Ustawa o odpadach z 14 grudnia 2012 r. (DzU z 2013 r. poz. 21) w art. 14., w ślad za dyrektywą ramową w sprawie odpadów (2008/98/WE), określa warunki utraty statusu odpadu. Po odzysku odpady przestają nimi być, jeśli spełniają wymagania określone przez przepisy UE, a także gdy: przedmiot lub substancja są powszechnie stosowane do konkretnych celów; istnieje rynek takich przedmiotów lub substancji, lub popyt na nie; dany przedmiot lub substancja spełniają wymagania techniczne dla zastosowania dla konkretnych celów oraz wymagania określone w przepisach i normach mających zastosowanie do produktu; zastosowanie przedmiotu lub substancji nie prowadzi do negatywnych skutków dla życia, zdrowia ludzi lub środowiska. Ponadto w art. 15 stwierdza się: Zakazuje się łącznego magazynowania odpadów i przedmiotu lub substancji, które utraciły status odpadów, a także magazynowania przedmiotu lub substancji, które utraciły status odpadów w miejscach przeznaczonych do magazynowania odpadów lub składowania odpadów.

Wspomniane ?wymagania określone przez przepisy Unii Europejskiej? to tzw. kryteria utraty statusu odpadu. Są one przedmiotem działań projektu SUPROC od 2004 r.1. Celem projektu jest wsparcie Dyrekcji Generalnej Ochrony Środowiska we wdrożeniu tematycznej strategii dotyczącej zapobiegania powstawaniu i recyklingu odpadów.

Od 2006 r. przeprowadzono analizy i badania, mające na celu wytypowanie rodzajów odpadów, dla których takie kryteria powinny zostać zdefiniowane. Studia obejmowały złom żelaza, stali, aluminium, miedzi, tworzywa sztuczne, papier, tekstylia, szkło, złom cynku, ołowiu i cyny, inne metale, kruszywa z odpadów z budowy i rozbiórki, popioły i żużle, biodegradowalne odpady stabilizowane w procesie recyklingu organicznego, paliwa z odpadów, drewno, oleje odpadowe, opony, rozpuszczalniki i metale szlachetne.

Tury badań

Zakres badań technicznych jest wynikiem intensywnych konsultacji z ekspertami w ramach technicznych grup roboczych. Ocenie poddaje się stosowane technologie recyklingu, ich wpływ na środowisko, jakość produktów itd.

Badania techniczne przeprowadzono etapowo: najwcześniejsze zostały zakończone już w 2010 r. i dotyczyły złomu żelaznego oraz złomu aluminium. Na ich podstawie wydano raporty: ?Kryteria utraty statusu odpadu dla złomu żelaza i stali: propozycje techniczne?, ?Kryteria utraty statusu odpadu dla aluminium i złomu stopów aluminium: propozycje techniczne?. W oparciu o wyniki tych badań, opracowano pierwsze rozporządzenie dotyczące utraty statusu odpadu (333/2011/EC), które weszło w życie 9 października 2011 r.4.

Druga tura badań technicznych dotyczyła makulatury, miedzi i złomu stopów miedzi, jak również stłuczki szklanej. Wyniki tych badań zostały zawarte w kolejnych raportach: ?Kryteria utraty statusu odpadu makulatury: propozycje techniczne?, ?Kryteria utraty statusu odpadu miedzi i złomu stopów miedzi: propozycje techniczne?, ?Kryteria utraty statusu odpadu stłuczki szklanej: propozycje techniczne?.

Na podstawie tych badań przygotowywane są obecnie odrębne rozporządzenia w ramach procedury komitologii. Rozporządzenie w sprawie szkła (1179/2012/EC) zostało już przyjęte i weszło w życie 11 czerwca 2013 r.3, podobnie rozporządzenie w sprawie złomu stopów miedzi, które weszło w życie 1 stycznia 201410. Natomiast krytykowany przez krajowe i europejskie zrzeszenia papierników projekt rozporządzenia w sprawie makulatury11 został w grudniu zawetowany przez Parlament Europejski.

