Dyrektywy, ustawy, rozporządzenia i dokumenty strategiczne wyznaczają coraz bardziej restrykcyjne wymogi w zakresie gospodarowania odpadami. Aby sprostać tym wymaganiom, konieczne jest sprawne zarządzanie stanem istniejącym i na tej podstawie planowanie przyszłych działań.

Chodzi o poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych, redukcję ich
składowania czy zmniejszenie udziału zmieszanych odpadów komunalnych w całym strumieniu odbieranych odpadów1, co stanowi istotny element gospodarki w obiegu zamkniętym (circular economy)2.

Analizy przeprowadzone na potrzeby prognoz zawartych w wojewódzkich planach gospodarki odpadami pokazują wiele dobrych pomysłów na gospodarkę odpadami w gminach. Niemało jest jednak przypadków nierzetelności organizacyjnej i administracyjnej. Przykładem mogą być liczne gminy, które w rocznych sprawozdaniach deklarują średnią masę wytwarzanych odpadów przez jednego mieszkańca na poziomie mniejszym niż 50 kg.

Sprawozdawczość ? narzędzie zarządzania

Sprawozdawczość kojarzona jest powszechnie z przykrym obowiązkiem, za którego niewypełnienie może grozić kara. W efekcie mamy do czynienia z setkami tysięcy kartek zadrukowanego papieru, który po kilku latach spocznie w archiwum, a po kilkunastu stanie się surowcem wtórnym lub źródłem energii.

Spojrzenie na ten obowiązek jako na jeden z elementów sprawnego zarządzania, zupełnie zmienia podejście do zagadnienia, jakim jest sprawozdawczość3. Czy można sobie wyobrazić zarządzanie finansami firmy wyłącznie na podstawie półrocznych informacji finansowych, które podlegają istotnym korektom nawet po kilku latach? Odpady komunalne to także pieniądze ujęte w ich wartości rynkowej, podatkach CIT, PIT, VAT oraz wszelkich opłatach środowiskowych, a zarządzanie nimi opiera się na półrocznych sprawozdaniach podmiotów odbierających odpady4. Natomiast nadzór (urząd marszałkowski, WIOŚ) pozyskuje informacje o roku poprzednim trzy miesiące po jego zakończeniu. O niekończących się korektach można usłyszeć niemalże w każdym urzędzie marszałkowskim w Polsce. Minister środowiska, jako organ nadzorujący cały kraj, pierwsze informacje o roku poprzednim otrzymuje 15 lipca. Biorąc pod uwagę dział V ustawy o odpadach5, ewidencja masowa odpadów odbywa się u przedsiębiorcy na bieżąco, a tylko taka wiedza pozwala na sprawne zarządzanie gospodarką odpadami

Innowacyjny monitoring w gminie

W gminie Zielonki w woj. małopolskim, poza stosowaniem jednolitego systemu selektywnego zbierania, planowane jest innowacyjne usprawnienie nadzorowania przepływu strumienia odpadów komunalnych poprzez użycie systemu IT. Skalibrowany z dwoma wagami system będzie na bieżąco wysyłał informacje o masie odbieranych z terenu gminy odpadów, o przekroczeniu granic gminy przez pojazd odbierający oraz o dłuższym postoju, niż był wymagany do załadunku. Ponadto system zgromadzi informacje o instalacjach, do których zostaną przekazane odpady.

Te wszystkie dane będą kompatybilne ze składanymi przez mieszkańców ?deklaracjami śmieciowymi?, opłatami za ich odbiór i zagospodarowanie oraz z wykazem nieruchomości z bazy podatkowej gminy. Zagregowanie danych w jednej bazie umożliwi sprawne egzekwowanie składania deklaracji oraz uiszczania opłaty, a przy tym zwizualizuje te dane na mapie. Dodatkowo oprogramowanie ma służyć do monitorowania masy oraz rodzaju odpadów przekazywanych przez każdą nieruchomość do PSZOK-u.

Rozwiązania IT dla gospodarki odpadami

Jak sprawnie diagnozować i reagować na problemy? Jak zbilansować obowiązujący system gospodarki odpadami? Z pomocą przychodzą liczne rozwiązania informatyczne (IT), charakteryzujące się innowacyjną funkcjonalnością.

