LCA elementem zarządzania środowiskiem

LCA zaliczane jest do tzw. procedur dobrowolnego stosowania, wchodzących w zakres instrumentów pośrednich¹. Wytyczne do prowadzenia analiz LCA zawarte są w grupie ISO 14040x (14040, 14044, 14048, 14049). Normy ujednolicają terminologię i stanowią zbiór wymagań proceduralnych, jednak nie są elementarzem czy „książką kucharską” dającą przepisy dla praktyków LCA, jak krok po kroku prowadzić ocenę². Od kilku lat pojawiają się na rynku polskim oraz za granicą podręczniki prezentujące LCA i ułatwiające prowadzenie tego typu analiz^3-8.

LCA potencjalnie może być wykorzystywane w zarządzaniu środowiskiem realizowanym na różnych poziomach: międzynarodowym, krajowym, lokalnym oraz w pojedynczej organizacji^{1, 9-10}.

 

LCA ma zastosowanie w kilku obszarach polityki publicznej^11-12. Wszystkie one wpisują się w zakres zarządzania środowiskiem i mają swoje bezpośrednie przełożenie na realizowaną politykę ekologiczną państwa. Pierwszym z wymienionych zastosowań jest możliwość wykorzystania LCA do analiz sektorowych. Cel takich działań stanowi określenie wielkości i rodzaju oddziaływania na środowisko, co może przykładowo być związane z roczną produkcją danego sektora w Polsce. Ponieważ bez względu na skalę LCA zawsze pozostaje badaniem procesowym, osadzonym w danych warunkach technologicznych i technicznych, także i w tym przypadku ocena dokonywana jest przez pryzmat technologii stosowanych przez przedsiębiorstwa wchodzące w zakres danego sektora. Nawet jeśli analiza jest oparta na danych uśrednionych i ogólnych, to i tak powinna odzwierciedlać strukturę technologiczną danego sektora. Do informacji, które można uzyskać z analiz sektorowych, zalicza się określenie (ilościowe i jakościowe) wpływu na środowisko, związanego z działalnością danego sektora, monitorowanie zmian w zakresie oddziaływania na środowisko dokonujących się w danych latach w sektorze i wynikających np. z przemian technologicznych. Ponadto ważne jest określenie głównych źródeł (technologii, podmiotów) oddziaływania na środowisko w danym sektorze oraz ocenę poszczególnych scenariuszy (mix-ów technologicznych) w odniesieniu do sektora (np. porównanie oddziaływania na środowisko związanego z wyprodukowaniem 1 kWh energii elektrycznej w Polsce i Estonii lub określenie efektów ekologicznych produkcji energii ze źródeł alternatywnych).

Z analizami sektorowymi wiąże się także określanie najlepszej dostępnej techniki (BAT). Przy użyciu LCA można oceniać i porównywać technologie, przez co możliwe jest wyłonienie takiej, która w najmniejszym stopniu oddziałuje na środowisko. Dane gromadzone na potrzeby badań LCA mogą okazać się pomocne przy przeprowadzaniu innych analiz obejmujących ocenę oddziaływania na środowisko w skali mezo lub makro typu: MFA (ang. Material Flow Accounting, rachunek przepływów materiałowych) czy SFA (ang. substance flow analysis, analiza przepływów substancji).

Kolejnym obszarem stosowania techniki LCA są tzw. zielone zamówienia publiczne (ang. green public procurement). Znowelizowane w 2004 r. unijne przepisy z zakresu zamówień publicznych^13-14 położyły duży nacisk na kwestie dotyczące uwzględnienia aspektów ekologicznych w procedurach przetargowych. Zielone zamówienia publiczneoznaczają politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria i/lub wymagania ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych) i poszukują rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ produktów/usług na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produktów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych. Dyrektywy unijne przewidują możliwość uwzględniania kwestii środowiskowych na różnych etapach procedury¹³.

W świetle wszystkich obszarów zastosowania silnym atutem techniki LCA jest ilościowy charakter tego narzędzia. Oznacza to bazowanie na danych ilościowych i wykazywanie (przy użyciu znormalizowanej oraz uznanej międzynarodowo metodyki) oddziaływania na środowisko w postaci liczby. Jeśli przy zamówieniach publicznych kryterium oceny ofert powinna być wielkość oddziaływania na środowisko wyrobu stanowiącego przedmiot zamówienia, to LCA daje konkretny wynik, i to odnoszony do całego cyklu życia produktu lub usługi. Przykładowym kryterium oceny aparatury może być zużycie wody przez to urządzenie (to kryterium można uznać za ekologiczne¹³). Odnosi się ono jednak tylko do etapu użytkowania. LCA oceniłoby tę samą aparaturę w pespektywie całego jej cyklu życia (wydobycie surowców, produkcja, eksploatacja, końcowe zagospodarowanie) i przy uwzględnieniu wielu innych aspektów (nie tylko wodochłonności).