Trwa ostatnia runda badań w sprawie odpadów ulegających biodegradacji oraz odpadów z tworzyw sztucznych. Przez odpady ulegające biodegradacji rozumie się w tym kontekście kompost oraz odpad przefermentowany (fermentat). W tym zakresie Techniczna Grupa Robocza opublikowała już końcowy dokument: ?Utrata statusu odpadów dla odpadów ulegających biodegradacji (kompost/fermentat): Wytyczne techniczne?9, który stanowi ostatni etap przed wydaniem stosownego rozporządzenia. W odniesieniu do tworzyw sztucznych ostateczna wersja dokumentu roboczego została opublikowana w marcu 2013 r. Zakończyły się również konsultacje tego dokumentu z Techniczną Grupą Roboczą i końcowego raportu, zawierającego techniczne wytyczne dotyczące utraty statusu odpadu przez odpadowe tworzywa sztuczne, należy się spodziewać w pierwszym kwartale 2014 r. Komisja może w przyszłości rozszerzyć zakres odpadów, dla których wyda kryteria, m.in. o kruszywa oraz paliwa uzyskiwane z odpadów. Od 2011 r. trwają badania, a wkrótce powinny być znane ich ostateczne wyniki.

Do tej pory opracowane zostały więc trzy rozporządzenia regulujące kwestie utraty statusu odpadu, wiążące dla wszystkich państw członkowskich. Pierwsze to rozporządzenie Rady (UE) nr 333/2011 z 31 marca 2011 r., ustanawiające kryteria, określające, kiedy pewne rodzaje złomu przestają być odpadami na mocy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE, obowiązuje od 9 października 2011 r.3. Rozporządzenie nr 333/2011 dotyczy złomu: żelaza, stali i aluminium, w tym również złomu stopów aluminium. Drugie to Rozporządzenie Komisji nr 1179/2012 z 10 grudnia 2012 r. ustanawiające kryteria określające, kiedy stłuczka szklana przestaje być odpadem na podstawie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE ? stosuje się je od 11 czerwca 2013 r. Trzecim jest Rozporządzenie Komisji (UE) nr 715/2013 z 25 lipca 2013 r. ustanawiające kryteria określające, kiedy złom miedzi przestaje być odpadem ? weszło w życie 1 stycznia 2014 r.10.

Gdy brak kryteriów

Dyrektywa 98/2008/WE1 reguluje kwestię braku kryteriów. Gdy nie ustalono ich na szczeblu wspólnotowym w ramach procedury, o której mowa w dyrektywie, państwa członkowskie mogą decydować odrębnie w każdym przypadku, czy dany odpad przestał nim być, z uwzględnieniem odnośnego orzecznictwa. O takich decyzjach zawiadamia się Komisję (obowiązek ministra). Oznacza to, że nie można takich kryteriów ustanowić w drodze aktu generalnego ? w przypadku Polski jest nim ustawa lub rozporządzenie2. Inaczej rzecz ujmując, w sytuacji braku kryteriów każda sprawa może być rozpatrywana indywidualnie przy wydawaniu stosownych decyzji administracyjnych, np. pozwolenia zintegrowanego. Projekt Ustawy o odpadach zawierał delegację do wydania takich rozporządzeń, jednak została ona usunięta z końcowej wersji ustawy2.

Nieprzewidziana została też żadna dodatkowa procedura weryfikacji, co zgodnie z interpretacją2 w praktyce oznacza, że decydujące znaczenie będą miały postanowienia decyzji administracyjnych, zezwalających na dokonanie odzysku ? recyklingu. Powinny one kwalifikować taki odzysk jako proces końcowy, np. R3 lub R5, ale nie R12. Teoretycznie było to możliwe również dotąd, np. określenie wyniku odzysku jako ?powstanie produktu?, np. z użyciem kodu procesu R14. Nowa ustawa o odpadach zachęca do stosowania takich praktyk.

Zgodnie z metodyką proponowaną przez JRD, kryteria końca statusu odpadu obejmują następujące uzupełniające się rodzaje wymagań: dotyczące jakości produktu, dotyczące substratów (źródło pochodzenia, w tym rodzaj zbiórki), dotyczące procesów i technik przetwarzania odpadów, dotyczące zakresu informacji o produkcie (oznakowania), a także dotyczące procedury zapewnienia jakości.

Stłuczka szklana

Rozporządzenie ustanawiające kryteria określające, kiedy stłuczka szklana przestaje być odpadem na podstawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE wchodzi w życie od 11 czerwca 2013 r.3. We wstępie do tego rozporządzenia stwierdza się, że kryteria ustalające, kiedy stłuczka szklana przestaje być odpadem, powinny gwarantować, że stłuczka szklana otrzymana w wyniku procesu odzysku spełnia wymogi techniczne przemysłu szklarskiego, jest zgodna z istniejącymi przepisami i normami, które mają zastosowanie do produktów, oraz nie prowadzi do ogólnych niekorzystnych oddziaływań na środowisko lub zdrowie ludzkie.

Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu stłuczka szklana oznacza: stłuczkę otrzymaną w wyniku odzysku odpadów szklanych. W kontekście rozporządzenia zdefiniowano też producenta jako: posiadacza, który przemieszcza stłuczkę szklaną do innego posiadacza po raz pierwszy jako stłuczkę szklaną, która przestała być odpadem.

Decydującym parametrem jest lista odpadów szklanych dopuszczonych jako wsad, określonych w załączniku I, sekcji 2 art. 3. Wykluczenie odpadów zmieszanych jako źródła pochodzenia stłuczki w tym przypadku wydaje się dość rygorystycznym kryterium. Szkło, w przeciwieństwie do papieru czy bioodpadów, nie jest materiałem, którego zanieczyszczenie dyskwalifikuje w procesie recyklingu. Kolejne kryterium stanowi jakość stłuczki otrzymanej w wyniku procesu odzysku, określona w sekcji 1 załącznika I. W odniesieniu do procesów i technik przetwarzania określa się, że: 3.1. Odpady zawierające szkło są zbierane, oddzielane i przetwarzane i od tego momentu są stale trzymane oddzielnie od innych odpadów; 3.2. Wszelkie procesy obróbki, takie jak: rozdrabnianie, sortowanie, oddzielanie lub czyszczenie niezbędne do przygotowania stłuczki szklanej do bezpośredniego wykorzystania (poprzez przetapianie) do produkcji substancji lub przedmiotów szklanych, zostały zakończone.

W odniesieniu do wymagań jakościowych określone kryteria nie wydają się nazbyt wygórowane. Według Kuśnierz, za dopuszczalne zanieczyszczenie ceramiką uważa się udział ceramiki w granicach do 25g/t z tendencją spadkową do 10 g/t. Surowym ograniczeniom podlega natomiast obecność wtrąceń metalicznych, np. kapsli i folii aluminiowej ? pozostających na szyjkach butelek ? akceptowany w wysokości do 5 g/t6. Rozporządzenie jest tu znacznie bardziej liberalne.

Określone zostały również wymagane procedury określenia zgodności z kryteriami, zakres monitoringu, wymóg wprowadzenia systemu zarządzania przez producenta oraz wymogi jednostki kontrolującej zgodność.

Zgodnie z art. 5.5: Importer nakłada na swoich dostawców wymóg wprowadzenia systemu zarządzania, który jest zgodny z wymogami niniejszego artykułu i został sprawdzony przez niezależnego weryfikatora zewnętrznego. System zarządzania dostawcy jest zatwierdzany przez jednostkę oceniającą zgodność, która jest akredytowana przez jednostkę akredytacyjną, która pozytywnie przeszła wzajemną ocenę swojej działalności przez jednostkę uznaną na podstawie art. 14 rozporządzenia (WE) nr 765/2008; lub przez weryfikatora środowiskowego, który posiada akredytację lub licencję wydaną przez jednostkę akredytującą lub jednostkę licencjonującą zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1221/2009, które także podlegają wzajemnej ocenie, odpowiednio, zgodnie z art. 31 tego rozporządzenia.

Wymogi dotyczące zakresu monitoringu i zapewnienia jakości wydają się nadmiernie skomplikowane. W rzeczywistości mogą zniechęcać potencjalnych zainteresowanych wdrożeniem wymaganych procedur.