Od wprowadzenia tzw. rewolucji śmieciowej6, która nałożyła na gminy obowiązek odbierania i zagospodarowania odpadów ze swojego terenu, jednostki samorządu terytorialnego mierzą się z nowymi obowiązkami i wymaganiami im postawionymi. Gminy i/lub związki międzygminne zorganizowały systemy gospodarki odpadami na miarę swoich możliwości, głównie finansowych, oraz uwzględniając: odległość od regionalnej instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych, liczbę tych instalacji w danym regionie czy konkurencyjność firm zajmujących się odbieraniem odpadów na określonym obszarze. W celu zbilansowania kosztów zagospodarowania odpadów niektóre samorządy postawiły również na in-house, czyli powierzenie odbierania, a z czasem także zagospodarowania odpadów własnej spółce.

W niektórych częściach kraju system selektywnego zbierania nadal nie funkcjonuje zgodnie z założeniami, a zmiany prawne7 spowodują kolejną rewolucję, która ma doprowadzić do ujednolicenia systemów zbierania odpadów we wszystkich gminach w kraju.

To, którym gminom przyjdzie zmierzyć się z kolejną ?rewolucją śmieciową?, widoczne jest w rocznych sprawozdaniach wójta, burmistrza lub prezydenta miasta z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi (GOK)8.

Przykładowo, jak wynika z rysunku 1, przedstawiającym masę odebranych i zebranych odpadów w przeliczeniu na 1 mieszkańca w gminach regionu wschodniego woj. dolnośląskiego, bez trudu można stwierdzić, które gminy postawiły na łączne zbieranie frakcji nadających się do ponownego użycia i recyklingu ? na tzw. system suche-mokre (Brzeg, Skarbimierz), a które prowadzą już selektywne zbieranie poszczególnych frakcji odpadów (np. Strzelin).

Rys. 1.

Źródło: dane ze sprawozdań wójta, burmistrza lub prezydenta miasta z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi za 2015 r. z raportu aplikacji BDoŚ

W przypadku przechowywania sprawozdań gminnych oraz sprawozdań podmiotów w formie papierowej, stworzenie takiego wykresu jest czasochłonne i ?błędogenne?, a w przypadku regionu gospodarki odpadami komunalnymi należącego administracyjnie do dwóch województw wymaga wnioskowania o udostępnienie danych o środowisku. W dobie Internetu i sieciowych możliwości nieocenione staje się wsparcie procesu przechowywania i monitorowania danych systemami IT, dzięki którym wyciągnięcie wniosków możliwe jest po kilku kliknięciach. Dlatego systemy IT powinny też wspierać proces weryfikacji i walidacji danych w sprawozdaniach.

Najczęstsze błędy w sprawozdaniach

System sprawozdawczy w zakresie gospodarki odpadami jest mało przejrzysty, a przy tym skomplikowany, zarówno dla składających sprawozdanie, jak i kontrolerów. Występujące problemy to przede wszystkim nieterminowe przekazywanie sprawozdań oraz brak pełnych i wiarygodnych danych. Częste zmiany w prawie sprawiają, że podmioty oraz gminy mają problemy z prawidłowym zredagowaniem sprawozdań. Ponadto adresaci sprawozdań (urzędy gmin oraz urzędy marszałkowskie) przyjmujący dokumenty papierowe wiele czasu poświęcają na weryfikację, kontrolę oraz zagregowanie danych. Corocznie podmiot może składać wiele takich sprawozdań, m.in. sprawozdanie dot. wytwarzanych odpadów i gospodarowania nimi, sprawozdanie dot. pojazdów wycofanych z eksploatacji, odebranych nieczystości ciekłych itd.

Sporządzenie zbiorczego sprawozdania niejednokrotnie wymaga wezwania podmiotu bądź gminy do uzupełnienia lub poprawienia danych, co powoduje ryzyko niewykonania obowiązku zgodnie z określonym w prawie terminie.

Samorządy zaczęły zatem wspomagać realizację swoich obowiązków systemami IT, które, po pierwsze, umożliwiają sprawne sporządzenie sprawozdania przez jednostki podległe i na ich podstawie wygenerowanie zbiorczego sprawozdania do organu nadrzędnego, a po drugie, przeprowadzają automatyczną walidację wprowadzanych danych.

Przykładowo, system BDoŚ Odpady (Baza Danych o Środowisku Odpady) wykorzystywany przez osiem województw w Polsce, wyposażono w wiele mechanizmów, w tym wyświetlanie użytkownikowi komunikatów ostrzegawczych w przypadku, gdy wprowadzone dane budzą wątpliwości co do ich poprawności.