Następny obszar polityki państwowej, w którym możliwe jest wykorzystanie LCA, stanowi ekologizacja reform podatkowych. Stosowanie instrumentów ekonomicznych typu: opłaty, podatki, subwencje i systemy depozytowe wymaga odpowiedzi na pytanie: który z wyrobów obciążyć podatkiem (objąć subwencją) i w jakiej wysokości? LCA może okazać się pomocne do uzyskiwania odpowiedzi na tego typu pytania. Istnieją przykłady państw (Niemcy, Dania, Holandia) i realizowanych przez nie konkretnych badań LCA w celu ustalania regulacji podatkowych. Ten obszar zastosowania wymaga jednak ostrożności w prowadzeniu oceny LCA, bowiem ilość zaangażowanych stron „dotkniętych” decyzjami podjętymi na ich bazie jest bardzo duża. Dodatkowe utrudnienie to fakt, że wprowadzanie zmian w przepisach podatkowych jest działaniem budzącym zazwyczaj spore kontrowersje społeczne, co sprzyja krytyce skierowanej także wobec stosowanych do tego celu narzędzi. Przykład Niemiec pokazuje, że badania LCA w tym obszarze powinny być przeprowadzane systematycznie i na bieżąco aktualizowane, aby dostosować prawo podatkowe do zmian zachodzących w gospodarce.

Technika LCA posiada także silne powiązania ze znakowaniem środowiskowym. Jeśli mowa o skali makro lub mezo, to uwagi wymaga tzw. I typ znakowania. Polska od momentu wejścia do Unii Europejskiej (UE) jest członkiem unijnego systemu ekoznakowania. Polskie Centrum Badań i Certyfikacji prowadzi certyfikację w tym zakresie. Oznacza to, że krajowe przedsiębiorstwa mogą starać się o uzyskanie dla swych wyrobów (produktów lub usług) „unijnej margaretki” jako potwierdzenia ich ekologiczności. Przeprowadzanie uproszczonych analiz LCA bywa podstawą do określania kryteriów ekologicznych dla poszczególnych grup wyrobów w ramach znakowania I typu.

Ostatnią kwestią dotyczącą wykorzystania LCA w zarządzaniu środowiskiem w skali makro lub mezo jest związek LCA ze Zintegrowaną Polityką Produktową (ZPP), będącą na tyle szerokim pojęciem, że w zasadzie zawiera w sobie wszystkie wymienione powyżej obszary. Koncepcja ZPP opiera się na perspektywie całego cyklu życia i stymulacji poszczególnych uczestników rynku (producentów i konsumentów) do dokonywania świadomych i proekologicznych wyborów, bez przenoszenia odpowiedzialności na inne etapy cyklu życia. LCA wpisuje się w pełni w ideę ZPP i stanowi jej fundamentalne narzędzie. Stosowanie LCA przyczyni się więc do rozpowszechniania koncepcji ZPP i odwrotnie – praktycy LCA mają nadzieję, że ZPP stanie się dźwignią dla popularyzacji LCA w naszym kraju.

 

O ile wykorzystanie LCA w skali makro lub mezo dostarcza informacji wspomagających procesy decyzyjne na szczeblu krajowym lub regionalnym, o tyle w równym lub może nawet w większym stopniu nadaje się do stosowania w jednostce organizacyjnej. Kluczowym obszarem stosowania LCA w przedsiębiorstwie jest projektowanie wyrobów, które określa się mianem ekoprojektowania (ang. ecodesign) czy projektowania dla środowiska (ang. Design for Environment, DfE)^15-16. Polega ono na włączaniu aspektów ekologicznych już na wczesnych etapach koncepcyjnych, takich jak projektowanie i rozwój wyrobów. W literaturze zagranicznej dostępnych jest sporo podręczników z zakresu DfE^17-19 i w zasadzie w każdym z nich LCA odgrywa zasadniczą rolę. Wynika to z faktu, że LCA i inne pokrewne techniki zarządzania cyklem życia (ang. Life Cycle Management, LCM) znakomicie wpisują się w ideę ekoprojektowania. Obejmuje ona cały cykl życia oraz połączenie funkcjonalności, jakości, ergonomii, bezpieczeństwa, estetyki i kosztów z kwestiami ekologicznymi. Ekoprojektowanie polega na szukaniu rozwiązań projektowych, które stanowiłyby kompromis pomiędzy wymienionymi, często sprzecznymi, wymaganiami¹⁵.

