PSZOK, na wzór funkcjonujących od lat na zachodzie Europy HWRC (ang. household waste recykling centers), został w sposób obligatoryjny powierzony do zorganizowania gminie, która jednocześnie otrzymała narzędzie do finansowania m.in. tego ogniwa łańcucha odpadowego na swoim terenie,
poprzez opłatę za gospodarowanie odpadami komunalnymi. Obecny kształt nowelizacji ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach doprecyzowuje definicję PSZOK-u oraz wprowadza szereg obowiązków względem operatora i narzędzi ich egzekwowania przez gminę. Przekłada się to na wzrost znaczenia roli PSZOK-ów w gminnych systemach gospodarowania odpadami. 

Ogólne uwarunkowania

Planując funkcjonowanie PSZOK-u należy rozważyć możliwości stymulowania strumienia odpadów, który ma docelowo trafiać do niego z terenu danej gminy. W obecnych uwarunkowaniach prawno- -organizacyjnych jest to możliwe m.in. przez: odpowiedni dobór lokalizacji, uwzględniający istniejącą infrastrukturę drogową oraz aspekty omówione w następnym podrozdziale, właściwe sformułowanie zapisów regulaminu funkcjonowania punktu, ze szczególnym uwzględnieniem m.in. godzin jego otwarcia, zakresu i ewentualnych limitów dotyczących odpadów mogących być dostarczanych
do punktu itp., uwzględnienie PSZOK-u w gminnym systemie odpadowym na etapie jego planowania i wdrażania, tj. przy formułowaniu zapisów
SIWZ, np. dotyczących częstotliwości odbierania odpadów komunalnych przez podmiot wyłoniony w drodze postępowania konkurencyjnego czy też we właściwym regulaminie utrzymania czystości i porządku, w przypadku planowanego odbioru odpadów od właścicieli nieruchomości, na których
nie zamieszkują mieszkańcy, odpowiednie oszacowanie cennika za poszczególne strumienie odpadów w PSZOK-u względem rynkowej ceny za odbiór i zagospodarowanie danego rodzaju odpadów, konfigurację punktu, uwzględniającą m.in. potrzebę zachowania płynności w ruchu podczas odbierania odpadów, ergonomię i bezpieczeństwo dla dostarczających odpady, zastosowanie rozwiązań techniczno-technologicznych zwiększających funkcjonalność punktu, np. przy uwzględnieniu ograniczeń wynikających z kształtu czy charakterystyki terenu na planowanej do zagospodarowania
działce, wprowadzenie ewentualnego systemu zachęt na poziomie krajowym lub lokalnym oraz prowadzenie ciągłej akcji edukacyjnej (mającej korzystnie wpłynąć na wzrost stopnia spopularyzowania PSZOK-u), wdrożenia zasad funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami komunalnymi,
sprzyjających wzrostowi strumienia odpadów kierowanego do PSZOK-u, np. poprzez system rozliczania za odbiór i zagospodarowanie odpadów odebranych z nieruchomości w oparciu o rzeczywistą masę odebranych odpadów. Opisane działania powinny mieć szczególne znaczenie przy pracach planistycznych związanych z gminnymi systemami odpadowymi, w których nowoczesny PSZOK/centrum recyklingu lub ich sieć będzie stanowić istotne ogniwo dopełniające.

Lokalizacja

Kryteria wyboru lokalizacji, poza oczywistymi, takimi jak dostępność gruntu, zgodność planowanego przedsięwzięcia z MPZP czy też dostępna infrastruktura drogowa, powinny również uwzględniać dostępność dla mieszkańców, a w szczególności czas, w jakim statystyczny mieszkaniec danej
gminy (lub ? w przypadku planowania sieci PSZOK-ów na terenie dużej gminy ? poszczególnych dzielnic) lub kilku gmin (PSZOK wspólny dla kilku gmin) będzie mógł dotrzeć do punktu. Na rysunku 1 przedstawiono przykładowe wyniki analizy lokalizacji czterech PSZOK-ów. Ukazano też uśrednioną odległość dla mieszkańców gminy i czas potrzebny na dotarcie do punktu. Nie bez znaczenia, szczególnie dla punktów dedykowanych konkretnemu strumieniowi odpadów ? np. zielonych ? jest rozważne wybranie planowanej lokalizacji względem instalacji, do której docelowo będą przekazywane odpady gromadzone w punkcie. W odniesieniu do odpadów zielonych będzie to RIPOK, wyznaczony w WPGO dla tego strumienia odpadów.
Jak wynika z analizy, najbardziej dostępnym dla mieszkańców jest PSZOK w lokalizacji IV ? średnia odległość to blisko 7 km, natomiast średni czas wynosi niewiele ponad 10 minut. Jednakże ocenę lokalizacji można prowadzić również w oparciu o subiektywnie wyznaczone kryteria, np. limit dostępności. Określenie limitu w odniesieniu do czasu dojazdu na poziomie np. 15 minut umożliwia jednoznaczne wyeliminowanie z dalszych analiz lokalizacji I oraz II, prekwalifikując równocześnie jako spełniające to kryterium (zasadne w dalszych analizach) punkty w lokalizacjach III i IV. Oczywiście oprócz średniej odległości dojazdu lub średniego czasu można również wprowadzić wartości maksymalne, choć, zdaniem autorów
artykułu, ustanowienie kryteriów w formie maksymalnej odległości lub maksymalnego czasu dojazdy nie zawsze będzie prowadzić do optymalnych decyzji inwestycyjnych. Obserwowanym w Polsce i wartym opisania jest trend do lokowania PSZOK-ów przy istniejącej infrastrukturze, służącej
do zagospodarowania odpadów komunalnych (m.in. ze względu na ułatwienia w procedowaniu formalnym projektu czy z uwagi na planowane prowadzenie PSZOK-u przez podmiot już gospodarujący infrastrukturą odpadową na terenie danej gminy). Takie rozwiązanie umożliwia organizowanie interdyscyplinarnych ścieżek edukacyjnych, mogących pozytywnie wpływać np. na stopień popularyzacji PSZOK-u i ogólną kulturę gospodarowania odpadami. Jednakże nie jest również pozbawione wad, chociażby związanych z dostępnością takiej lokalizacji. Zwyczajowo bowiem infrastruktura do gospodarowania odpadami (zakłady MBP czy składowiska) bywa lokowana na obrzeżach gmin, co sprawia, że dostępność (z punktu widzenia mieszkańca gminy) może być ograniczona. 

Ilość odpadów w PSZOK-ach

Relatywnie krótki okres funkcjonowania nowych systemów gospodarowania odpadami, w tym PSZOK-ów, nie pozwala jeszcze na stworzenie bazy danych obecnie eksploatowanych PSZOK-ów, ukazującej efekty ich funkcjonowania. Pełen obraz można uzyskać po szczegółowym zapoznaniu się
z uwarunkowaniami lokalnymi danego PSZOK-u, np. z zapisami właściwych uchwał czy też regulaminu punktu, ze specyfiką jego lokalizacji i zastosowanymi rozwiązaniami techniczno-technologicznymi, stworzonym systemem zachęt oraz zakresem i intensywnością prowadzonych działań
edukacyjnych. Analiza danych z pierwszego okresu funkcjonowania nowych systemów gospodarowania odpadami, a w szczególności PSZOK-ów, umożliwia postawienie kilku tez dotyczących osiąganych obecnie efektów. Co więcej, pozwala ona wskazać sugerowane kierunki działań, które powinny
zwiększyć te efekty (jednocześnie dając możliwość sprostania wzrastającym oczekiwaniom względem efektywności gminnych systemów odpadowych).
W tabeli przedstawiono zestawienie masowe ilości odpadów gromadzonych poprzez PSZOK-i w reprezentatywnych środowiskach (z podziałem na gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie), opracowane na pod-stawie m.in. analizy sprawozdań w wybranych gminach. Odnosząc się przy tym do wielkości strumienia odpadów wytwarzanego w danej lokalizacji, posłużono się wskaźnikami zdefiniowanymi w publikacjach naukowych. Uśrednione dane wskazują, że najwięcej odpadów jest gromadzonych (względem całego strumienia odpadów wytwarzanych) w PSZOK-ach w gminach miejskich
? ok. 1,5%, odsetek odpadów gromadzonych w gminach miejsko-wiejskich jest mniejszy i wynosi ok. 1,1%, natomiast zdecydowanie najmniejszy jest w gminach wiejskich, gdzie wynosi ok. 0,6%. Należy oczywiście mieć na względzie fakt, że dane te są średniorocznymi. Z informacji gromadzonych i analizowanych przez autorów wynika, że udział odpadów odbieranych oraz gromadzonych poprzez PSZOK-i waha się w gminach (w tym w dużych ośrodkach miejskich) od 0,16% do nawet 6,23% (w odniesieniu do strumienia odpadów komunalnych wytwarzanych), co jednoznacznie wskazuje na duże zróżnicowanie pod względem efektywności PSZOK-ów w obecnych uwarunkowaniach organizacyjno-prawnych. W tym przypadku efektywność PSZOK-ów zdefiniowano jako udział odpadów gromadzonych w danym PSZOK-u do ilości odpadów komunalnych wytwarzanych na terenie objętym jego zasięgiem. Efektywność PSZOK-u będzie również czynnikiem warunkującym możliwość uzyskania finansowania zewnętrznego na tego typu projekty ze środków krajowych, a następnie jego poprawnego rozliczenia (efekt ekologiczny). Jak wynika z doświadczeń krajów o długoletniej historii użytkowania efektywnych systemów, w ramach PSZOK-u/HWRC można gromadzić nawet do 50%5 odpadów komunalnych wytwarzanych w danym regionie. Pojawia się zatem pytanie, czy występujący w najbardziej zaawansowanych pod względem gospodarowania odpadami krajach ?starej?
Europy relatywnie duży udział odpadów gromadzonych w PSZOK-ach w całym bilansie odpadowym okaże się osiągalny również w Polsce? Będzie to na pewno zależało od wielu czynników, zarówno tych, na które wpływ mają autorzy regulacji na szczeblu krajowym, jak i od takich, o których decydują
włodarze na szczeblu gminnym. Bez wątpienia jednak decydenci, którzy będą kształtować warunki budowy i funkcjonowania systemów gospodarowania odpadami, zarówno na szczeblu krajowym, jak i lokalnym, powinni sprzyjać stosowaniu rozwiązań, które w przyszłości umożliwią wzrost strumienia
odpadów kierowanego do PSZOK-ów przynajmniej do poziomu 15-25% odpadów komunalnych wytwarzanych na terenie danej gminy. W świetle obecnie osiąganych poziomów jest to z pewnością niebagatelnym wyzwaniem. Mając na względzie ogłoszony w lipcu bieżącego roku komunikat KE: ?Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: program zero odpadów dla Europy?, wskazujący kierunki rozwoju systemów odpadowych, sprostanie tym wyzwaniom jest tym bardziejkonieczne. Wzrost znaczenia recyklingu i odzysku jest przesądzony, a ambitne cele w zakresie efektywności gminnych systemów
stanowią wyzwanie, z którym przyjdzie się zmierzyć w najbliżej przyszłości. 

Uwarunkowania oceny efektywności PSZOK-u

Każdy system, również gospodarowania odpadami, jest zespołem elementów w zdefiniowanym środowisku, wraz z istniejącymi pomiędzy tymi elementami i środowiskiem relacjacjami (powiązaniami przyczynowo-skutkowymi). Oceniając zatem efektywność PSZOK-u/sieci PSZOK-ów, należy mieć na względzie cały system odpadowy, w którym PSZOK-i są zlokalizowane. W szczególności trzeba wziąć pod uwagę fakt, iż korzyści ekologiczne w systemie gospodarowania odpadami (w postaci odebranych i zagospodarowanych w sposób właściwy odpadów komunalnych) są generowane w kilku źródłach. Zjawisko występujące, gdy korzyści ekologiczne powstałe w PSZOK-u/sieci PSZOK-ów spowodują pogorszenie osiągów w innych elementach systemu odpadowego, będzie nosiło nazwę korzyści skanibalizowanych (uzyskane korzyści w jednym elemencie systemu skanibalizowały, czyli zmniejszyły częściowo korzyści uzyskiwane do tej pory w innych obszarach). Opisaną sytuację zeprezentowano na rysunku 2, który został omówiony poniżej. Dla uproszczenia i lepszej czytelności w analizie przyjęto 100 jednostek jako wartość odpowiadającą ilości odpadów w systemie odpadowym. W dalszej części artykułu wyjaśniono założenia poszczególnych scenariuszy wraz z odpowiadającą im ilością odpadów
w hipotetycznym systemie odpadowym. Scenariusz 0 ? ?stan przed wdrożeniem PSZOK-u? obrazuje system odpadowy bez ogniwa dopełniającego, którym jest multifunkcjonalny PSZOK/centrum recyklingu czy też ich sieć. System odpadowy nie jest szczelny (następuje dekodowanie odpadów
komunalnych lub ich niezgodny z przepisami/ nieujęty w sprawozdawczości kierowanej do gmin, odbiór i zagospodarowanie). Skutkuje to niepełną sprawozdawczością dotyczącą odpadów komunalnych wytwarzanych na obszarze gminy. Charakterystyczną cechą jest występowanie luki między ilością odpadów wytwarzanych a odbieranych z terenu danej gminy. Dość powszechne występowanie tego typu scenariusza zdają się potwierdzać
dane statystyczne prezentowane w ujęciu historycznym oraz w ostatnich dokumentach publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny. Scenariusz I ? ?stan po wdrożeniu PSZOK-u? ? poprzez właściwe zorganizowanie PSZOK-u/ centrum recyklingu lub ich sieci następuję ?domknięcie? się systemu odpadowego, które umożliwi odbiór wszystkich lub niemal wszystkich odpadów komunalnych wytwarzanych w gminnym systemie odpadowym
(tj. niweluje w całości lub w zdecydowanej większości tzw. lukę w systemie). Scenariusz II ? ?stan po wdrożeniu PSZOK-u? w sytuacji, gdy PSZOK/centrum recyklingu lub ich sieć nie jest optymalnie zaplanowana i wkomponowana w gminny system odpadowy, ale traktowana jako niezależne przedsięwzięcie. Może to skutkować zmniejszeniem strumienia odpadów trafiających do systemu z dotychczasowych źródeł na rzecz ich gromadzenia w PSZOK-ach (uzyskanie skanibalizowanych, czyli substytucyjnych korzyści w odniesieniu do osiąganych dotychczas). Jak widać na rysunku 2, w Scenariuszu I i II korzyści uzyskane przez PSZOK (odpady odebrane w PSZOK-u) są na tym samym poziomie. Z tego punktu widzenia ocena efektywności wdrożenia PSZOK-u byłaby taka sama. Jednakże w celu pełnego zinterpretowania uzyskanej korzyści należy na PSZOK spojrzeć w szerszym, ogólnosystemowym ujęciu. Jak zatem wypada porównanie obu scenariuszy w kontekście kryterium efektywności PSZOK-u, ale w odniesieniu do całego gminnego systemu odpadowego? Oceniając efektywność PSZOK-u w ujęciu całościowym (z perspektywy całego gminnego systemu odpadowego), można stwierdzić, iż Scenariusz II jest mniej efektywny, gdyż nie niweluje on luki (oznaczonej kolorem czerwonym na rys. 2 oraz czerwonym okręgiem na rys. 3), a jedynie częściowo ją ogranicza, czerpiąc swój potencjał w dużej mierze z innych źródeł powstawania korzyści (odebranych i prawidłowo zagospodarowanych odpadów komunalnych). Z pewnością więc sytuacja przedstawiona jako scenariusz I jest bardziej pożądana niż scenariusz II, mimo iż pozornie efektywność PSZOK-u w obu scenariuszach jest identyczna (kolor zielony na rysunku 2 
i niebieski okrąg na rysunku 3). W ocenie całościowej korzyści uzyskiwane w PSZOK-u/sieci PSZOK-ów należy oceniać, uwzględniając różnice pomiędzy korzyściami uzyskiwanymi ze źródeł na terenie gminy przed utworzeniem PSZOK-u a rzeczywistym wpływem PSZOK-u na istniejącą
lukę w gminnym systemie odpadowym. Warto też spojrzeć na gminny system odpadowy jako na całość. W celu bardziej szczegółowego zobrazowania
właściwego procesu oceny PSZOK-u/ sieci PSZOK-ów w gminnym systemie odpadowym na rysunku 3 porównano scenariusze uwzględniające m.in. różne źródła korzyści (odebranych i prawidłowo zagospodarowanych odpadów komunalnych) w hipotetycznym gminnym systemie odpadowym.
Korzyści z PSZOK-u w systemie odpadowym wg Scenariusza II po skanibalizowaniu (pomniejszeniu o korzyści, które osiągnięto w wyniku zmniejszenia tych do tej pory uzyskiwanych, adekwatnych strukturą do przedstawionych w Scenariuszu I), wyniosą 5 jednostek, co znaczy, że są wyraźnie gorsze od tych uzyskanych w Scenariuszu I, tj. 15 jednostek (efekt uzyskany ze zmniejszenia ?luki? bez wpływu na uzyskiwane do tej pory ? czerwony okrąg na rysunku 3). Ukazane proporcje w zakresie udziałów poszczególnych źródeł wytwarzania odpadów komunalnych wynikają z doświadczeń autorów zakresie bilansowania i oceny gminnych systemów odpadowych i zostały przyjęte jako wystarczająco reprezentatywne na potrzeby niniejszego artykułu. Zatem uzyskanie najkorzystniejszego (z punktu widzenia efektywności gminnego systemu odpadowego) skutku utworzenia PSZOK-u/sieci PSZOK-ów jest możliwe jedynie przy kompleksowym planowaniu kształtu systemu odpadowego, już z uwzględnieniem 
jego nowych elementów (PSZOK-ów) na poziomie całej gminy. W związku z tym przedsięwzięcia typu PSZOK nie powinny być traktowane i oceniane niezależnie od systemu odpadowego, gdyż może to prowadzić np. do niewłaściwego interpretowania korzyści uzyskanych poprzez PSZOK/sieci PSZOK-ów.

Zasada 3R w PSZOK-u

Można powiedzieć, że zasada 3R (ang. reduce, reuse, recycle) dotyczy działań, które można podjąć w PSZOK-u/sieci PSZOK-ów, a które wykraczają jedynie poza zbiórkę i gromadzenie odpadów, co ma na celu stworzenie warunków do wykorzystania potencjału odpadów (np. w zakresie ich ponownego użycia), z uwzględnieniem hierarchii postępowania z nimi. PSZOK lub ich sieć poprzez prowadzenie działań innych niż jedynie odbiór i gromadzenie
odpadów może nie tylko optymalizować swoje koszty operacyjne, ale również lokować się wyżej w hierarchii postępowania z odpadami stając się centrum recyklingu, w którym z dostarczanych odpadów jest możliwe uzyskanie największych korzyści zarówno ekonomicznych, jak i ekologicznych.
Ideę i rolę PSZOK-ów, w których prowadzone byłyby działania szersze, niż te związane jedynie z gromadzeniem odpadów (np. przygotowanie do ponownego użycia) szerzej opisuje inny dokument planistyczny opracowany na szczeblu krajowym, tj. Krajowy program zapobiegania powstawaniu
odpadów (KPZPO) z lutego 2014 r. PSZOK-i zajmujące się działaniami wykraczającymi poza ramy odbierania oraz gromadzenia wybranych rodzajów odpadów ze strumienia odpadów komunalnych znajdują się wyżej w hierarchii postępowania z odpadami i jako takie powinny być traktowane jako wysoce pożądane elementy nowoczesnych gminnych systemów gospodarowania odpadami komunalnymi.

Konkluzja

Obowiązujące wymagania odnośnie efektywności gminnych systemów gospodarowania odpadami oraz planowane kierunki zmian w tym zakresie8 będą wymuszać potrzebę poprawy sposobu organizacji gminnych systemów odpadowych poprzez dalece idący wzrost ich efektywności. Taki wzrost efektywności gwarantuje uzupełnianie gminnego systemu odpadowego poprzez utworzenie funkcjonalnego i dobrze przemyślanego PSZOK-u/sieci PSZOK-ów, prowadzącego/prowadzących działania wykraczające poza zbiórkę i gromadzenie odpadów. Zidentyfikowane w niniejszym artykule
oraz wynikające z doświadczeń autorów kluczowe elementy, które winne być rozważone na etapie planowania PSZOK-u to: właściwy wybór lokalizacji, szczególne przy planowaniu jednego PSZOK-u/centrum recyklingu dla kilku gmin, uwzględniającej m.in. istniejącą infrastrukturę komunikacyjną, odległość od ?dostawców? odpadów, a także docelowych odbiorców strumieni odpadów gromadzonych w PSZOK-u (np. RIPOK dla odpadów
zielonych), wkomponowanie PSZOK-u w istniejący system odpadowy w celu maksymalizacji możliwych do osiągnięcia korzyści (rozumianych
np. jako odbiór poprzez punkt strumieni odpadów ?wymykających się? do tej pory ze sprawozdawczości gminnej) przy jednoczesnym zachowaniu wypracowanych dotąd proekologicznych postaw mieszkańców, stosowanie w PSZOK-u rozwiązań zwiększających funkcjonalność punktów,
która umożliwi odbiór zwiększającego się (np. wraz ze wzrostem stopnia popularyzacji rozwiązania) strumienia odpadów trafiających do punktu,
określenie docelowego profilu funkcjonowania PSZOK-u jako szeroko pojętego centrum recyklingu, umożliwiającego m.in. prowadzenie działań edukacyjnych czy zmierzających do wykorzystania całego potencjału odpadów do generowania przepływów korzystnych z punktu widzenia eksploatacji punktu (np. doczyszczania pozyskiwanych odpadów poprzez działania nie wpływające na zmianę kodu odpadu czy też przygotowanie do ponownego
użycia). Jesteśmy zatem w stanie sformułować tezy, które można traktować jako oczekiwania względem prawodawców. Ich spełnienie może spowodować poprawę możliwości organizacji kompletnych i efektywnych gminnych systemów gospodarowania odpadami komunalnymi. Chodzi o:
precyzyjne zdefiniowanie roli PSZOK-u (częściowo już dokonane w procedowanej nowelizacji ustawy UCP) poprzez doprecyzowanie w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska np. znaczenia PSZOK-ów w gminnych systemach odpadowych czy ich pozycji przy gromadzeniu niektórych
rodzajów odpadów względem innych obecnych na rynku odpadowym uczestników (np. punktów odbioru ZSEE czy innych tego typu obiektów), budowę systemu kaucyjnego lub depozytowego w wysokości i zakresie większym niż obecnie obowiązujący (np. względem niektórych rodzajów odpadów niebezpiecznych), stworzenie sprawnych mechanizmów zapewaniających wsparcie finansowe dla inwestycji mających wpłynąć na wzrost efektywności gminnych systemów odpadowych, które nie stanowią (w obecnych uwarunkowaniach prawno-organizacyjnych) inwestycji o charakterze komercyjnym. 

Źródła
1. Ustawa z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (DzU z 1996 r. nr 132, poz. 622).
2. Tekst ustawy przekazany do Senatu zgodnie z art. 52 regulaminu Sejmu. Ustawa z 10 października 2014 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw.
3. dr inż. Ryszard Szpadt: Prognoza zmian w zakresie gospodarki odpadami Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (na zamówienie ministra środowiska). Marzec 2010.
4. Program priorytetowy NFOŚiGW na rok 2014. ?Racjonalna gospodarka odpadami??. Część 1. Selektywne zbieranie i zapobieganie powstawaniu odpadów. 
5. Peters H. J.: Rozwój PSZOK-ów w Niemczech ? doświadczenia zakładowe. 5. Ogólnopolska konferencja PSZOK ? efektywność i funkcjonalność. Szczecin ? Berlin 23-24 października 2014 r.
6. Opracowanie własne na podstawie m.in.: Rogowski W.: Wprowadzenie do rachunku opłacalności projektów inwestycyjnych. Katedra analiz  działalności przedsiębiorstw, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
7. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: program ?zero odpadów? dla Europy.