Najczęstsze sygnalizowane przez system błędy to:

  • wskazanie procesu zagospodarowania danego kodu odpadu niezgodnego z prawem bądź nieuzasadnionego pod względem technicznym i technologicznym,
  • przekazanie danego kodu odpadu do instalacji, do której zgodnie z prawem nie powinien być skierowany (np. 20 03 01 do instalacji innej niż RIPOK MBP czy P/RIPOK Spalarnia),
  • przekazanie do zagospodarowania odpadów podlegających regionalizacji (zgodnie z art. 20 pkt. 7 ustawy o odpadach4) do instalacji spoza regionu gospodarki odpadami komunalnymi (RGOK),
  • nieuzupełnienie wymaganych danych,
  • nieosiągnięcie wymaganego prawem poziomu przygotowania do ponownego użycia i recyklingu czy ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania.

Nieosiągnięcie wymaganych prawem poziomów skutkuje karą finansową, niejednokrotnie dotkliwą, nałożoną na gminę przez WIOŚ, stąd tak istotne jest prawidłowe obliczenie poziomów. System IT wylicza poziomy w sposób wariantowy, umożliwiający podstawianie danych zarówno z ewidencji ludności w gminie, jak i w kontekście osób wskazanych w deklaracjach złożonych przez właścicieli nieruchomości.

Dodatkowym wsparciem dla sprawozdającej jednostki jest stosowanie wbudowanych w system słowników, które ułatwiają wybór właściwej wartości z listy, np. nazwy instalacji, do której zostały skierowane odpady, czy automatyczne wczytanie rodzajów odpadów po wybraniu kodu8. Pomocne jest również kopiowanie raz wprowadzonych danych o gminie lub podmiocie, które w kolejnych krokach sprawozdawczości nie wymagają ponownego przepisywania.

Wdrożenie systemu IT

System do sprawozdawczości wymaga jedynie posiadania przeglądarki internetowej, która w dobie dzisiejszych rozwiązań jest fundamentem pracy w większości jednostek. Współpraca pomiędzy jednostką sprawozdawczą a organem nadzorującym to jednak nie tylko zapewnienie dostępu do oprogramowania IT, ale przede wszystkim wdrożenie merytoryczne. Praca w systemie IT w zakresie sprawozdań musi być poprzedzona szkoleniem zarówno technicznym z obsługi programu, jak i merytorycznym, wskazującym na co zwrócić uwagę przy wypełnianiu sprawozdań, jakie działania są niezgodne z obowiązującym prawem oraz celami wyznaczonymi w aktach prawnych oraz dokumentach strategicznych (takich jak Krajowy Plan Gospodarki Odpadami oraz plany wojewódzkie), jak weryfikować jednostki podległe i kiedy sprawozdania wymagają wezwania do korekty.

Warto zwrócić uwagę na to, aby na wskazane problemy, pytania i wątpliwości odpowiadali zarówno przedstawiciele organu nadzorującego proces sprawozdawczy, jak i twórcy systemu IT, którzy mają doświadczenie z wdrożeń również w innych województwach.

Zarządzanie przez klikanie

Elektroniczne sporządzenie sprawozdania, weryfikacja wprowadzanych danych, automatyczne wyliczenia i kopiowanie wartości ? to nie wszystko. W elektronicznej sprawozdawczości istotne jest także kontrolowanie oraz zarządzanie informacjami o złożonych sprawozdaniach. Dzięki dostępowi do listy złożonych do urzędu sprawozdań, można weryfikować stan sprawozdań, monitorować terminowość wypełnienia obowiązku przez jednostki kontrolowane oraz nadzorować, które z wprowadzonych sprawozdań zostały zweryfikowane pod względem poprawności.

Sprawozdawczość rozumiana jako monitoring i zarządzanie to nie tylko wypełniony formularz. Jak zatem sprawnie zdiagnozować i reagować na istniejące problemy? Otóż poprzez weryfikację krzyżową, porównawczą czy prawną. Wszystkie te działania można wykonać za pomocą raportów generowanych z systemu IT, przechowującego dane sprawozdawcze. Dodatkowym atutem może być funkcjonalność porównania danych ze sprawozdań z danymi z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska.

