Odpady niebezpieczne na Ukrainie

Do takiego wniosku w tym roku doszli eksperci z Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) po zbadaniu sytuacji ekologicznej na Ukrainie. Ich zdaniem 94% terytorium Ukrainy w większym lub mniejszym stopniu jest pod wpływem trujących substancji zawartych w odpadach niebezpiecznych, składowanych byle jak i byle gdzie. Z kolei ukraińska prasa donosi, że obecnie składowanych jest ponad 30 mld ton odpadów przemysłowych i komunalnych, zajmujących powierzchnię ok. 160 tys. ha. Tylko 10-15% tych odpadów jest wykorzystywanych jako surowiec wtórny.

Głównymi źródłami odpadów na Ukrainie są zakłady przemysłu wydobywczego, chemicznego, maszynowego, paliwowo-energetycznego, hutnictwa, i rolnictwa, zlokalizowane na terenie całego kraju. Dominują głównie odpady z przemysłu wydobywczego (88%). Udział odpadów z innych branż przemysłu stanowi 10%, a odpady komunalne to jedynie 2%. Mimo tego ilość i różnorodność stałych odpadów komunalnych, głównie opakowań i odpadów z opakowań, lawinowo rośnie z roku na rok. W miastach i miasteczkach gromadzi się rocznie 35 mln m³ stałych odpadów komunalnych, a tylko kilka procent przerabia się, pozostała część jest wywożona na poligony i składowiska, nielegalne wysypiska lub spalana. Rocznie na Ukrainie powstaje 12 tys. nielegalnych wysypisk odpadów o powierzchni ok. 2,2 tys. ha. W 2006 r. z 29 tys. wsi tylko 8,3 tys. (28%) było objętych systemem zbiórki odpadów powstających w gospodarstwach domowych. Około 60% składowisk i poligonów nie odpowiada normom sanitarnym i ekologicznym, a prawie 90% jest przeładowana. Przykładowo tylko w Kijowie powstaje rocznie od 1,2 do 1,5 mln ton odpadów komunalnych, a te zebrane nie są segregowane i przetwarzane.

Z kolei na składowiskach do tej pory zgromadzono ok. 1,6 mld ton odpadów toksycznych, w tym 28 mln ton zaliczanych do I-III klasy niebezpieczeństwa. Według ukraińskich organizacji ekologicznych jest ich ok. 5 mld ton, bo dane są zaniżane. W ciągu roku na Ukrainie powstaje od 50 do 60 mln ton odpadów toksycznych, które pochodzą głównie z uprzemysłowionych, wschodnich obwodów kraju: donieckiego (36%), dniepropietrowskiego (31%), ługańskiego (15%), zaporoskiego (9%) oraz kirowogradskiego (2%).

Odrębną grupę odpadów toksycznych stanowią przeterminowane środki ochrony roślin. Według statystyk do tej pory zgromadzono ok. 20 tys. ton tych odpadów. Są one przechowywane na prawie 5 tys. składowiskach o różnej formie własności. Z 5 tys. składowisk tylko 1,7 tys. działa na legalnych zabezpieczonych obietkach, a prawie 2,5 tys. ton pestycydów składuje się bez jakichkolwiek zabezpieczeń.

Szczególne miejsce zajmują odpady promieniotwórcze, których jest powyżej 3 mln m³. Z danych raportu OBWE wynika, że ok. 2,5 mln ton amunicji z czasów radzieckich przechowywanych jest w ok. 6 tys. poradzieckich bazach wojskowych bez odpowiedniej kontroli i ochrony. Jak twierdzi Wołodymyr Usatenko – eksperta Narodowej Komisji ds. Radiacyjnej Ochrony Ludności Ukrainy – ogólna ilość promieniotwórczych odpadów na Ukrainie jest nieporównywalnie wyższa i wynosi 130 mln m³. Ich znaczną część zgromadzono podczas eksploatacji jądrowych bloków energetycznych w czterech ukraińskich elektrowniach atomowych oraz w trakcie wydobycia i przerobu rud uranu. Według Usatenki na bezpieczne unieszkodliwienie tych odpadów potrzeba niebotycznej kwoty, bo aż 65 trylionów dolarów.

Źródłem odpadów promieniotwórczych są też zakłady medyczne, przemysłowe, centra naukowo-badawcze i jednostki wojskowe. Zgodnie z oceną Komisji Europejskiej, kraje UE unieszkodliwiają rocznie 1 mld m³ odpadów przemysłowych i tylko 50 tys. m³ odpadów promieniotwórczych. Pomimo 60 lat badań do dziś nie znaleziono w 100% efektywnego sposobu unieszkodliwiania tych odpadów. Większość z nich jest zaliczana do tzw. odpadów o małej aktywności promieniotwórczej. Najbardziej niebezpiecznymi są jednak te wysoko aktywne, które najtrudniej przygotować do długoterminowego składowania. Odpady te m.in. składuje się w mogilnikach, ale na Ukrainie obecnie brakuje takich miejsc. Zdaniem międzynarodowych ekspertów Ukraina w najbliższym czasie powinna wybudować co najmniej cztery dodatkowe, nowoczesne mogilniki odpadów promieniotwórczych.

