Rodzinne ogrody działkowe (ROD) to nieodłączny element krajobrazu wielu dużych miast. Poza niewątpliwym pięknem i oazą spokoju, z którymi się kojarzą, stanowią temat wielu dyskusji i sporów, wywołujących sporo emocji.           

Liczne debaty dotyczące przyszłości ROD-ów koncentrują się głównie na zagadnieniach związanych z prawem własności gruntów, możliwością wywłaszczenia, odszkodowania za działkę oraz wysokości opłat dzierżawy. Tereny ROD-ów, które niejednokrotnie znajdują się wewnątrz dużych aglomeracji miejskich stanowią atrakcyjny obszar dla inwestorów, ale jednocześnie umożliwiają wypoczynek wielu ludziom, i to bez konieczności dalekich podróży poza miasto.

Funkcje ogrodów

ROD-y pełnią różnorodne funkcje, m.in.  rekreacyjną (miejsce odpoczynku), społeczną (teren spotkań), edukacyjną (obszar poznawania roślin i zwierząt oraz podstaw ogrodnictwa i sadownictwa, a także w mniejszym stopniu pszczelarstwa), ekonomiczną (wartość uzyskanych plonów oraz wypoczynek bez kosztownych wyjazdów), estetyczną (możliwość realizacji potrzeb związanych z pięknem krajobrazu). Ponadto inne odgrywają ważne role, np. ekologiczną (ochrona bioróżnorodności w dużych aglomeracjach oraz wpływ na mikroklimat) oraz izolacyjną (obszary te niejednokrotnie stanowiącą bariery pomiędzy dużymi osiedlami). Z wymienionych funkcji kilka istotnie zmieniło się w ostatnim półwieczu, np. ekonomiczna, rekreacyjna, estetyczna i ekologiczna ? szczególnie wartościowa z uwagi na zmiany środowiskowe, które dotyczą obszarów rolniczych.

Kierunki zachodzących zmian w sposobie użytkowania i funkcjonowania rodzinnych ogrodów działkowych zdiagnozowano głównie na podstawie wieloletniej obserwacji ROD-u im. Domagalskiego (sektory A i B) w Małym Kacku w Gdyni. Jest to duży kompleks ogródków działkowych, usytuowany niegdyś na obrzeżach miasta, obecnie w centrum aglomeracji. Ogród ten powstał w latach 60. XX w. na 7 ha nieużytków rolnych jako teren Pracowniczych Ogrodów Działkowych (POD) Stoczni im. Komuny Paryskiej. Powierzchnia pojedynczej działki wynosiła, wg założeń, ok. 300 m2, gleby były niskiej klasy o przewadze frakcji piaszczystych i gliniastym podłożu. Obecnie obszar ROD-u podzielony jest na trzy sektory: A, B i C. Rejon C powstał najpóźniej, bo w 1982 r. na nowych, dołączonych do poprzednio zagospodarowanych terenach.

Z wymienionych wcześniej różnych funkcji, jakie spełniają ogródki działkowe, należy wyróżnić te, które podlegały istotnym zmianom w czasie ostatnich 50 lat.

Funkcja ekonomiczna

Ogrody działkowe w nieodległej jeszcze przeszłości traktowano głównie jako możliwość zaoszczędzenia środków z  domowego budżetu dzięki uprawie roślin użytkowych. W efekcie znaczna część powierzchni działki przeznaczona była pod drzewa i krzewy owocowe oraz byliny i jednoroczne rośliny użytkowe. Altanki posiadały niewielkie rozmiary, a ich funkcja najczęściej ograniczała się do roli komórki na narzędzia ogrodnicze. Obecnie, przy dużej podaży różnorodnych produktów spożywczych, w tym również takich, które mają w nazwie ?ekologiczny?, znaczna część użytkowników ogródków działkowych nie odczuwa potrzeby prowadzenia upraw. Zatem ten stan rzeczy wynika prawdopodobnie z większej zamożności społeczeństwa. Jednak przyczyny mogą być bardziej złożone, a mianowicie: nieumiejętność prowadzenia upraw, niska atrakcyjność pracy fizycznej w ogródku w porównaniu z siłownią, spa, klubami fitness lub wręcz niechęć do wysiłku fizycznego, brak gospodarności ? nawet przy niedostatkach finansowych nie stwierdza się potrzeby uprawiania np. warzyw we własnym ogródku. Brakuje dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy uprawą roślin użytkowych a możliwością zagospodarowania plonów.

Funkcja rekreacyjna

W okresie powstawania ROD-ów, gdy głównym celem ich istnienia było pozyskiwanie warzyw i owoców, co wiązało się z prowadzeniem intensywnych oraz czasochłonnych upraw, rekreację stanowił aktywny wypoczynek związany z dużym nakładem pracy fizycznej przy pielęgnacji ogródka. Obecnie w wielu przypadkach, gdy zrezygnowano z wszelkiego rodzaju upraw roślin użytkowych, rekreacja to bierny wypoczynek związany z grillowaniem i plażowaniem. Na wielu działkach jedyną formą aktywności fizycznej ich użytkowników jest pielęgnacja trawników za pomocą kosiarek elektrycznych. To wszystko ma niewątpliwy wpływ na styl życia właścicieli działek. W przeszłości większość ich użytkowników  stanowiła napływowa ludność wiejska, która przenosiła się do miast w poszukiwaniu pracy. Dla tej grupy społeczeństwa potrzeba uprawy ziemi oraz umiejętność gospodarowania była oczywistością.