Tak zestawione dane wspomagają usprawnianie systemu gospodarowania odpadami w gminie, rozumiane również jako podniesienie efektywności ekonomicznej systemu przez bieżący nadzór nad masą odbieranych i zbieranych odpadów oraz nad poprawnością ich klasyfikowania wg katalogu odpadów9. Wspomniany nadzór może okazać się niezbędny przy rezygnacji gminy z rozliczania zlecenia odbierania i zagospodarowania odpadów w trybie ryczałtowym. Obecnie w takim systemie kluczowe jest jedynie osiągnięcie wymaganych poziomów przygotowania do ponownego użycia i recyklingu.

Dane z nieruchomości niezamieszkałych

Dodatkowo przechowywanie danych w systemie IT pomocne jest w przypadku gmin, które nie objęły systemem gospodarowania odpadami komunalnymi nieruchomości, na których nie zamieszkują mieszkańcy, a powstają tam odpady komunalne (tzw. nieruchomości niezamieszkałe). Gminy te zobowiązane są do przetwarzania dodatkowych danych pochodzących ze sprawozdań od przedsiębiorców odbierających odpady komunalne, wpisanych do rejestru działalności regulowanej3, oraz do prowadzenia rejestru umów zawartych między właścicielami nieruchomości a odbierającymi odpady. W praktyce przechowywanie danych w formie skanowanych bądź kopiowanych informacji od przedsiębiorców odbierających odpady, którzy co sześć miesięcy informują gminę o zawartych i rozwiązanych umowach, prowadzi do nierzetelnej realizacji niniejszego obowiązku. Najczęściej, ze względu na brak ogólnej bazy właścicieli nieruchomości, którzy są zobowiązani do zawarcia wspomnianej umowy. Niedopatrzenia w tym zakresie powodują przenikanie strumienia odpadów z nieruchomości niezamieszkałych do systemu obsługiwanego przez gminę, czyli utrzymywanego przez mieszkańców. Jak wynika z analiz autorów, strumień przenikających odpadów to nawet 30% masy odpadów odbieranych na terenie gminy, co w przypadku gminy o liczbie mieszkańców wynoszącej 20 tys. i odbierającej 7 tys. Mg odpadów, a także płacącej 500 zł za odbieranie oraz zagospodarowanie 1 Mg odpadów, przekłada się na obciążenie budżetu na poziomie ponad 1 mln zł w skali roku.

Nie ma niepotrzebnych sprawozdań, są tylko niewykorzystane dane. To stopień przetworzenia informacji zawartych w sprawozdaniach zapewnia przewagę konkurencyjną i świadomość zarządczą, która przy wykorzystaniu wiarygodnych danych, w odpowiednio zaprojektowanych systemach zintegrowanej sieci połączeń (przedstawionej na schemacie poniżej), doprowadzi do zakładanego ujednolicenia standardów gospodarki odpadami. Dzięki zebraniu wszystkich danych w systemach IT, możliwe będzie sprawne zarządzanie i działanie na rzecz zrównoważenia gospodarki ze środowiskiem.

Joanna Leoniewska-Gogola, Atmoterm
Jacek Pietrzyk, Atmoterm

Źródła

  1. Uchwała nr 88 Rady Ministrów z 1 lipca 2016 r. w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2022 (MP z 2016 r. poz. 784).
  2. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów ?Zamknięcie obiegu ? plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym z grudnia 2015 oraz konkluzje Rady z 20 czerwca 2016?.
  3. Kościelniak H., Nowakowska-Grunt J.: Zastosowanie wskaźnika syntetycznego w monitoringu finansowym przedsiębiorstw. ?Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse. Rynki finansowe. Ubezpieczenia? 23/2009.
  4. Ustawa z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (DzU z 2016 r. poz. 250, z późn. zm.)
  5. Ustawa z 14 grudnia 2012 r. o odpadach (DzU z 2016 r. poz. 1987, z późn. zm.).
  6. Ustawa z 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 152, poz. 897, z późn. zm.).
  7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 29 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowego sposobu selektywnego zbierania wybranych frakcji odpadów (DzU z 2017 r. poz. 17).
  8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 17 czerwca 2016 r. w sprawie wzorów sprawozdań o odebranych i zebranych odpadach komunalnych, odebranych nieczystościach ciekłych oraz realizacji zadań z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi (DzU z 2016 r. poz. 934).
  9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 grudnia 2014 r. w sprawie katalogu odpadów (DzU z 2014 r. poz. 1923).