Głównymi wytwórcami odpadów promieniotwórczych, składowanych w mogilnikach, są elektrownie jądrowe. Obecnie na świecie pracuje ponad 400 przemysłowych reaktorów jądrowych, kolejne dziesiątki są w trakcie projektowania lub budowania. Na Ukrainie jest ich 15, a do 2030 r., wg Strategii Energetycznej Ukrainy, ich liczba wzrośnie o kolejne 22 bloki jądrowe. Rocznie jedna elektrownia jądrowa wytwarza 18-27 ton odpadów promieniotwórczych. W 2006 r. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej obliczyła, że na świecie zgromadzono obecnie ponad 200 tys. ton zużytego paliwa jądrowego. Rocznie ta ilość powiększa się o kolejne 10-12 tys. ton.

Z kolei na Ukrainie w elektrowniach jądrowych obecnie przechowuje się ok. 31 tys. m³ stałych odpadów promieniotwórczych o małej aktywności, 1,7 tys. m³ o średniej i 166 m³ o wysokiej aktywności. Mogilniki są wypełnione w ponad 55% stałymi odpadami promieniotwórczymi. Ponadto na terenie elektrowni przechowuje się przeszło 19 tys. m³ odpadów płynnych, a zbiorniki magazynujące tego typu odpady są wypełnione w 20-80%. Na skutek awarii 1986 r. w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej na terenie Ukrainy powstała strefa zanieczyszczenia radiacyjnego o powierzchni ponad 5,5 mln ha, obejmująca 2163 miejscowości. Obecnie na terenach radiacyjnie skażonych żyje 3,7 mln osób (8%). Po awarii powstało ok. 2,8 mln m³ niebezpiecznych odpadów. Na obiekcie „Ukrycie” – osłonie, pod którą znajduje się zniszczony w wyniku wybuchu czwarty blok energetyczny elektrowni jądrowej – jest ich prawie 1,7 mln m³. Spośród tych odpadów 40 tys. m³ to odpady długożyciowych izotopów promieniotwórczych. W zbiornikach czarnobylskiej elektrowni znajduje się obecnie 20 tys. m³ płynnych i ok. 2,5 tys. m³ stałych odpadów promieniotwórczych.

Niebezpieczeństwo promieniotwórcze nie pochodzi tylko z elektrowni jądrowych. W zakładach „Radon” i w tych zlokalizowanych w strefach wywłaszczenia przechowuje się 650 tys. m³ radiotoksycznych odpadów powstałych w zakładach przemysłowych, placówkach medycznych i naukowo-badawczych. W Dnieprodzierzyńsku (obwód dniepropietrowski) do niedawna jeszcze funkcjonował Pridnieprowski Zakład Chemiczny (PChZ), który przerabiał 65% wszystkich rud uranu ZSSR. Na dziewięciu składowiskach, znajdujących się praktycznie w obrębie miasta, zgromadzono do tej pory 42 mln ton promieniotwórczych odpadów. Dla porównania wewnątrz sarkofagu Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej znajduje się ok. 2,5 mln ton radioaktywnych odpadów. Aktywność radionuklidów w strefie Czarnobyla to mniej niż 23 aktywności „przydnieprowskiej” strefy. Na najbardziej niebezpiecznym ze składowisk – dnieprowskim – magazynowanych jest 12 mln ton odpadów o ogólnej aktywności 33 tys. kiur. Obiekt znajduje się kilkadziesiąt metrów od Dniepra i jest oddzielony tamą z żużla hałdowego. 

Komitet Rady Najwyższej Ukrainy ds. Polityki Ekologicznej w bieżącym roku wniósł do rozpatrzenia przez Radę Najwyższą projekt rozporządzenia o opracowaniu ogólnokrajowego programu zarządzania toksycznymi odpadami do 2015 r. Dokument przewiduje kompleksowe przedsięwzięcia mające na celu ograniczenie negatywnego oddziaływania odpadów toksycznych na środowisko i zdrowie człowieka. Coraz częściej na Ukrainie mówi się też o konieczności przestrzegania norm ukraińskiej Ustawy o odpadach, która obowiązuje od 1998 r. Niektóre z artykułów ustawy wymagają nowelizacji, i to w trybie natychmiastowym. Szczególnie dotyczy to takich zagadnień jak opracowanie mechanizmu unieszkodliwiania grupy toksycznych odpadów, obejmującej przeterminowane środki ochrony roślin; przedsięwzięcia dotyczące oczyszczenia skażonych już przez odpady toksyczne terenów kraju; zakaz wwożenia na terytorium Ukrainy odpadów toksycznych w celu ich przechowywania, składowania i unieszkodliwiania.

Do osiągnięcia podobnego celu zmierza rozporządzenie Gabinetu Ministrów Ukrainy nr 1196 z 3 października 2007 r. dotyczące zmian zasad transportowania promieniotwórczych materiałów przez terytorium Ukrainy. Od czasu uzyskania przez Ukrainę niepodległości powstało w kraju ustawodawstwo jądrowe. Najważniejsza jest ustawa z 1995 r. o wykorzystaniu energii jądrowej i bezpieczeństwie radiacyjnym. W latach 2005-2007 państwowa instytucja rządowa opracowała i wprowadziła w życie ponad 20 dokumentów ustawodawczych, które ustalają i regulują zagadnienia związane z tworzeniem infrastruktury zarządzania promieniotwórczymi odpadami na Ukrainie, m.in. o wprowadzeniu zmian do ustawy o uporządkowaniu zagadnień powiązanych z zapewnieniem bezpieczeństwa jądrowego, o wprowadzeniu zmian do art. 11 ustawy o ochronie obiektów jądrowych, materiałów jądrowych, odpadów promieniotwórczych i innych źródeł promieniowania. 

W 2007 r. Gabinet Ministrów zaakceptował koncepcję „Ogólnopaństwowego programu ekologicznego zarządzania odpadami promieniotwórczymi”. Program określa działania na lata 2008-2017. Koszt jego realizacji wyniesie 709 tys. euro (5 247,5 mln hrywni) i będzie sfinansowany ze środków budżetowych, międzynarodowej pomocy technicznej oraz dobrowolnych składek zakładów. Koncepcja przewiduje trzy warianty tworzenia systemu zarządzania odpadami promieniotwórczymi. Zgodnie z najbardziej optymalnym wariantem wstępna obróbka i składowanie odpadów będzie się odbywać na terenie zakładów, gdzie odpady powstają lub w wyspecjalizowanych, regionalnych zakładach. Składowanie krótkożyciowych odpadów o małej i średniej aktywności radiacyjnej i zużytego paliwa jądrowego (w przypadku, jeśli strategia zostanie przyjęta) będzie się odbywało w formacjach geologicznych (podziemnych jaskiniach, odwiertach). Przedstawiony wariant uwzględnia możliwości istniejącej infrastruktury i oczywiście ma swoje dobre i złe strony.

Pozytywne jest to, że wariant ten przewiduje powstanie w elektrowniach jądrowych urządzeń do kondycjonowania odpadów, które powstały w czasie jej eksploatacji. Ponadto zostaną wprowadzone zunifikowane systemy, pozwalające na pakowanie odpadów w formie nadającej się do ich magazynowania w tzw. centralnych magazynach. Zbudowane będą urządzenia do przerobu radiacyjnie skażonych metali oraz magazyny dla długoterminowego przechowywania radiacyjnie skażonych wyrobów, niepodlegających następnemu wykorzystaniu i dla odpadów promieniotwórczych o wysokiej aktywności (mogilników). Problem zarządzania odpadami może być rozwiązany poprzez wprowadzenie systemu zarządzania jakością na wszystkich etapach zarządzania odpadami radiacyjnymi i modernizację techniczną zakładów „Radon”.

Obecnie w strefie wywłaszczenia Czarnobyla powstaje kompleks „Wektor” w celu rozwiązania problemów z odpadami, które powstały w związku z awarią i które są przechowywane w warunkach nieodpowiadających ustalonym normom i standardom bezpieczeństwa radiacyjnego. We wrześniu 2007 r. Ukraina podpisała kontrakt z amerykańską firmą Holtec International na zakończenie budowania drugiego magazynu dla zużytego paliwa jądrowego (HOJAT-2) na terenie Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej. W tym samym czasie podpisano też umowę z francuskim koncernem Novarka na wybudowanie nowego sarkofagu nad obiektem „Ukrycie”. Na terenie elektrowni trwa budowa zakładu, który będzie przerabiał mało aktywne odpady promieniotwórcze (uruchomienie jest zaplanowane na 2008 r.). Ponieważ problem składowania zużytych materiałów promieniotwórczych jest bardzo aktualny, Gabinet Ministrów przyjął w 2007 r. specjalne rozporządzenie, zatwierdzające państwowy program zapewnienia bezpiecznego przechowywania tych materiałów. Program przewiduje do 2009 r. sporządzenie kompletnego rejestru zużytych materiałów promieniotwórczych. Wśród prac dotyczących bezpieczeństwa jądrowego na Ukrainie na uwagę zasługuje też sfinalizowany w tym roku projekt w zakresie modernizacji systemu zapewnienia bezpieczeństwa w medycznych placówkach onkologicznych (49 obiektów), gdzie są stosowane źródła promieniowania. Projekt ten zrealizowało Centrum Czarnobyla, co pozwoliło ograniczyć nieuprawniony dostęp do źródeł promieniowania oraz ewentualne wykorzystanie promieniotwórczych komponentów do produkcji bomby przez terrorystów.

Jeśli wierzyć oficjalnym źródłom, na Ukrainie nie ma żadnych podstaw do powtórzenia sytuacji z 1986 r. lub podobnej, związanej z odpadami promieniotwórczymi.