Kolejnym potencjalnym obszarem stosowania LCA są systemy zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie SZŚ (ang. Environmental Management Systems, EMS)²⁰. LCA z samej definicji stanowi technikę zarządzania środowiskowego i wchodzi w zakres norm ISO serii 14000²¹. Należy ono jednak, wraz ze znakowaniem ekologicznym (ISO 14020x) i ekoprojektowaniem (ISO 14062), do grupy norm zorientowanych na wyroby, w przeciwieństwie do zespołu tych zorientowanych na organizację (ISO 14001, ISO 14004, ISO 14015, ISO 14030x). Istniejące różnice między dwoma grupami norm powodują, że stosowane są one w odmiennych obszarach SZŚ i uzupełniają się wzajemnie. Mają one charakter komplementarny, nie zaś substytucyjny. LCA potencjalnie może być wykorzystywane do oceny aspektów środowiskowych w SZŚ zgodnych z wymaganiami normy ISO 14001 lub dyrektywy EMAS. Zastosowanie takie jest wprost wykazane w normie ISO 14040 (Aneks A,#A.1). Ponadto LCA może służyć dostarczaniu informacji przy określaniu wskaźników oceny działalności środowiskowej organizacji.

Wyniki badań LCA mogą stanowić informację wspomagającą procesy decyzyjne w firmie, dotyczące rożnych obszarów, bez względu na to, czy firma posiada certyfikat SZŚ, czy też funkcjonuje on w niej w sposób nieformalny. Ponadto mogą one służyć do oceny dostawców lub łańcucha dostaw. Polega to wówczas na określeniu wpływu na środowisko wynikającego, np. z technologii stosowanych przez dostawców czy przyjętych rozwiązań transportowych. Oddziaływania transportowe określane są przez pryzmat typu transportu i pojazdu (drogowy, PKP, wodny, powietrzny), rodzaju i wielkości zużycia paliwa oraz dystansu, który należy pokonać. Analogiczne analizy można przeprowadzić dla dystrybucji wyrobów gotowych. LCA może być także wykorzystywane do określania optymalnych scenariuszy końcowego zagospodarowania odpadów, które powstają w firmie oraz do wielu innych problemów decyzyjnych związanych z oddziaływaniem na środowisko.

 

Ochrona środowiska i działania prośrodowiskowe stają się codziennością w przedsiębiorstwach. Ponieważ „bycie ekologicznym” jest modne i poprawia wizerunek firm, chętnie dzielą się one efektami swej działalności w tym zakresie. Jednocześnie bywa to także polem do nadużyć i manipulacji, stąd ważne, aby przekazywana informacja środowiskowa była rzetelna i wiarygodna²². Atutem LCA jest znormalizowana struktura i akceptowana na forum międzynarodowym metodyka. Dzięki temu przedsiębiorstwo ma możliwość korzystania z narzędzia znanego i metodycznie zweryfikowanego. Ponadto LCA generuje wyniki ilościowe, co znacznie ułatwia komunikację z zainteresowanymi stronami. Istnieją metody LCIA (ang. life cycle impact assessment), opracowane głównie z myślą o zastosowaniach wewnętrznych (skala mikro). W takiej sytuacji przedsiębiorstwo ma możliwość przekazania jasnej, prostej i zrozumiałej informacji typu „dzięki modernizacji technologii produkcji zmniejszyliśmy całkowite oddziaływanie na środowisko o 20% (wartość ekowskaźnika zmalała ze 100 do 80 pkt.), z tego 50% przypadło na zmniejszenie wpływu w zakresie zmian klimatu, 30% rakotwórczości i 20% ekotoksyczności. Głównymi zmianami, które przyczyniły się do redukcji oddziaływania było zmniejszenie energochłonności i odpadowości produkcji”.

Bliska relacja między LCA a znakowaniem środowiskowym wynika z przynależności do grupy norm ISO 14000 o podobnym charakterze, tzn. zorientowanych na wyrób. Ponadto oba te instrumenty mają stymulować na zasadach rynkowych zmiany wzorców produkcji i konsumpcji. I typ znakowania opiera się na certyfikacji dokonywanej przez niezależną trzecią stronę. Istnieją jasno zdefiniowane kryteria środowiskowe, które należy spełnić, aby znak uzyskać. Podobnie sytuacja przedstawia się z etykietami III typu, tzw. deklaracjami środowiskowymi produktów EPD (ang. Environmental Product Declarations). Różnica polega na zakresie stosowania techniki LCA (deklaracje III typu są w pełni oparte na badaniach LCA realizowanych wedle ścisłych wytycznych jednostek dokonujących weryfikacji i certyfikacji) oraz na sposobie komunikowania informacji środowiskowej (I typ – znak, III typ – dokument obejmujący założenia i wyniki LCA). Najbardziej znanym przykładem systemu deklaracji III typu jest szwedzki system EPD. W przeciwieństwie do I i III typu znakowania II typ, określany mianem „deklaracji własnych” lub „własnych stwierdzeń środowiskowych”, nie ma ściśle określonych kryteriów ich sporządzania. Nie występuje tu certyfikacja przez niezależną trzecią stronę, ale istnieje możliwość weryfikacji takich stwierdzeń⁵. W naszym kraju przykładem wykorzystania LCA w ramach deklaracji środowiskowych może być działalność Instytutu Techniki Budowlanej, który przeprowadza, jako trzecia strona, weryfikację deklaracji środowiskowych sporządzonych przez producentów wyrobów budowlanych. W efekcie pomyślnej weryfikacji firmy zdobywają bezterminowy certyfikat środowiskowy.

