Stan kanalizacji w Polsce

Już po 11 miesiącach od tzw. Drugiej aktualizacji KPOŚK 2009, ogłoszonej w 2010 r., ukazała się „trzecia aktualizacja KPOŚK 2010”. Skąd taka nazwa w lutym 2011 r. – naprawdę nie wiem. Została ona zatwierdzona przez Radę Ministrów 1 lutego 2011 r. Celem trzeciej aktualizacji było (jak twierdzi KZGW) ustalenie realnych terminów zakończenia inwestycji w aglomeracjach, które ze względu na opóźnienia inwestycyjne nie zrealizują zadań zaplanowanych do końca 2010 r. W lutym 2011 r. zaczęto się martwić o niewykonane zadania w grudniu 2009 r.! W moim ciele za mało jest wina, aby „oleum” jako lżejsze poszło do głowy i wpłynęło na moją zdolność analizy przyczynowej i zrozumienie tych poczynań.

Najpierw w 2007 r. powstał „koszmarek programowy” dotyczący aglomeracji poniżej 2000 RLM, tj. tych, które wypełniając ankiety w 2003 r., nie wypełniły postanowień prawnych i wytycznych z 2004, 2005 i 2006 r.…

Jednocześnie w 2005 r. pierwsza aktualizacja i w 2009 r. tzw. druga aktualizacja 2008 jasno pokazywały, że założenia w gminach, a szczególnie w województwach są brane z kapelusza. Wykonuje się je bez należytej oceny sytuacji, a zobowiązania Polski odnośnie wypełniania postanowień dyrektywy ściekowej do 2015 r. (ale już Warszawa i inne największe aglomeracje miały te wymogi spełnić do 2010 r.) są mrzonką o cudzie w naszym patriotycznym grajdole. Mrzonki o cudach dotyczyły zarówno planowanych długości kanalizacji, dochowania terminów pośrednich przy oddawaniu do użytku oczyszczalni i planowanych wielkości nakładów inwestycyjnych. Tylko zadufani urzędnicy wierzyli w plany aglomeracji wykonywane bez podstawowych zasad analiz demograficznych, planów perspektywicznych rozwoju czy inżynieryjnego planowania sieci kanalizacyjnych. Brak reżimów wykonalności inwestycji, niespójność prawa w różnych resortach z nadrzędną dyrektywą ściekową, brak nieodzownych kar w przypadku naruszenia prawa może się straszliwie zemścić, bo Polsce grożą poważne kary finansowe. Jeżeli dodać do tego prawie roczną przerwę, spowodowaną przeniesieniem decyzyjności z wojewodów na marszałków, to sytuacja okazuje się iście kabaretowa.

Trzymany przez rok w tajemnicy fakt opublikowania raportu NIK z wykonania KPOŚK oraz „prognozy dla KPOŚK” stanowią dopełnienie tego obrazu. Ponadto Warszawa zapewnia, że w zasadzie niedotrzymanie terminu przez tę aglomerację to „mały pikuś”.

Zwracałem już uwagę na to, że nie ma żadnej koordynacji pomiędzy zachciankami (tak – zachciankami!)gmin odnośnie posiadania osobnych oczyszczalni, nawet jeżeli chodzi o trzy oczyszczalnie dla trzech gmin u zbiegu granic tych gmin. Zwracałem uwagę, że 1/3 kraju nie jest objęta planem aglomeracji, jakby 14 mln ludzi nie wytwarzało ścieków. Podkreślałem też fakt, że ponad 570 opracowanych programów aglomeracji (na nieco ponad 1100) jest wyznaczonych niezgodnie z zasadami i prawem. Nie było i nie ma rzeczywistej kontroli tych opracowań. Przykładowo w Trójmieście, gdzie podobno nie ma turystów, zakładów pracy, instytucji itp. równoważna liczba mieszkańców i liczba mieszkańców są takie same, co jest inżynieryjnym absurdem. W Brusach z kolei ponad 11 tys. mieszkańców w aglomeracji przekłada się na zaledwie 4000 RLM. Tego nawet nie można nazwać absurdem.

Dlatego też, zdaniem KZGW, AKPOŚK 2010 swoim zakresem objęło wyłącznie zmiany dotyczące terminów realizacji inwestycji. Oczywiście Warszawa jako miasto, które miało załatwić sprawę do końca 2010 r., była tego przyczyną. Co więcej, na 126 „zweryfikowanych” aglomeracji, ponad 40 nadal jest wyznaczonych w sposób skandaliczny. Czy na to Fundusz Narodowy winien wydawać pieniądze?

 

Byłoby wielką niesprawiedliwością twierdzić, że nic nie zrobiono. Odwrotnie. Osiągnięto bardzo dużo, ale planować inwestycje trzeba realnie, a nie z nadzieją na cuda. Trudność oceny polega na nieustannym manipulowaniu danymi w dostępnych periodykach statystycznych.

W zasadzie na podstawie danych statystycznych można mówić o rzeczywistych długościach zbiorowej kanalizacji (tab. 1), którą trzeba przyjąć na potrzeby planowania. KPOŚK pozostaje jedynie zbiorem „marzeń”, i to praktycznie niewykonalnych w terminie określonym przez UE. Za podstawę ogólnych wielkości planowanych sieci można przecież przyjąć długości sieci wodociągowych.

 

Tab. 1, Długość sieci kanalizacyjnej

 

Jednak przyjmując rzeczywiste wielkości sieci oraz teoretyczne założenie, że wielkość sieci kanalizacyjnych jest o połowę mniejsza niż sieci wodociągowych, i tak otrzymujemy olbrzymie zadanie do wykonania. Statystycznie w Polsce realizuje się ok. 5000 km kanalizacji rocznie. Z tabeli wynika, że przypuszczalnie do podstawowego nasycenia terenów mieszkalnych sieciami kanalizacyjnymi od 2012 r. należy wykonać jeszcze ok.: 83 919 km, plus 57 960 km, minus 10 000 km (wykonane w latach 2010 i 2011), czyli 131.879 km! Przy tym tempie potrzeba jeszcze ok. 26 lat inwestowania przy założeniu dotychczasowych nakładów finansowych. Uznając 2020 r. za graniczny, trzeba założyć, że ok. 85 000 km kanalizacji nie istnieje nawet w planach. Oczywiście należy też założyć, że będzie się zmieniała struktura systemów kanalizacyjnych z uwagi na konieczność podłączania odległych podstawowych jednostek osadniczych.

Zawarte w tabelach niniejszego artykułu dane winny być zweryfikowane o wielkość wynikającą z procentowego pokrycia siecią wodociągową miast i terenów wiejskich. Jest to wyłącznie odniesienie się do bardzo optymistycznych danych zawartych w KPOŚK.

Należy domniemywać, że kanalizacji grawitacyjnej powstanie ok. 50%, ale odcinków przesyłowych ciśnieniowych trzeba będzie wykonać ok. 25 500 km. Na terenach podmokłych i ciasno zabudowanych należałoby wykonać ok. 17 000 km kanalizacji podciśnieniowej. Analizując kwestie przyłączy, trzeba myśleć ok. 30 000 studzienek zaworowych podciśnieniowych, ok. 20 000 pompowniach przydomowych i nawet 80 000-120 000 przyłączach grawitacyjnych. Są to jednak bardzo ostrożne szacunki, wynikające z oddzielnej analizy demograficznej oraz z zasad tzw. współczynnika koncentracji określanego dla sieci kanalizacyjnych

Prognozy te potwierdzają analizy potrzeb kanalizacyjnych w konkretnych gminach. Należy mieć na uwadze, że najpierw musi zmienić się mentalność lokalnych polityków. Determinantem zmian będzie ekonomia użytkowania mediów. Przestanie się opłacać eksploatowanie małych oczyszczalni. Najbardziej popularne mają przepustowość 400 m³/dobę, przekłada się na obsługę ok. 3000-3500 mieszkańców, a koszt takiego obiektu to ok. 10-15 mln zł. Oczywiście mowa jest o pełnych kosztach wraz z właściwą infrastrukturą wewnętrzną i zewnętrzną. Za tę kwotę można wykonać minimum 15 km sieci przesyłowych ciśnieniowych. To z kolei pokazuje, że należy łączyć małe aglomeracje. Koszty eksploatacyjne generowane przez małe obiekty są znacznie większe od tych w dużych. Co więcej, opłacalność pełnej gospodarki zapewnia minimum 75 000 RLM, czyli średniej wielkości powiat.

 

Tab. 2. Dane z Rocznika Statystycznego „Ochrona Środowiska 2010”

 

Tabela 2 ukazuje wzajemne relacje pomiędzy siecią wodociągową a kanalizacyjną. W województwach pasa zachodnio-północnego jest to stosunek zbliżony do ok. 2:1, ale w woj. łódzkim wynosi on 5:1. Oczywiście należałoby dokonać przeliczenia wynikającego ze wskaźnika obsługi mieszkańców i dopiero wówczas opracować oceny wymaganych inwestycji.

We województwie łódzkim sieć wodociągowa winna mieć długość ok. 22 781 km. Istniejąca kanalizacja ma ok. 4.480 km, a w celu osiągnięcia założonego minimalnego poziomu 50% należałoby wykonać ok. 7000 km sieci. W największym woj. mazowieckim sieć wodociągowa to 39 066 km, a powinno być 42 977 km. Dlatego tam można zakładać wykonanie 11 793 km. Poziom 50% obsługi siecią kanalizacyjną nie jest oczywiście szczytem marzeń, ale obrazuje skalę potrzebnych inwestycji. Nawet w woj. zachodniopomorskim o stosunkowo największej sieci kanalizacyjnej władze wyraźnie dążą do budowy kolejnych sieci. W tym województwie stosunek długości kanalizacji do długości wodociągów wynosi obecnie ok. 58%. To pokazuje, że gdyby nawet przyjąć stosunek sieci wodociągowej do kanalizacyjnej jako 3:2, to pozostaje jeszcze obszar do zagospodarowania. Można dokonać znacznie dokładniejszego wyliczenia statystycznego, rozdzielając stan kanalizacji w miastach i na wsi.

Jako przykład posłuży woj. zachodniopomorskie. Statystycznie w województwie tym istnieje 5 222,7 km sieci kanalizacyjnej. W miastach obsługiwanych jest 90,4% populacji. Na wsi funkcjonuje 3 156,3 km sieci kanalizacyjnej, czyli w miastach 2066,4 km. Można zatem przypuszczać, że w miastach trzeba jeszcze wykonać min. ok. 200 km kanalizacji. Wodociągi mają długość 8940,8 km – miastach 1966 km, obsługujących 96,9% populacji miejskiej. Jest to mniej niż w przypadku sieci kanalizacyjnej. Do pełnego pokrycia siecią wodociągową potrzeba ok. 60 km sieci w miastach. Z tego wynika jednak wniosek, że te 10% populacji będzie wymagało prawdopodobnie nie 200 km, lecz minimum 260 km wodociągów.

Na wsi sytuacja jest bardziej skomplikowana. Istnieje 6 975 km wodociągów oraz ok. 3 156,3 km kanalizacji. Do zakładanego minimalnego poziomu 50% brakuje zatem na terenach wiejskich ok. 300 km kanalizacji. Czyli w przypadku terenów miejskich i wiejskich należy wykonać minimum ok. 500 km sieci kanalizacyjnej. A w celu osiągnięcia bardzo pożądanego poziomu na terenach wiejskich, tj. 75%, należałoby wykonać minimum ok. 2072 km. Po uwzględnieniu stopnia nasycenia siecią wodociągową będzie to ok. 2400 km, a w skali całego województwa łączna długość niezbędnych odcinków sieci wyniesie 2900 km. Taka wygląda sytuacja w stosunkowo najlepiej wyposażonym województwie.

 

 

Tab. 3. Miasta obsługiwane przez sieć wodociągową i kanalizacyjną

 

Osiągnięcie znacznie lepszego pokrycia obszaru siecią kanalizacyjną w miastach wymaga poważnych prac studialnych. Przez 20 lat zwiększono zaledwie o 4,7% zakres obsługi mieszkańców siecią kanalizacyjną, a w przypadku terenów wiejskich w ciągu lat 15 zaledwie o 3,8%. Jeżeli obecnie w miastach istnieje ok. 49 747 km sieci (na terenach wiejskich 50 454 km) i przekłada się to na zaspokojenie potrzeb w ok. 85,8%, to należy przyjąć, że w mieście należy zbudować od 8 233 km do ok. 12 000 km, co okazuje się bardziej realne. W większości problemy związane są z ukształtowaniem terenu, a czasami odległościami. Podejrzewam, że ok. 20% będą stanowić sieci podciśnieniowe. I to jest najbardziej optymistyczna wersja dla Polski

 

 

Tab. 4 Wsie obsługiwane przez sieć kanalizacyjną i oczyszczalnie ścieków

 

Szybkość nasycenia terenów wiejskich sieciami inżynieryjnymi w porównaniu do miast jest, jak na warunki polskie, imponująca. Wzrost ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w ciągu 15 lat wynosi 17,6% (miasta 3,8%). Obszary wiejskie posiadają ok. 84 950,5 km wodociągów i 3 125 245 przyłączy. Kanalizacja ma długość 54 136 km i istnieje 907 878 przyłączy, co zapewnia obsługę 23,5% ludności. Z tego wynika, że należy wykonać jeszcze co najmniej 61 046 km odcinków sieci, a po uwzględnieniu wodociągów – ponad 83 tys. km. W celu osiągnięcia zadowalającego poziomu na terenach wiejskich trzeba będzie jeszcze wykonać ok. 28 tys. km sieci kanalizacyjnych. W sumie jest to ponad 100 tys. km potrzebnych sieci. Można zatem przyjąć plany inwestycyjne na ok. 25-30 lat i nie będzie to wcale wartość przesadzona.

 

Tab. 5. Stan wyposażenia wsi w niektóre urządzenia i obiekty ochrony środowiska i gospodarki wodnej wg województw w 2009 r.

 

Tabela 5 to potwierdzenie wcześniejszych szacunków i może służyć do obliczeń dla innych województw. Porównanie wodociągów do kanalizacji pozwala na wyciągnięcie wielu ciekawych wniosków.

 

Tab. 6. Efekty rzeczowe inwestycji ochrony środowiska i gospodarki wodnej wsi wg województw w 2009 r.

 

Zestawienie danych w tabeli 6 obrazuje efekty działań na terenach wiejskich. Średnia długość przyłącza (od kolektora do studzienki przyłącza) wynosi 15,5 m.b. Zatem wcześniejsze przyjęcie 20 m jako sumy długości przyłącza i ok. 5 m odcinka instalacji wewnętrznej jest zasadne. Tereny wiejskie są głównym obszarem realizacji pojedynczych systemów. Poza dużymi przestrzeniami województw nizinnych – mazowieckiego (37 powiatów) i wielkopolskiego (33 powiaty), wiele pojedynczych systemów wykonuje się na terenach podgórskich i charakteryzujących się rozproszeniem zabudowy. Niestety, nie jest to odzwierciedlone w tabeli, która była tworzona na podstawie danych z gmin. Dyscyplina gmin w tym zakresie jest bardzo iluzoryczna. Średnia przepustowość oczyszczalni zbiorowej wynosi 481 m³/dobę.

Obecnie w Polsce pod względem ilości i stanu oczyszczalni, kanalizacji i oczyszczalni przydomowych jest o niebo lepiej niż osiem lat temu. Nie uprawnia to jednak do wydumanej planistyki i tworzenia nierealnych założeń inwestycyjnych.

 

Zenon Świgoń, ekspert WRPO, rzeczoznawca PZITS nr 2032