Odpady z paliw

W roboczym dokumencie przeanalizowano możliwość utraty statusu odpadów przez paliwa7: gazowe (biogaz, gazowe produkty zgazowania i pirolizy), ciekłe (biodiesel, bioetanol, mineralne i syntetyczne oleje odpadowe, oleje spożywcze, odpadowe rozpuszczalniki, koncentraty z procesów przemysłowych, np. destylacji separacji membranowej, wirowania, ługi zużyte itp., ciekłe pozostałości pirolizy, np. olej pizolityczny), stałe (drewno, opony, guma, tworzywa sztuczne, papier, tekstylia, bioodpady, różne rodzaje paliw wytworzonych z odpadów innych niż niebezpieczne, w tym odpadów komunalnych RDF, uboczne produkty zwierzęce, wysuszone osady ściekowe i placki pofiltracyjne, a także stałe pozostałości pirolizy, np. smoły). Jakie wnioski wynikają z dotychczasowych prac7? Po pierwsze, sama tylko informacja o rodzaju odpadu jest niewystarczająca do oceny jego przydatności do wytworzenia WDF, a tym bardziej do weryfikacji kryteriów utraty statusu odpadu. W ocenie należy uwzględnić możliwość uwolnienia szeregu substancji do wód, powietrza i gleby w wyniku przetwarzania odpadu oraz współspalania WDF. Poza tym obecnie istnieją standardy oceny produktu i kryteria utraty statusu odpadów tylko dla biogazu, biodiesla i bioetanolu, mogą być one jeszcze dalej rozwijane w przyszłości. Dla WDF z czterech rodzajów odpadów poddanych ocenie wydaje się możliwe opracowanie kryteriów utraty statusu odpadu, tj.: dla odpadów papieru, drewna, tłuszczy zwierzęcych oraz oleju i tłuszczu jadalnego. Dla pozostałych odpadów konieczne są szczegółowe badania, które mogą potrwać wiele lat, bez gwarancji uzyskania pozytywnych wyników. Dotychczas nie ukazał się końcowy raport z badań w tym zakresie.

Komposty i fermentaty

Opracowanie końcowego dokumentu wyznaczającego techniczne wymagania utraty statusu odpadu przez komposty i fermentat9 zajęło kilka lat, a koncepcja kryteriów była kilkukrotnie diametralnie zmieniana. W efekcie powstał obszerny dokument, w którym analizie poddano konsekwencje dla środowiska oraz ekonomiczne skutki wdrożenia regulacji. Najważniejszym jego elementem jest proponowana lista kryteriów, których spełnienie umożliwi utratę statusu odpadu przez komposty/fermentaty, stanowiące podstawę merytoryczną do projektowanego rozporządzenia, regulującego tę kwestię na poziomie UE.

Ostatecznie zaproponowane kryteria jakościowe zostały nieco złagodzone w stosunku do wstępnych dokumentów roboczych (podwyższono minimalny próg wskaźnika respiracji oraz dopuszczalny poziom zawartości cynku i miedzi w kompostach/fermentatach). Mimo to, określone tu dopuszczalne zawartości metali ciężkich ustalono na bardzo niskich poziomach, niższych niż w przepisach wykonawczych do Ustawy o nawozach i nawożeniu (DzU z 2007 r. nr 147, poz. 1033). Ponadto europejskie kryteria utraty statusu odpadu obejmują maksymalne dopuszczalne zawartości cynku i miedzi, dla których nie wyznaczono wartości granicznych w polskich przepisach nawozowych. Jednak w przypadku tych metali możliwe są przekroczenia dopuszczalnych wartości, pod warunkiem udostępnienia ich rzeczywistych poziomów w deklaracji produktu.

Wymóg spełnienia określonych parametrów jakościowych nie jest jedynym. Dodatkowo ustalono kryteria dla procedur prowadzenia badań, wymogów dotyczących materiałów, które mogą być substratem procesu przetwarzania oraz zakresu informacji udostępnianej użytkownikom.

Częstotliwości badań przez akredytowane laboratorium uzależniona jest od przepustowości instalacji ? próby należy pobierać nie częściej niż 12 razy w roku.

Przedmiotem burzliwej debaty w ramach Technicznej Grupy Roboczej było umożliwienie utraty statusu odpadu przez komposty/fermentaty wytworzone z osadów ściekowych oraz zmieszanych odpadów komunalnych. Generalnie procedura dopuszcza czyste, selektywnie zbierane frakcji bioodpadów. Przeciwnicy liberalizacji procedury wskazywali wysoką zmiennością sezonową odpadów zmieszanych i osadów ściekowych oraz możliwość występowania nagłych przekroczeń dopuszczalnych poziomów zanieczyszczeń. Z drugiej strony istnieje duże poparcie dopuszczenia tych odpadów na zasadach analogicznych jak dla selektywnie zbieranych bioodpadów, gdyż w niektórych krajach członkowskich jest to praktykowane od lat (np. we Francji). Ostatecznie zaproponowano wyłączenie osadów ściekowych i odpadów zmieszane z grupy substratów umożliwiających utratę statusu odpadu zgodnie z projektowaną unijną procedurą. Jednak państwa członkowskie posiadające wdrożone procedury utraty statusu odpadu lub analogiczne będą mogły utrzymać je w tym zakresie na dotychczasowych zasadach (przynajmniej przez pewien czas). Dla Polski oznacza to, że można przedłużyć obowiązywanie procedury uzyskania statusu nawozu dla kompostów zgodnie z wymogami ustawy o nawozach i nawożeniu oraz odpowiednimi rozporządzeniami wykonawczymi. Jednak jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, uzyskanie takiego statusu, mimo że teoretycznie możliwe, jest jednak bardzo trudne.

Dodatkowo ustanowione zostały kryteria dotyczące samej technologii przetwarzania bioodpadów. Najważniejszy wymóg procesowy dotyczy konieczności udokumentowania zachowania jednego z trzech profili temperaturowych gwarantujących higienizację podczas kompostowania (min. 65°C przez przynajmniej 5 dni, min. 60°C przez przynajmniej 7 dni lub min. 55°C przez przynajmniej 14 dni). Po procesie fermentacji zasadniczo musi nastąpić kompostowanie z zachowaniem jednego z trzech wymienionych profili temperaturowych, za wyjątkiem fermentacji termofilnej (czas przetrzymania w komorze to min. 20 dni). Poza tym w przypadku odpadów zawierających składniki pochodzenia zwierzęcego obowiązują przepisy weterynaryjne, zgodnie z rozporządzeniem 142/2011. Kolejnym określonym w raporcie wymogiem utraty statusu odpadu dla kompostu/fermentatu jest konieczność prowadzenia procesu w odrębnym zakładzie, w którym mogą być przetwarzane wyłącznie odpady dopuszczone jako substrat dla kompostu/fermentatu, który może utracić statusu odpadów. Ma to duże znaczenie dla instalacji w Polsce, jednocześnie przetwarzających odpady zmieszane w procesie MBP oraz selektywnie zbierane bioodpady w procesie recyklingu organicznego, które dla kompostów zamierzają przeprowadzić procedurę utraty statusu odpadu. W raporcie nie zdefiniowano, co dokładnie należy rozumieć przez ?oddzielny zakład?. Jest jedynie mowa o konieczności istnienia fizycznej bariery, np. ?płotu?.

Dodatkowe wymagania dotyczą zakresu obowiązkowej informacji dla użytkowników (w formie deklaracji określonych parametrów), np. zawartości substancji biogennych (N, P, K, Mg), zawartości substancji organicznej, CaO itd.).      
W najbliższym czasie należy spodziewać się projektu rozporządzenia, które nada status prawny proponowanym kryteriom.

Generalnie można stwierdzić, że możliwość utraty statusu odpadu przewiduje się głównie dla odpadów pochodzących z selektywnej zbiórki. Spełnienie kryteriów jakościowych kwalifikujących odpad jako produkt nie jest wystarczającym wymogiem w przypadku, gdy odpad pochodzi ze zmieszanych odpadów. Procedury związane z monitoringiem i zapewnieniem zgodności z wymogami jakościowymi wydają się dość skomplikowane i mogę zniechęcać do wdrażania tych uregulowań. Szczególnie ważne staną się zapisy rozporządzenia w sprawie utraty statusu odpadu dla bioodpadów. Będą one determinowały zarówno jakość kompostów, które mogą uzyskać status nawozu, jak również wymagania dotyczące samego procesu przetwarzania. Na tym etapie trudno prognozować, jaki wpływ na rozwój branży recyklingu będzie miało wejście w życie przedmiotowych rozporządzeń.