcze wyróżnić dwa rodzaje kryteriów uznających zasadność takiego projektowania – techniczno-ekonomiczne i ekologiczne. W pierwszym przypadku takich nasadzeń można dokonywać w tych miejscach, gdzie mamy do czynienia z niską udatnością tradycyjnych nasadzeń, prowadzonych metodami sadzenia dużych drzew, co wiąże się z wysokimi kosztami. Ważne jest także, aby wykluczyć prawdopodobieństwo kolizji z infrastrukturą podziemną i nadziemną. Należy również przewidzieć występowanie sprzyjających miejsc do kiełkowania (miejsca z odkrytą glebą lub niezbyt gęstą pokrywą roślinną) i wzrostu (miejsca niekoszone i nieudeptywane, np. rabaty bylinowe, żywopłoty, kępy drzew lub skupin krzewów). Taki rodzaj projektowania można przyjąć także w przypadku, gdy mamy do czynienia z występowaniem stref brzegowych między różnymi elementami funkcjonalno-przestrzennymi wraz z elementami infrastruktury, które mogą utrudniać pielęgnację (płoty, krawężniki, mury, słupy, ściany budynków itp.). Natomiast patrząc od strony ekologicznej, inaczej należy odnieść się do wykorzystania spontanicznego odnowienia roślin obcego pochodzenia, inaczej rodzimego. W pierwszym przypadku należy unikać sąsiedztwa terenów chronionych, takich jak parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty czy tereny Natura 2000 oraz bliskiego sąsiedztwa szlaków migracji (rzeki, drogi, linie kolejowe, lotniska, dworce itp.). Atutem będzie natomiast występowanie lokalnych, miejskich populacji roślin drzewiastych obcego pochodzenia, np. klonu jesionolistnego. Zupełnie odwrotnie jest, gdy chodzi o wykorzystanie spontanicznego odnowienia roślin rodzimych. To, co niesłuszne w pierwszym przypadku – będzie zasadne właśnie w tym drugim. Należy dodać, że umotywowane jest takie projektowanie, kiedy na terenie występują lokalne, miejskie populacje rodzimych roślin drzewiastych, np. klonu zwyczajnego jaworu czy jesionu wyniosłego.

dr Piotr Mędrzycki

Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania, Warszawa

1.      Adamowski W., Mędrzycki P., Łuczaj Ł.: The penetration of alien woody species into the plant communities of the Białowieża Forest: the role of biological properties and human activities. „Phytocoenosis” (N.S.) 10/1997.

2.      Borowski J.: Dobory drzew do warunków miejskich oraz procesy ich kształtowania. Zieleń Terapią Miasta. VII Ogólnopolska Konferencja ZSzP. Warszawa 24-25 sierpnia 2006.

3.      Czekalski M.: Obserwacje nad naturalnym odnawianiem się niektórych gatunków drzew i krzewów obcego pochodzenia w Szczecinie. „Rocznik Dendrologiczny” 25/1971.

4.      Danielewicz W., Maliński T.: Drzewa i krzewy obcego pochodzenia w lasach Wielkopolskiego Parku Narodowego. „Rocznik Dendrologiczny” 45/1997.

5.      Dmuchowski W., Bandurek M.: Stan zieleni przyulicznej w Warszawie na podstawie wieloletnich obserwacji i doświadczeń Ogrodu Botanicznego – CZRB PAN. [W]: Dmuchowski W., Niekrasz K. (red.): Zieleń Warszawy problemy i nadzieje. Warszawa-Powsin. Ogród Botaniczny PAN 2001.

6.      Dolatowski J.: Samosiewy introdukowanych gatunków drzew i krzewów w Arboretuml Kórnickim w latach 1983-1990. „Rocznik Dendrologiczny” 46/1992.

7.      Jurgielewicz U.: Struktura taksonomiczna roślin drzewiastych oferowanych w wybranych szkółkach polskich w sezonie 2003/2004 a naturalizacja roślin obcego pochodzenia. Praca dyplomowa. Wydział Architektury WSEiZ. 2004.

8.      Kowarik I.: Einführung und Ausbreitung nichteinheimischer Gehölzarten in Berlin und Brandenburg und ihre Folgen für Flora und Vegetation. Verhandlungen des Bot. Ver. Berlin Brandenburg. „Beiheft“ 3/1992.

9.      Łukasiewicz A.: Samosiewy w ogrodzie botanicznym UAM w Poznaniu. „Wiadomości Botaniczne” 28/1984.

10.  Mędrzycki P.: Odnawianie się drzew i krzewów w Parku im. Ignacego Paderewskiego w Warszawie. Praca dyplomowa. Uniwersytet Warszawski. Wydział Biologii. 1996.

11.  Reichard S.H., White P.: Horticulture as a pathway of invasive plant introductions in the United States. “BioScience” 5/2001.

12.  Sudnik-Wójcikowska B.: Flora miasta Warszawy i jej przemiany w ciągu XIX i XX wieku. Tom I i II. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1989.

13.  Szczepanowska H.B.: Drzewa w mieście. Hortpress. Warszawa 2001.

14.  Tumiłowicz J.: Naturalne odnawianie się drzew i krzewów w Arboretum SGGW w Rogowie. „Rocznik Dendrologiczny” 46/1992.