Funkcja estetyczna

W początkowym okresie funkcjonowania ogrodów działkowych estetyka wiązała się głównie z roślinami ozdobnymi ? jednorocznymi lub wieloletnimi, takimi jak róże, uzupełniające alejki okalające grządki z uprawami oraz drzewa i krzewy owocowe. Trawniki stanowiły rzadkość i najczęściej zajmowały niewielki obszar lub w ogóle ich nie było. Obecnie rozwija się moda na rozległe, wypielęgnowane trawniki. Liczne nasadzenia to tanie w zakupie i niezwykle proste w pielęgnacji tuje. Ponadto często można zaobserwować takie rośliny jak świerki, jałowce oraz różne liściaste krzewy ozdobne bez wartości użytkowej. Uzupełnienie kompozycji stanowią wysypane żwirem alejki, oczka wodne, różne figury ogrodowe, taczki, doniczki z kwiatami, pergole i coraz większe altany ogrodowe. Oba opisane przykłady kształtują obraz współczesnych działek, na których coraz częściej znaczenie upraw jest marginalizowane.

Funkcja ekologiczna

Wymienione przyczyny zmiany funkcjonowania ogródków działkowych (ekonomiczna, rekreacyjna i estetyczna) mają swój istotny wpływ na funkcję ekologiczną tych obszarów.

W latach 60. i 70. nasadzenia wykonywano w znacznej mierze w oparciu o stare odmiany wysokopiennych drzew i krzewów owocowych, których obecnie prawie nie spotyka się w obrocie handlowym. Z czasem z powodu wieku drzew, a częściej wskutek mody, zamieniano na niektórych działkach drzewa i krzewy na rozległe trawniki obsadzone głównie tujami, świerkami i krzewami ozdobnymi, nieposiadającymi wartości użytkowej, niejednokrotnie trującymi. Na przestrzeni blisko 50 lat istnienia ogrodu można też zaobserwować, że działkowicze coraz częściej decydują się na pielęgnowanie trawników, rezygnując z uprawy warzyw. Na ten stan rzeczy wpływ ma również forma oceny użytkowania działki, którą przeprowadza rokrocznie zarząd ROD-u. Czasochłonne uprawy ekologiczne, które z założenia generują pewien estetyczny i ekologiczny ?nieład?, podlegają ciągłej krytyce Zarządu, a użytkownicy działek muszą liczyć się z brakiem zrozumienia i ocenami niedostatecznymi. Uprawy ekologiczne, w tym uprawy różnorodnych odmian roślin leczniczych (takich jak nagietek, pokrzywa, mięta, szałwia itp.), rosnących pomiędzy typowymi roślinami warzywnymi, stanowią przykład upraw biodynamicznych, niezwykle pożytecznych dla środowiska, ale trudnych do zrealizowania w rolnictwie wielkoobszarowym. Ogródki działkowe stwarzają, więc możliwość prowadzenia tego typu upraw. Jednak aspekt ekologiczny, w tym zintegrowana ochrona, najczęściej nie jest brana pod uwagę przez zarządy ROD-u, pomimo że pozwala na prowadzenie zrównoważonych upraw bez użycia toksycznych substancji ? herbicydów i insektycydów. Gleba w przypadku integrowanej ochrony jest zdrowa, wolna od nicieni, a warzywa nie są atakowane przez pleśń i mszyce.

Obecnie najistotniejszym elementem oceny ogródków działkowych jest ich estetyka, czyli brak chwastów, drobna architektura, w tym oczka wodne (nieprawidłowo funkcjonujące są miejscem wylęgu komarów) i altany. Aspekt ekologiczny również funkcjonuje w przyjętych przez zarząd kryteriach oceny (tablica informacyjna ROD-u im. Domagalskiego), ale jak wspomniano, nie jest chyba właściwie rozumiany, pomimo nowych tendencji w postrzeganiu piękna ogrodów, wynikających z  ekomodernizacji.

Na uwagę podczas rozważania funkcji ekologicznej zasługują obce gatunki roślin wprowadzane do upraw, w przypadku których możliwości nasadzenia są właściwie nieograniczone. Brakuje informacji, które powinny być dostępne dla każdego działkowca, np. o gatunkach trujących, które pojawiają się w obrocie handlowym, ich oddziaływaniu na rodzimą florę, a także faunę. Winna być dostępna informacja od firm zajmujących się wprowadzaniem do obrotu handlowego gatunków obcych.

Różnorodność roślin uprawnych, w tym starych drzew i krzewów owocowych, ma związek z bogactwem bezkręgowców (szczególnie owadów, niejednokrotnie gatunków chronionych), jakie można znaleźć na terenie ROD-ów. Bezkręgowce, a także drobne kręgowce (ropuchy, żaby, ryjówki itp.) stanowią o bogactwie i prawidłowym funkcjonowaniu ogrodu. Jednak z uwagi na powszechność środków owadobójczych, a także herbicydów oraz wskutek koszenia rozległych trawników zanika różnorodność bezkręgowców, a wraz z nią płazów i gniazdujących ptaków, które kiedyś licznie zasiedlały tereny ogródków.

Wymienione zmiany w funkcjonowaniu ogródków, mające wpływ na rodzaj upraw, spowodowały zniknięcie wielu roślin użytkowych, a wraz z nimi różnych gatunków zwierząt. Pozostałościami po minionych czasach są stare odmiany drzew i krzewów owocowych.

 

Drzewa i krzewy owocowe

Obecnie jednym z najbardziej zagrożonych elementów bioróżnorodności w Polsce są gatunki związane z rolnictwem. Ma to ścisły związek z nowoczesną gospodarką rolną i uwarunkowaniami ekonomicznymi. Jednymi z najszybciej znikających dóbr przyrodniczych są stare sady. Wraz z nimi giną  wiekowe odmiany drzew i krzewów owocowych, stanowiące prawdopodobnie największe przyrodnicze bogactwo ROD-ów im. Domagalskiego w Gdyni, jak również innych, starych ogrodów działkowych. Kilkudziesięcioletnie drzewa i krzewy (stare odmiany jabłoni i gruszy mogą mieć nawet 200 lat), które nasadzono na początku istnienia ogrodu (w latach 60. i 70.), głównie klasyczne i wysokopienne odmiany drzew i krzewów owocowych, osiągnęły obecnie wiek ok. 50 lat. Mogłyby zatem podlegać inwentaryzacji i ochronie. Z uwagi na dowolność prowadzonych nasadzeń w ogródkach działkowych powstał bogaty zbiór gatunków na niewielkim obszarze. Oszacowano, że na powierzchni zajmowanej przez ogród znajduje się ok. 1000 sztuk starych, wysokopiennych drzew owocowych. Średnio na jedną działkę przypada od jednego do dwóch drzew. Często dana odmiana reprezentowana jest przez pojedynczy okaz. Wielu z odmian drzew i krzewów owocowych obecnie nie spotyka się w obrocie handlowym. To ?sadownicze arboretum? stanowi swoisty ?bank genów?, który mógłby służyć do odnowienia uprawy w sadach wielu gatunków roślin o istotnych walorach smakowych, odpornych na lokalne warunki klimatyczne oraz długotrwałe przechowywanie m.in. odmiany jabłoni: ananas berżenicki, boiken, boskoop, królowa renet, jonathan. Ochrona starych drzew owocowych pozwoliłaby również na zachowanie bogactwa organizmów od nich zależnych, takich jak porosty i wiele gatunków bezkręgowców.

Zarząd ROD-ów im. Domagalskiego w Gdyni podjął pierwsze starania o inwentaryzację starych odmian drzew i krzewów owocowych. Jest to prawdopodobnie pionierska akcja w Polsce. Dostrzeżono bowiem potrzebę ratowania wartościowych pod względami przyrodniczymi i użytkowymi odmian drzew oraz krzewów owocowych na terenie rodzinnych ogrodów działkowych.

Ogrody działkowe, bardzo cenne przyrodniczo miejsce wypoczynku, zasługują na szczególną ochronę. Należy zwrócić uwagę zarządów na wyjątkowy walor, jakim jest posiadanie gatunków rzadkich, starych odmian drzew i krzewów owocowych. Ten aspekt przyrodniczy wyróżnia ogrody działkowe spośród terenów parków miejskich i wielu ogrodów w dzielnicach domów jednorodzinnych. Propagowanie upraw roślin typowych dla dawnych ekosystemów ogrodów powinno zasługiwać na wsparcie ze strony zarządów ROD-ów oraz gmin.

 

Barbara Wojtasik

Katedra Genetyki, Uniwersytet Gdański

HydroBiolLab

 

Źródła

Babik J.: Ekowarzywnik 1. ?Działkowiec? 11/2012.

Babik J.: Ekowarzywnik 2. ?Działkowiec? 12/2012.

Frąszczak B.. Zioła kontra szkodniki. ?Działkowiec? 05/2012.

Hodun G.: Dawne odmiany śliwy. ?Działkowiec? 02/2012.

http://www.rod-domagalskiego-gdynia.pl/

http://walden.yenn.cc/stara/rolnictwo/chwasty.htm

Jermaczek A., Jermaczek M.: Ocalmy stare sady. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin 2003.

Kozłowski M.W.: Wyspy bioróżnorodności. Stare drzewa. ?Działkowiec? 10/2012.

Legutowska H.: Ekomodernizacja działki. ?Działkowiec? 08/2012.

Siemińki M.. Środowiskowe zagrożenia zdrowia. PWN. Warszawa 2001.

Słowik K., Słowik B., Ciamanowski J.: Sadownictwo i szkółkarstwo. PWRiL. Warszawa 1985.

Wiech K.: Integrowana ochrona. ?Działkowiec? 11/2012.

Woźniak J.: Ekologiczny ogród. Buchmann. Warszawa 2013.