Monitoring jakości wody w woj. śląskim

Nadzór sanitarny to kontrola zgodności stanu faktycznego z określonymi przepisami. Wymienione cztery zakresy zainteresowań organów PIS wymagają indywidualnego podejścia zarówno merytorycznego, jak i prawnego.

Nadzór nad jakością wody przeznaczonej do spożycia reguluje Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (DzU 2006 r. nr 123, poz. 858 z późń. zm.) wraz z przepisem wykonawczym, którym jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (DzU nr 61, poz. 417, z późn zm.). Ustawa określa, iż zaopatrzenie w wodę do spożycia to zadanie własne gminy. Zadanie to jest realizowane przez przedsiębiorstwa wodociągowe lub inne podmioty nieposiadające osobowości prawnej, a wypełniające te obowiązki. Szczegółowo zostały określone obowiązki nałożone na każdą ze stron. Rewolucyjnym zapisem było uznanie, iż szeroko rozumiany podmiot realizujący zbiorowe zaopatrzenie w wodę zobowiązany jest do prowadzenia kontroli wewnętrznej jakości wody. Natomiast w rozporządzeniu doprecyzowano m.in. zakres i częstotliwość pobierania oraz badania próbek wody zarówno przez ten podmiot, jak i przez organ kontrolny, czyli Państwową Inspekcję Sanitarną. Należy tu zaznaczyć, że za jakość wody odpowiada gmina i podmiot realizujący zbiorowe zaopatrzenie w wodę, a Państwowa Inspekcja Sanitarna jedynie kontroluje jej jakość.

Analogiczna sytuacja prawna występuje w przypadku kontroli jakości wody w kąpieliskach/miejscach wykorzystywanych do kąpieli. W tym przypadku Ustawa Prawo wodne z 18 lipca 2001 r. (DzU z 2005 r., nr 239, poz. 2019, z późn. zm.) wraz z aktem wykonawczym, tj. Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 8 kwietnia 2011 r., w sprawie prowadzenia nadzoru nad jakością wody w kąpielisku i miejscu wykorzystywanym do kąpieli (DzU nr 86, poz. 478) określają obowiązki w zakresie kontroli jakości wody, nałożone na właścicieli/administratorów obiektów oraz organy PIS. Należy nadmienić, iż 2011 r. był pierwszym, w którym obowiązywały nowe zasady prowadzenia tejże kontroli. W tym przypadku na właścicielu/administratorze obiektu spoczywa obowiązek kontroli jakości wody. Organy PIS wykonują badania wody z kąpielisk tylko przed sezonem, a obowiązek wykonania następnych badań spoczywa na właścicielu/administratorze – minimum cztery serie badań w sezonie. W przypadku miejsc wykorzystywanych do kąpieli tylko właściciel/administrator wykonuje badania. W obydwu przypadkach to organy PIS wydają ocenę dopuszczającą wodę do kąpieli.

W pozostałych przypadkach, za kontrolę, jakości wody powierzchniowej wykorzystywanej do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi oraz z niecki basenowej, są odpowiedzialne tylko organy PIS.

 

Należy tu zaznaczyć, iż na Państwowej Inspekcji Sanitarnej spoczywa obowiązek prawny sporządzenia, prowadzenia i aktualizacji rejestrów, np. obiektów wodociągowych, kąpielisk, basenów, punktów pobierania próbek wody itd. W celu uzmysłowienia sobie wagi problemu zarządzania danymi, warto uświadomić sobie, że obecnie na terenie województwa śląskiego „zarejestrowanych” przez organy PIS jest ponad dziesięć tysięcy punktów pobierania próbek wody, a rocznie w ramach prowadzenia nadzoru wykonywanych jest ok. 180 000 oznaczeń. Bieżący nadzór sanitarny na ternie woj. śląskiego realizowany jest przez 20 państwowych powiatowych inspektorów sanitarnych – organy I instancji oraz śląskiego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego – organ II instancji. Każdy ze szczebli organizacyjnych posiada ściśle określone obowiązki do realizacji. Można spróbować uprościć (na potrzeby niniejszego opracowania), iż organy I instancji prowadzą bezpośredni nadzór, natomiast organ II instancji odpowiada za organizację prowadzenia nadzoru i badań (nie każdy ppis posiada własne laboratorium) oraz za szeroko rozumianą agregację danych na poziomie wojewódzkim.

 

Państwowa Inspekcja Sanitarna w zakresie kontroli jakości wody posiada olbrzymią ilość danych, która do 2005 r. była praktycznie niewykorzystywana, gdyż istniała jedynie w wersji „papierowej”. Zatem wszystkie sprawozdania i opracowania statystyczne były sporządzane w wyniku ręcznego liczenia, np. ilości pobranych próbek z danego terenu czy ilości wykonanych badań. Oczywiście przy tej ilości danych bardzo łatwo w te sprawozdania wkradały się błędy. Ponadto informacje te były nieweryfikowalne, w żaden sposób nie można było zarządzać, agregować i przetwarzać tych danych. Zmiany strukturalne tego stanu rzeczy wymusiła Komisja Europejska, a stało się to możliwe dzięki postępowi technicznemu i łatwiejszemu dostępowi do oprogramowania.

W 2005 r. Główny Inspektorat Sanitarny wraz z ówczesnym Państwowym Zakładem Higieny opracował pierwszy system gromadzenia tych informacji. Składał się on z szeregu tabel (w formacie xls), powiązanych ze sobą relacjami (tylko logicznymi). Poszczególne tabele stanowiły rejestr danej grupy obiektów. I tak np. istniała tabela ze spisem basenów, kąpielisk/miejsc wykorzystywanych do kąpieli, stacji uzdatniania wody, punktów pobierania próbek wody, laboratoriów PIS, metod analitycznych wykorzystywanych w danym laboratorium, ujęć powierzchniowych, głębinowych itd. System był skonstruowany tak, iż w tabeli ze spisem obiektów każdy obiekt stanowił jeden rekord i otrzymywał unikatowy identyfikator oraz charakterystykę w zależności od rodzaju. Ten system umożliwił tylko zmianę sposobu przechowywania danych z analogowej (papierowej) na cyfrową. Jednak w dalszym ciągu brakowało możliwości analizy takiej ilości informacji. Na początku 2007 r. dyrektor wojewódzkiej stacji sanitarno-epidemiologicznej w Katowicach przeszkolił pracowników z zakresu obsługi baz danych. Od tego czasu dane te zostały zaimplementowane w programie baz danych MS ACCESS. Był to projekt pionierski w kraju. Przez długi czas tylko PIS województwa śląskiego potrafiła zarządzać w efektywny sposób zgromadzonymi przez siebie informacjami.

 

Baza składa się z tabel obiektów, tj. listy wodociągów, stacji uzdatniania wody, zbiorników wyrównawczych, ujęć głębinowych i powierzchniowych, studni indywidualnych i publicznych, listy kąpielisk/miejsc wykorzystywanych do kąpieli, basenów, punktów pobierania próbek wody oraz tabeli ze wszystkimi badaniami próbek wody. Do tego dołączone są tabele z wartościami tzw. słownikowymi, by ujednolicić nazewnictwo, np. aktualizowane corocznie: spis miejscowości (kody GUS miejscowości, gmin, powiatów), kody parametrów i kody laboratoriów. Dzięki wprowadzeniu takiego systemu, np. w kolumnie „miejscowość” zawsze jest wpisane np. „Katowice”, a nie „Kątowice” czy „Katowce”, a dany parametr (wraz z jednostką) jest wpisywany zawsze tak samo, np. „żelazo” a nie „Fe” czy „zelazo” itd.

Pierwszym pozytywnym skutkiem wprowadzenia relacyjnej bazy danych było wyeliminowanie błędów pisarskich, ujednolicenie nazw systemowych, sprawdzenie poprawności dat czy wartości liczbowych. Zastosowanie nowej technologii umożliwiło poprawę jakości danych zawartych już w systemie, a także tych nowo wprowadzanych. Język programowania SQL (Structured Query Language) pozwolił na sprawdzenie relacji między obiektami, czyli na weryfikację wzajemnych powiązań między obiektami, np. czy dana stacja uzdatniania wody ma przyporządkowane ujęcie wody oraz wodociąg (rurociąg) lub czy obiekt posiada przyporządkowany konkretny punkt pobierania próbki wody, a przecież na tym najbardziej zależy organom PIS. Można było sprawdzić, czy punkt pobierania próbki wody jest przyporządkowany, np. do stacji uzdatniania wody, która faktycznie istnieje. Z dzisiejszej perspektywy kwestie te wydają się co najmniej zabawne, ale w 2007 r. były to ogromne ułatwienia. Pracownicy WSSE w Katowicach właściwie przeprowadzili pełną weryfikację informacji zawartych w systemie. Dzisiaj system wiele zadań wykonuje automatycznie, a kontrola na poziomie wojewódzkim jest głównie skupiona na jakości danych związanych z badaniami próbek wody.

 

Zatem wprowadzenie nowej technologii pracy w relacyjnej bazie danych umożliwiło w pierwszej kolejności uwiarygodnienie posiadanych danych. W dalszym toku pracy w systemie umożliwiono zarządzanie informacją, np. wyniki badań próbek wody można agregować w oparciu o wszystkie możliwe kryteria, takie jak ilość pobranych próbek wody w ramach monitoringu kontrolnego w każdej gminie, ilość przekroczeń danego parametru w wodzie przeznaczonej do spożycia w danej gminie i w określonym czasie „od – do”. Uzyskano możliwość szybkiego i precyzyjnego otrzymywania danych, m.in. statystycznych. Kolejnym elementem było agregacja wyników badań w celu sporządzania sprawozdań, np. do kategoryzacji jakości wody z ujęć wód powierzchniowych wykorzystywanych do spożycia przez ludzi. System dla każdego obiektu, każdego oznaczenia w zależności od stwierdzonej wartości przyporządkowuje daną kategorię jakości wody (zgodnie z przepisami prawa), natomiast do zadań pracownika należy, na podstawie już zagregowanych wyników, przyporządkowanie kategorii jakości wody za dany rok. Innym doskonałym przykładem jest automatycznie obliczenie percentyli dla kąpielisk w systemie rocznym i czteroletnim.

Możliwe jest również wykorzystanie możliwości systemu do stwierdzenia zmian wartości parametrów (dotyczy wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi) takich jak: ogólny węgiel organiczny, ogólna liczba mikroorganizmów w 22±2°C po 72 h, dla których określono normatyw „bez nieprawidłowych zmian”. Jedynym obiektywnym kryterium jest porównanie uzyskanego wyniku badania próbki wody z danego punktu z innymi punktami zlokalizowanymi na tym samym wodociągu.

Kolejnym przykładem może być możliwość porównania wartości poszczególnych parametrów wody z próbek pobranych z danego urządzenia wodociągowego przez organy PIS z próbkami wody pobranymi przez podmiot odpowiedzialny w ramach prowadzenia kontroli wewnętrznej. Należy tu zaznaczyć, iż począwszy od bieżącego roku, pracownicy psse wprowadzają do systemu wyniki badań pochodzące z prowadzenia kontroli wewnętrznej. Skutkuje to zwiększeniem ilości wyników badań z ok. 180 tysięcy do ok. 250 tysięcy za cały 2011 r.

Nową kwestią jest wspomaganie organu przy podejmowaniu decyzji. Jeżeli w sieci wodociągowej stwierdzono przekroczenia danego parametru, to można sprawdzić czy na danym wodociągu były odnotowane jakieś inne przekroczenia, jaka jest wydajność wodociągu i czy były zgłaszane interwencje dotyczące jakości wody. Uzyskane dodatkowe informacje mogą być pomocne dla organu przy podejmowaniu działań, m.in. polegających na wszczęciu postępowania administracyjnego i wydaniu decyzji administracyjnej.

Podsumowując, na tym etapie nowe technologie pomogły poprawić jakość posiadanych danych, umożliwiły zarządzanie nimi oraz wspomogły proces podejmowania decyzji przez organy PIS.

 

Jednak w dalszym ciągu brakowało elementu, który umożliwiłby obrazową prezentację danych. Jeżeli stwierdzano przekroczenia jakiegoś parametru, to pierwsze pytanie brzmiało – „gdzie”? Pomocne okazały się nowe technologie związane z geograficznymi systemami informacyjnymi. I znów PIS woj. śląskiego jako pierwsza w kraju wdrożyła to rozwiązanie. Obiektom punktowym przyporządkowano współrzędne geograficzne (z dokładnością ok. 1 metra), zbudowano bazę danych z danymi przestrzennymi, którą można powiązać z systemem opisanym wcześniej.

Dopiero połączenie tych dwóch systemów umożliwiło umieszczenie danego zjawiska w przestrzeni.

Jednym z pierwszych zastosowań była kontrola prawidłowości prowadzenia monitoringu jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi przez państwowych powiatowych inspektorów sanitarnych woj. śląskiego i śląskiego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Można było przedstawić agregację danych na dowolnym poziomie, tj. gminy, powiatu, terenu nadzorowanego przez poszczególnych ppis. Tak więc jest to przykład zastosowania technologii jako elementu kontroli prawidłowości pracy jednostek podległych.

Możliwe jest też planowanie budżetu danej jednostki w aspekcie spodziewanej ilości interwencji na jakość wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi.