Podstawową infrastrukturą związaną z gospodarką wodno-ściekową jest sieć wodociągowo-kanalizacyjna wraz z oczyszczalniami ścieków. W artykule przedstawiono poziom infrastruktury wodociągowo- kanalizacyjnej w Polsce w 2013 r. Wykorzystano w tym celu dane statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) oraz raporty o ochronie środowiska w zakresie długości sieci wodociągowej w km, zbiorczej sieci kanalizacyjnej w km, gęstości sieci wodociągowej w km na 100 km2, gęstości sieci kanalizacyjnej w km na 100 km2 oraz liczbie oczyszczalni ścieków.

Poziom infrastruktury wodociągowej

W 2013 r. długość sieci wodociągowej wyniosła w Polsce prawie 288 tys. km, a liczba przyłączy ? 5,2 mln. W stosunku do 2012 r. długość wybudowanej lub przebudowanej sieci wodociągowej zwiększyła się o 4,5 tys. km przy jednoczesnym wzroście liczby przyłączy do budynków o ok. 90 tys. Prawie 78% długości sieci wodociągowej oraz ok. 62% przyłączy do budynków było zlokalizowanych na terenach wiejskich. W porównaniu z rokiem poprzednim długość sieci wodociągowej wzrosła w miastach o ponad 1 tys. km, a liczba przyłączy do budynków o prawie 34 tys. sztuk. Natomiast na terenach wiejskich przybyło ponad 3,5 tys. km nowej sieci, a liczba przyłączy wzrosła o ok. 62 tys. szt. W 2013 r. w stosunku do 2012 r. największy wzrost długości sieci wodociągowej odnotowano na terenach województw: podkarpackiego, dolnośląskiego, pomorskiego i małopolskiego, a najmniejszy w kujawsko-pomorskim i śląskim. Decydujący wpływ na ten przyrost miały inwestycje na terenach wiejskich. Na wsiach w woj. podkarpackim długość sieci zwiększyła się o 3,2%, dolnośląskim ? o 3,6%, pomorskim ? o 2,6%, małopolskim ? o 2,6%.

Poziom infrastruktury kanalizacyjnej

Sieć kanalizacyjna w 2013 r. była ponad dwukrotnie krótsza od sieci wodociągowej i miała długość 133 tys. km przy 2,8 mln przyłączy do budynków. W stosunku do 2012 r. długość wybudowanej lub przebudowanej sieci kanalizacyjnej zwiększyła się o ponad 7,3 tys. km przy równoczesnym wzroście liczby przyłączy o ok. 132 tys. sztuk. Na obszarach wiejskich usytuowane było prawie 57% długości sieci kanalizacyjnej i ok. 43% liczby przyłączy. W porównaniu do 2012 r. długość na terenach wiejskich wzrosła o ponad 5,5 tys. km i ponad 79 tys. szt. przyłączy. W analogicznym okresie w miastach położono ponad 1,8 tys. km sieci i ponad 52 tys. szt. przyłączy. Największy w 2013 r. wzrost długości sieci kanalizacyjnej odnotowano w woj. małopolskim, opolskim i pomorskim, a najmniejszy w zachodniopomorskim. Zwiększenie długości sieci kanalizacyjnej w tych województwach to wynik inwestycji prowadzonych na obszarach wiejskich. W województwie małopolskim sieć zwiększyła się o 11,4%, w opolskim ? o 12,6%, a w pomorskim ? o 11,1%.

Coraz gęściej

W efekcie największe zagęszczenie sieci wodociągowej wystąpiło na terenach województw: śląskiego ? 166,1 km na 100 km2 (wzrost w stosunku do 2012 r. o 1,5 km na 100 km2 ), kujawsko-pomorskiego ? 126,5 (o 1 km na 100 km2 ) i lubuskiego ? 48,1 (o 0,5 km na 100 km2). Rysunek 1 przedstawia gęstość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej ogółem w poszczególnych województwach. W przypadku sieci kanalizacyjnej największe zagęszczenie wystąpiło w województwach: śląskim ? 109,8 km na 100 km2(przyrost w porównaniu z 2012 r. o 5,9 km na 100 km2), podkarpackim ? 84,5 (o 3,3 km na 100 km2 i małopolskim ? 81,5 (o 6,5 km na 100 km2), a najmniejsze w woj. podlaskim ? 15,7 (o 0,6 km na 100 km2) i lubelskim ? 22 (o 0,8 km na 100 km2).

Kto dostał więcej, a kto mniej

Wyraźne dysproporcje pomiędzy wyposażeniem w sieć wodociągową i kanalizacyjną widoczne są w poszczególnych województwach w rozbiciu na miasto i wieś. W miastach najwyższy wskaźnik gęstości, zarówno sieci wodociągowej, jak i kanalizacyjnej, widoczny jest w woj.: wielkopolskim, warmińsko-mazurskim i kujawsko-pomorskim. Natomiast na obszarach wiejskich największe zagęszczenie sieci wodociągowej występuje w woj.: kujawsko-pomorskim, śląskim i łódzkim, a w odniesieniu do sieci kanalizacyjnej ? w podkarpackim, małopolskim i śląskim. Znaczne różnice w stopniu zwodociągowania i skanalizowania na obszarach miejskich oraz wiejskich wynikają przede wszystkim z wysokich nakładów finansowych na wyposażenie i utrzymanie tej infrastruktury, którą cechuje złożona struktura sieciowa, duża kapitałochłonność, długi czas eksploatacji i związane z nim znaczne zróżnicowanie wieku eksploatowanych urządzeń.

Więcej odbiorców wod-kan

Dzięki ogólnemu wydłużeniu sieci wodociągowo-kanalizacyjnej nastąpił wzrost liczby ludności korzystającej z tej infrastruktury. W 2013 r. 88% ogółu ludności użytkowało sieci wodociągowe. Najwyższy wskaźnik zwodociągowania mają woj. opolskie, śląskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie.  Zdecydowanie poniżej średniej krajowej plasują się woj. lubelskie, małopolskie i podkarpackie. Natomiast sieć kanalizacyjna w 2013 r. obsługiwała ponad 65% ogółu ludności kraju, a wskaźnik powyżej średniej krajowej mają województwa pomorskie, zachodniopomorskie i śląskie. Zaledwie 50% ludności obsługiwane jest przez ten rodzaj infrastruktury w woj. lubelskim i świętokrzyskim. Rysunek 2 przedstawia liczbę ludności korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w 2013 r. W miastach dostęp do wodociągu miało ponad 95% ludności, przy czym najwyższy wskaźnik ma woj. pomorskie, a najniższy woj. podkarpackie. Natomiast na terenach wiejskich wskaźnik ten wyniósł prawie 77%. W zdecydowanie korzystniejszej sytuacji są woj. opolskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie. W porównaniu z 2012 r. nastąpił nieznaczny wzrost udziału ludności korzystającej z sieci wodociągowej ? o 0,1%. Natomiast z sieci kanalizacyjnej korzystało ponad 87% ludności miast i ok. 31% ludności na terenach wiejskich, zatem nastąpił wzrost liczby ludności ogółem ? o 0,8%. Należy zauważyć, że odsetek osób użytkujących z sieci wodociągowe lub kanalizacyjne wzrósł bardziej na obszarach wiejskich niż w miastach ? na wsiach odnotowano przyrost o 0,4%, a w miastach o 0,1%. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w miastach zwiększył się o 0,4%, podczas gdy na obszarach wiejskich ? o 1,5%. Liczbę ludności eksploatujących sieci kanalizacyjne w miastach i na wsi przedstawia rysunek 3.

Zużywamy mniej wody

W 2013 roku przeciętne zużycie wody w gospodarstwach domowych wyniosło 30,9 m3 na 1 mieszkańca, przy czym w miastach było to 34 m3, a na wsi ? 26,3 m3 (tab. 1) W porównaniu z 2012 r., pomimo wzrostu liczby ludności korzystającej z sieci wodociągowej, zużycie wody zmalało o 0,3 m3. W miastach odnotowano spadek zużycia o 0,5 m3 na 1 mieszkańca, natomiast na wsi zaobserwowano wzrost o 0,2 m3 (tab. 1). Wskaźnik ten dla miast wahał się od 39,4 m3 na 1 mieszkańca w woj. mazowieckim do 29,3 m3 w woj. podlaskim, a na terenach wiejskich od 35,2 m3 w woj. wielkopolskim do 16,8 m3 w woj. małopolskim. W 2013 r. z gospodarstw domowych odprowadzano siecią kanalizacyjną prawie 913 hm3 ścieków, z czego ok. 88% stanowiły ścieki z terenów miejskich. W porównaniu z 2012 r. ilość ścieków odprowadzanych siecią kanalizacyjną z gospodarstw domowych w miastach zmalała o prawie 6,8 hm3 przy jednoczesnym wzroście o 6,2 hm3 na terenach wiejskich (tab. 1).

Więcej przydomowych oczyszczalni ścieków

Uzupełnieniem gospodarki wodno-ściekowej, obok rozbudowy sieci wodociągowo-kanalizacyjnej, jest oddanie do eksploatacji odpowiednich systemów oczyszczania ścieków. Dlatego na tych obszarach kraju, gdzie występuje niewystarczająco rozwinięta infrastruktura kanalizacyjna, część mieszkańców korzysta z przydomowych systemów do odprowadzania ścieków, które są tańszą alternatywą dla tradycyjnej sieci kanalizacyjnej, transportującej ścieki do oczyszczalni ścieków. Powstają zatem głównie zbiornik bezodpływowe i przydomowe oczyszczalnie ścieków. W Polsce w 2013 r. funkcjonowało 2412 tys. takich urządzeń, z czego ok. 94% stanowiły zbiorniki bezodpływowe (tab. 2). Od kilku lat obserwowany jest systematyczny spadek liczby zbiorników bezodpływowych, zwiększa się natomiast liczba przydomowych oczyszczalni ścieków. Liczba zbiorników bezodpływowych zmalała z ok. 2318 tys. w 2012 r. do 2 257 tys. w 2013 r., podczas gdy liczba przydomowych oczyszczalni ścieków wzrosła o ok. 126 tys. w 2012 r. do ok. 155 tys. w 2013 r. (o 23%). Większość, bo ok. 83,5% przydomowych urządzeń do odprowadzania nieczystości, zlokalizowanych jest na obszarach wiejskich, podczas gdy pozostałe 16,5% w miastach. Na obszarach wiejskich znajdowało się 83% ogółu zbiorników bezodpływowych i 91,1% ogólnej liczby przydomowych oczyszczalni ścieków. W miastach wielkości te stanowiły odpowiednio: 17% i 8,9%. Zdecydowanie korzystniej pod tym względem sytuacja wygląda na terenach miejskich. W Polsce w 2013 r. na liczbę miast ogółem, która wyniosła 908, obsługiwane przez oczyszczalnie ścieków były 904 miasta, z czego 509 miast odprowadzało ścieki do oczyszczalni z podwyższonym stopniem usuwania biogenów, 394 posiadało biologiczne oczyszczalnie ścieków, a tylko jedno miasto dysponowało mechaniczną oczyszczalnią ścieków. Na 794 oczyszczalnie ogółem z podwyższonym stopniem usuwania biogenów było 388 oczyszczalni, 405 oczyszczalni usuwało ścieki biologicznie i tylko jedna mechanicznie, która znajduje się w woj. kujawsko-pomorskim. Najwięcej oczyszczalni z podwyższonym stopniem usuwania biogenów działa w woj. śląskim ? 55, dolnośląskim ? 39 i wielkopolskim 34, a najmniej oczyszczalni z tym systemem oczyszczania istnieje w woj. kujawsko- -pomorskim (13). Biologiczne oczyszczalnie ścieków dominują w woj.: śląskim, mazowieckim, wielkopolskim i dolnośląskim. Zaledwie 11 oczyszczalni ścieków z biologicznym stopniem oczyszczania znajduje się w woj. świętokrzyskim. W Polsce oczyszczalni ścieków obsługujących wsie w 2013 r. było 2550 w tym 2066 biologicznych i z 442 z podwyższonym usuwaniem biogenów. Zdecydowanie niekorzystny jest fakt, że na obszarach wiejskich działają aż 42 mechaniczne oczyszczalnie ścieków, a najwięcej w woj. zachodniopomorskim ? 15. Na obszarach wiejskich najwięcej oczyszczalni z podwyższonym stopniem usuwania biogenów jest w woj. wielkopolskim, warmińsko-mazurskim i mazowieckim. Biologiczne oczyszczalnie ścieków przeważają w woj. kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i mazowieckim. Efekt tych działań to wzrost ilości osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków. W miastach średnia dla Polski wynosi 93% ludności, natomiast na wsi wskaźnik ten nie przekracza 35% (rys. 4). Występują również różnice w poszczególnych województwach. Najwyższym wskaźnikiem obsługiwanej ludności miast przez oczyszczalnie ścieków charakteryzuje się woj. warmińsko-mazurskie, a najniższym małopolskie i wielkopolskie. Na terenach wiejskich najwyższy wskaźnik mają woj. pomorskie i zachodniopomorskie, zaś najniższy woj. podlaskie.

Podsumowanie

Należy stwierdzić, że mimo iż stopień sanitacji, czyli zaopatrzenia w wodę i odprowadzania oraz unieszkodliwiania ścieków, uległ w Polsce znacznej poprawie po naszym wstąpieniu do Unii Europejskiej, to jednak nadal jego poziom jest nieadekwatny do rzeczywistych potrzeb.  Według danych GUS-u nasycenie siecią wodociągowo-kanalizacyjną w Polsce jest zróżnicowane. Jest to widoczne nie tylko w układzie przestrzennym, biorąc pod uwagę poszczególne województwa, ale głównie w układzie miasto ? wieś. W Polsce zaniedbania w obszarze infrastruktury technicznej na terenach wiejskich zawsze były duże. Wprawdzie w ostatnich latach odnotowano zwiększenie poziomu wyposażenia obszarów wiejskich w wybrane elementy infrastruktury technicznej, jednak nadal zauważalne są dysproporcje regionalne w stopniu wyposażenia infrastrukturalnego (o czym piszą Bukraba-Rylska i in. 2002, Effenberg i in. 2004, Kłos 2013). Nadrobienie powstałych przez lata zaległości wymaga jeszcze znacznych inwestycji w zakresie budowy i rozbudowy bądź modernizacji istniejącej infrastruktury.

 Źródła 1. Bukraba-Rylska I., Ziemianowicz W., Fedyszak–Radziejowska B., Frenkiel I., Liro A., Pięcek B., Poczta W., Swianiewicz B.: Polska Wieś. Raport o stanie wsi. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa FDPA. Warszawa 2002.

2. Effenberg K., Borawska-Okorska M., Kowalkowski A., Lech I., Olszewska B.: Charakterystyka obszarów wiejskich. Ośrodek Badań Ekonomiczno- -Rolniczych i Infrastruktury Wsi Urzędu Statystycznego w Olsztynie. 2004 (dostęp http.://www.stat.gov.pl/ 15.06.2011 r.).

3. Infrastruktura komunalna w 2013 r. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa 2014.

4. Kłos L.: Zagrożenia wynikające ze stanu gospodarki wodno-kanalizacyjnej na obszarach wiejskich. ?Oeconomica? 70/2013.

5. Kłos L.: Gospodarka wodno-ściekowa w powiatach wiejskich województwa zachodniopomorskiego. ?Journal Of Agribusiness And Rural Development? 2/2013.

6. Ochrona środowiska 2014. GUS. Warszawa 2014.