Mimo iż LCA zyskuje w Polsce coraz większe zainteresowanie, świadomość istnienia takiej techniki jest w kraju ciągle ograniczona. Sytuacja ta jednak będzie ulegała zmianie, bowiem od kilku lat problematyka LCA stanowi przedmiot zainteresowania krajowych jednostek badawczo-rozwojowych oraz uczelni wyższych.

1. Poskrobko B. (red): Zarządzanie środowiskiem. PWE. Warszawa 2007.

2. Lewandowska A.: Środowiskowa ocena cyklu życia produktów na przykładzie wybranych typów pomp przemysłowych. Wyd. AE w Poznaniu. Poznań 2006.

3. Baumann H., Tillman A.: The Hitch Hiker’s Guide to LCA. An orientation in life cycle assessment methodology and application. Sweden 2004.

4. Guinee J.B (Ed.).: Handbook on life cycle assessment: Operational Guide to the ISO standards. Part 1, 2, 3. Kluwer Academic Publisher. 2002.

5. Górzyński J.: Podstawy analizy środowiskowej wyrobów i obiektów. WNT. Warszawa 2007.

6. Hundal M.S.: Mechanical Life Cycle Handbook. USA 2002.

7. Kowalski Z., Kulczycka J., Góralczyk M.: Ekologiczna ocean cyklu życia procesów wytwórczych. PWN. Warszawa 2007.

8. Strykowski W., Lewandowska A., Wawrzynkiewicz Z., Noskowiak A., Cichy W.: Środowiskowa Ocena Cyklu Życia (LCA) Wyrobów Drzewnych. Wyd. ITD.Poznań 2006.

9. Poskrobko B.: Zarządzanie środowiskiem. PWE Warszawa 1998.

10. Folmer H., Gabel L., Opschoor H.: Ekonomia Środowiska i Zasobów Naturalnych. Wyd. Krupski i S-ka. Warszawa 1996.

11. Allen D.T., Consoli F.J., Davis G.A., Fava J.A., Warren J.L.: Public Policy Applications of Life-Cycle Assessment. SETAC Report. Wintergreen 1995.

12. Frankl P., Rubik F: Life Cycle Assessment in Industry and Business. Springer 2000.

13. Krajowy Plan Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata 2007-2009 http://www.uzp.gov.pl/zagadnienia-merytoryczne/zielone-zamowienia

14. Buying green! A handbook on environmental public procurement. http://www.uzp.gov.pl/zagadnienia-merytoryczne/zielone-zamowienia/handbook_eng.pdf.

15. Kurczewski P., Lewandowska A.: Zasady prośrodowiskowego projektowania obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia. Wyd. KMB Druk. Poznań 2008.

16. Foltynowicz Z.: Integrating Environmental Aspects Into Product Development. Materiały konferencyjne z III Międzynarodowej Konferencji Ekologia Wyrobów. Wyd. AE w Krakowie. Kraków 2003.

17. Lewis H., Gertsakis J. (et al): Design and Environment: a global guide to designing greener good. Greenleaf Publishing 2001.

18. Yeang K., Yeang D.L.: Ecodesign: a manual for ecological design. John Wiley&Sons 2008.

19. Fuad-Luke A.: Eco-design: the sourcebook. Chronicle books. 2006.

20. Flejszman-Matuszak A.: System zarządzania środowiskowego w organizacji. Wyd. AE w Poznaniu. Poznań 2007.

21. Foltynowicz Z: Rozwój norm ISO serii 14000. Materiały konferencyjne z III Międzynarodowej Konferencji Ekologia Wyrobów. Wyd. AE w Krakowie. Kraków 2003.

22. Foltynowicz Z., Podsiadłowska A.: „Ekologicznie” nie zawsze znaczy etycznie. „Forum Odpowiedzialnego Biznesu” 6/2001.

 

 

 

 

 

 

 

 

dr inż. Anna Lewandowska,

adiunkt w Katedrze Ekologii Produktów,

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu