Parki krajobrazowe: Nadzieje i obawy – wielkopolskie doświadczenia

W pierwszym z pięciu materiałów opisujemy – co dotychczas zrobiono w Wielkopolsce.

Zachęcamy też do zapoznania się z artykułem: Parki krajobrazowe: Wielkopolskie plany na przyszłość

Podstawa prawna

Parki krajobrazowe jako forma ochrony przyrody stały się w naszym kraju kategorią prawną 43 lata temu (Ustawa …, 1980: art. 73 ust. 1 pkt 1). Chociaż ich utworzenie związane było z określonymi skutkami prawnymi, to jednak nie sprecyzowano prawnej definicji parku krajobrazowego oraz wyraźnych podstaw prawnych jego tworzenia. Zostały one określone dopiero 11 lat później w nowej ustawie o ochronie przyrody (Ustawa …, 1991: art. 13 ust. 1 pkt. 3, art. 24, 24a-24c). W obecnie obowiązujących przepisach (Ustawa …, 2004: art. 6 ust. 1 pkt 3, art. 16-17) park krajobrazowy definiowany jest jako „… obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach z równoważonego rozwoju” (art. 16 ust. 1), którego utworzenie następuje w drodze uchwały sejmiku województwa (art. 16 ust. 3). Zakłada się, że sposób i zakres ochrony parków krajobrazowych województwa wielkopolskiego winien być także w miarę dokładnie określony w podstawowych regionalnych dokumentach strategicznych: strategii rozwoju, planie zagospodarowania przestrzennego województwa i audycie krajobrazowym.

Parki krajobrazowe powstawały w zupełnie odmiennych warunkach politycznych oraz w czasie obowiązywania bardzo różnych uregulowań prawnych związanych z ochroną środowiska przyrodniczego, ochroną przyrody, planowaniem przestrzennym oraz z zarządzaniem na poziomie gmin i województwa w wykonywaniu zadań o charakterze publicznym w okresie przed i po transformacji ustrojowej i gospodarczej.

Czternaście parków

W granicach obecnego województwa wielkopolskiego znajduje się 14 parków krajobrazowych (PK). Pierwsze z nich (Pszczewski PK w mezoregionach Bruzda Zbąszyńska 315.44 i Pojezierze Poznańskie 315.51 oraz Lednicki PK w mezoregionach Pojezierze Gnieźnieńskie 315.54 i Równina Wrzesińska 315.56) powstały w latach 80. XX wieku na mocy uchwał ówczesnych Wojewódzkich Rad Narodowych (odpowiednio w Gorzowie Wlkp. i w Poznaniu) (Kasprzak, Raszka, 2022). W kolejnych latach kompetencje w zakresie tworzenia parków krajobrazowych przejęli wojewodowie. Lata 1991-1998 to okres szybkiego rozwoju sieci parków krajobrazowych Wielkopolski, których liczba wzrosła do 12.

Reforma administracyjna, w ramach której powstało jedno województwo wielkopolskie, przyniosła również w 1999 roku podporządkowanie wszystkich dotychczas istniejących parków pod zarząd nowopowstałego Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego (Zespół Parków …). W następnych latach utworzono już tylko jeden park – Nadgoplański Park Tysiąclecia (mezoregiony Pojezierze Gnieźnieńskie i Pojezierze Kujawskie 315.57), który powstał w miejsce rezerwatu o tej samej nazwie zajmującego południową część Nadgopla  (Ostoi Nadgoplańskiej) w gminie Skulsk.  W 2019 roku Pszczewski PK na terenie województwa wielkopolskiego został podzielony na dwa parki krajobrazowe: Miedzichowski PK oraz PK Dolina Kamionki (Kasprzak, 2020). Wśród obecnie istniejących parków krajobrazowych dwa są parkami o charakterze transgranicznym; są to: Przemęcki PK w mezoregionach Pojezierze Sławskie 315.81, Równina Kościańska 315.83, Pojezierze Krzywińskie 315.82 i Wysoczyzna Leszczyńska 318.11 (niewielka część w województwie lubuskim) oraz PK Dolina Baryczy  w mezoregionach Kotlina Żmigrodzka 318.33, Kotlina Milicka 318.34, Wysoczyzna Kaliska 318.12, Wzgórza Trzebnickie 318.44, Wzgórza Twardogórskie 318.45 i Wzgórza Ostrzeszowskie 318.46 (większa część w województwie dolnośląskim), będący jednocześnie największym parkiem krajobrazowym w Polsce (pow. 84 040 ha). Najmniejszym w województwie wielkopolskim parkiem jest Miedzichowski Park Krajobrazowy.

Większość parków krajobrazowych w województwie wielkopolskim znajduje się w jego środkowej części. Brak jest natomiast parków krajobrazowych we wschodniej (dawne województwa kaliskie i konińskie) i północnej części województwa (dawne województwo pilskie), gdzie występuje wiele terenów o wysokich walorach przyrodniczych (doliny Noteci i Gwdy). Większość parków województwa położona jest w zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Występujący na tym obszarze krajobraz młodoglacjalny charakteryzuje się bogactwem form, urozmaiconą rzeźbą terenu (m.in. wzgórza moren czołowych, płaskie i faliste moreny denne, rynny polodowcowe, równiny sandrowe) oraz występowaniem licznych jezior i innych naturalnych zbiorników wodnych. W wielu miejscach na terenie parków krajobrazowych występują duże różnice wysokości względnych, z kulminacjami w postaci wzgórz morenowych (Dziewicza Góra, Wał Żerkowski, morena czołowa w rejonie Pobiedzisk).

W granicach parków

W granicach parków krajobrazowych znalazły się także rozległe obszary pojezierzy (Pojezierze Międzychodzko-Sierakowskie, Pojezierze Gnieźnieńskie, Pojezierze Sławskie), wraz z największymi jeziorami regionu (m.in. jeziora: Powidzkie, Gopło, Lednickie, Chrzypskie). Parki krajobrazowe obejmują ochroną także fragmenty doliny Warty, zarówno szerokie odcinki pradolin (mezoregion Dolina Konińska 318.13), jak i odcinek przełomu rzeki w rejonie Poznania (mezoregion Poznański Przełom Warty 315.52). W dolinie Warty na obszarach parków krajobrazowych znajdują się liczne starorzecza (np. okolice Konina, Śremu i Rogalina) oraz wydmy (Puszcza Notecka). Spośród mniejszych rzek w granicach parków krajobrazowych występują Barycz (prawo dopływ Odry), Kamionka (prawy dopływ Brdy), Lutynia (lewy dopływ Warty) i Obra. Uzupełnieniem sieci hydrograficznej są stawy hodowlane (dolina Baryczy, okolice Miłosławia) oraz torfowiska i potorfia. Z dolinami rzecznymi związane są zbiorowiska łąkowe. Największe zwarte powierzchnie łąk występują w dolinie środkowej Warty (m.in. Łąki Pyzdrskie z roślinnością halofilną) oraz Łąki Odolanowskie stanowiące rozległy kompleks zbiorowisk turzycowych i trawiastych oraz naturalnej roślinności wodnej i bagiennej w dolinie Baryczy i jej dopływów (Kuroch, Olszówka, Kanał Świeca).

Do najważniejszych kompleksów leśnych w parkach krajobrazowych należą Puszcza Notecka, Puszcza Zielonka, Lasy Włoszakowickie, Lasy Czerniejewskie oraz lasy liściaste (łęgi i grądy) w rejonie Czeszewa (Uroczysko Warta). Znaczący udział w ogólnej powierzchni parków ma krajobraz rolniczy, często charakterystycznie ukształtowany dla potrzeb gospodarki rolnej, np. przez pasy zadrzewień śródpolnych (PK im. gen. Dezyderego Chłapowskiego). Krajobraz kulturowy ukształtowany w początkach powstawania państwa Polan objęty jest ochroną w Lednickim PK.

Roślinność kserotermiczna

Pod względem geobotanicznym Kraina Wielkopolsko-Kujawska, w której znajduje się województwo wielkopolskie,  traci z zachodu na wschód atlantyckie składniki florystyczne przy jednoczesnym wzroście północno-wschodnich elementów florystycznych. W części o najniższych opadach rozwija się roślinność kserotermiczna (czyli zbiorowiska roślinne wykształcające się na siedliskach o bardzo silnym nasłonecznieniu, silnie nagrzewających się, z niewielką dostępnością wody). Panujący zespół leśny w tej krainie to bór borówkowy lub bór mieszany, a na glebach lepszych las dębowo-grabowy lub dębowy. W dolinach rzecznych występują olszyny oraz lasy i zarośla zalewiskowe z rzędu Populetalia albae. W rainie tej zasadniczo nie występują świerk (Picea abies), jodła (Abies alba) i modrzew (Larix decidua). Wielkopolska jako region florystyczny i faunistyczny ma charakter przejściowy. W związku z tym skład gatunkowy flory i fauny regionu jest zbliżony do składu gatunkowego obecnego na całym Niżu Polskim; gatunków endemicznych jest niewiele. Jednak na terenie parków krajobrazowych występuje wiele cennych pod względem przyrodniczym siedlisk oraz stanowisk rzadkich w skali regionu i kraju gatunków roślin, grzybów i zwierząt, w tym gatunków zagrożonych wyginięciem.

Ze względu na unikalne walory przyrodnicze parków krajobrazowych ich powierzchnie często pokrywają się w różnym zakresie z innymi ustawowymi formami ochrony przyrody (Ustawa …, 2004). W granicach województwa wielkopolskiego są to  rezerwaty przyrody (24), obszary chronionego krajobrazu (7), obszary Natura 2000 (8 obszarów wyróżnionych na podstawie Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Parlamentu i Rady …, 2009) i 16 obszarów wyróżnionych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Rady …, 1992).

Parki krajobrazowe województwa wielkopolskiego to obszary o bogatym i urozmaiconym dziedzictwie kulturowym i wartościach historycznych, obejmującym obiekty materialne i niematerialne, pochodzące z różnych epok, o różnej wielkości, pochodzeniu i stanie zachowania. Spośród licznych obiektów zabytkowych występujących w parkach krajobrazowych trzy zostały wpisane na listę pomników historii, jednej z ustawowych form ochrony zabytków (Ustawa …, 2003) o statusie ustalanym przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Są to wyspa Ostrów Lednicki na Jeziorze Lednickim (Lednicki Park Krajobrazowy (Zarządzenie Prezydenta …, 1994), zespół pałacowy z ogrodem i parkiem w Rogalinie w Rogalińskim Park Krajobrazowy (Rozporządzenie Prezydenta …, 2018) oraz zespół opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą w Nadwarciańskim Park Krajobrazowym (Rozporządzenie Prezydenta …, 2009).

prof. dr hab. Beata Raszka

Instytut Gospodarki Przestrzennej Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Członkini Rady Programowej Wydawnictw Branżowych

dr hab. Krzysztof Kasprzak

professor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Przewodniczący Rady Programowej Wydawnictw Branżowych

Parki krajobrazowe: Wielkopolskie plany na przyszłość

Bibliografia:

Bernatek A. (2011), Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw, Agencja Wydawnicza EkoPress, Kraków.

Bernatek A. (2012), Koncepcja korytarzy ekologicznych w planowaniu przestrzennym na szczeblu wojewódzkim, „Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN”, nr 142, Warszawa.

Dutkowski M. (2004), Problemy diagnozowania obszarów rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce, „Rozprawy i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 551, Szczecin.

Dyduch-Falniowska A., Zając K. (red.) (1996), CORINE biotopes w integracji danych przyrodniczych w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

Głuszczuk D. (2011), Istota rozwoju regionalnego i jego determinantu. „Ekonomia –     Economics”, Wrocław, nr 5 (17), s. 68-80.

Guzal-Dec D. (2011), Formalne strategie rozwoju badanych gmin objętych siecią Natura 2000, [w:] A. Bołtromiuk (red.), Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 w świetle badań empirycznych, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, str. 141-160.

Karpiński A. (2014), Rola strategii długookresowej w rozwoju regionalnym – pozytywne wzorce – najczęstsze błędy, „MAZOWSZE Studia Regionalne”, Warszawa, nr 14, str. 39-54.

Kasprzak K. (2020), „Nowe” parki krajobrazowe, „Kronika Wielkopolski”, Poznań, nr ½ (173), str. 121-128.

Kasprzak K., Raszka B. (2022), Pierwsze parki krajobrazowe w środkowej Wielkopolsce, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 29 (31), str. 93-109.

Kłodziński M. (2012), Rozwój obszarów wiejskich objętych Siecią Ekologiczną Natura 2000, „Wieś i Rolnictwo”,Warszawa, nr 1 (154), str. 99-118.

Kogut-Jaworska M. (2011), Relacje między strategią rozwoju lokalnego a opracowaniami planistycznymi na poziomie regionalnym – zarys problemu, [w:] Z. Przybyła, St. Korenik (red.), Gospodarka przestrzenna XXI wieku – nowe wyzwania, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego”, Wrocław, nr 152, str. 222-231.

Kudłacz T. (2008), Rozwój lokalny, [w:] J. Hausner (red.), Ekonomia społeczna a rozwój, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, str. 105-126.

Liro A. (red.) (1996a), Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL, Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

Liro A. (1996b), Koncepcja sieci ECONET-Polska na tle systemu terytorialnego państwa, „Człowiek i Środowisko”, Warszawa, tom 20, nr 3, str. 239-251.

Liro. A. (red.) (1998), Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

Łęcki W. (1999), W sprawie powołania nowych parków krajobrazowych w Wielkopolsce, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 5 (7), str. 121-122.

Raszka B., Kasprzak K. (2023a), Doliny cieków – wielofunkcyjność w ochronie dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, [w:] Sł. Łuniewski, Sł, Bakier, M. Jalinik (red.), Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok, str. 71-90.

Raszka B., Kasprzak K. (2023b), Park krajobrazowy w dolinie Mogilnicy –  zapomniana propozycja. Niemoc gospodarki przestrzennej. „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 30 (32), str. 18-41.

Raszka B., Kasprzak K., Bereszyński A. (202), Współczesna ochrona zasobów przyrodniczo-kulturowych doliny Mogilnicy. Szansa na ocalenie, „Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski”, Poznań, nr 30 (32), str. 42-71.

Szlachta J. (2014), Nowe uwarunkowania trzeciej generacji strategii rozwoju regionalnego w Polsce, „Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Regionalnego Szkoły Głównej Handlowej”, Warszawa, nr 94, str. 243-268.

Sztando A. (2017), Lokalne i ponadlokalne polityki rozwoju lokalnego – istota, rodzaje i spójność, „Rocznik Nauk Społecznych”, Lublin, tom 9 (45), nr 1, str. 25-52.

Weiner J. (2020), Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa.

Wiatrak A. P. (2011), Strategie rozwoju gmin wiejskich. Podstawy teoretyczne, ocena przydatności i znaczenie w przemianach strukturalnych obszarów wiejskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.

Wlaźlak K. (2010), Rozwój regionalny jako zadanie administracji publicznej, Wolters Kluwer, Warszawa.

Zając K. (1995), CORINE biotopes, czyli o współczesnym, standardzie gromadzenia informacji dla ochrony przyrody w Polsce, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, Kraków, tom 51, nr 4, str. 11-18.

Akty prawne

Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r., (Dz. Urz. 1982, Ł 38 s.1) Dz. U. z 1996 r. nr 58, poz. 263 i 264.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30, listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, Dz. Urz. UE.L.2010.20.7, 26.06.2019 r.; Dyrektywa ptasia.

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992, str. 7, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 2, str. 102, z późn. zm.; Dyrektywa siedliskowa.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 czerwca 2009 r. w sprawie uznania za pomni historii „Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą”, Dz. U. nr 104, poz. 861.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 10 kwietnia 2018 r.. w sprawie uznania za pomnik historii „Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem”, Dz. U. poz. 929.

Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii, M. P. nr 50, poz. 421.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, tj.: Dz. U. z 1994 r. nr 49, poz. 196, z późn. zm.

Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody, tj.: Dz. U. z 2001 r. nr 99, poz. 1079, z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, tj.: Dz. U. z 2023 r. poz. 977.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, tj.: Dz. U. z 2022 r. poz. 840.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, tj.: Dz. U. z 2022 r. poz. 916, z późn. zm.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz. U. poz. 774, z późn. zm.

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M. P. z 2012 r. poz. 252.

Rozporządzenie Nr 4/05 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 4 kwietnia 2005 r. w sprawie planu ochrony Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka, Dz. Urzęd. Woj. Wlkp. nr 49, poz. 1527.

Rozporządzenie Nr 4/9 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 3 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Parku Krajobrazowego Promno, Dz. Urzed. Woj. Wlkp. nr 130, poz. 2138.

Netografia

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego.

https://zpkww.pl/parki/informacje-ogolne/informacje-ogolne/ (15.12.2023)

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030. Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony, Warszawa 2019.

file:///E:/Downloads/KSRR__MIiR.pdf  (3.01.2024)

WIELKOPOLSKA 2020. Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2012.

https://bip.umww.pl/pliki/eradni/3/110/4328/15354/uchwala-xxix-559-2012z.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr XXIX/559/12 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2012 r. w sprawie: uchwalenia zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego.

https://wrot.umww.pl/wp-content/uploads/2015/09/3.Uchwa%C5%82a-Nr-XXIX-559-12-Sejmiku-Wojew%C3%B3dztwa-Wielkopolskiego-w-sprawie-uchw.pdf (3.01.2024)

Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2020.

https://bip.umww.pl/artykuly/2826147/pliki/20200716181034_strategiawielkopolska2030uchwaaswwnrxvi28720.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr XVI/287/20 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 27 stycznia 2020 r. w sprawie przyjęcia „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku”.

https://www.umww.pl/artykuly/55878/pliki/uchwalasww.pdf (3.01.2024)

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 roku Strategia Wielkopolska 2030”, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2020.

https://bip.umww.pl/artykuly/2826147/pliki/20200703150636_prognozastrategia203020.01.2020.pdf (3.01.2024)

Churski P., Burchardt M., Herodowicz T., Konecka-Szydłowska B., Perdał R., Diagnoza strategiczna Wielkopolski Wschodniej. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki, Poznań, 2022.

https://arrtransformacja.org.pl/wp-content/uploads/2022/05/Diagnoza-strategiczna-WW.pdf (3.01.2024)

Strategia Rozwoju Wielkopolski Wschodniej 2040, ARR Transformacja Sp. z o.o. w Koninie, Wielkopolskie Biro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, 2022.

https://wbpp.poznan.pl/download/attachment/801/5895-zal-do-uchwaly-zww_01_12_2022.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr 5895/2022 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 1 grudnia 2022 roku w sprawie przyjęcia „Strategii rozwoju Wielkopolski Wschodniej 2040”.

https://bip.umww.pl/artykuly/2829086/pliki/20221221112612_5895.pdf (3.01.2024)

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego WIELKOPOLSKA 2020+, Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, Poznań, 2019.

https://bip.umww.pl/artykuly/2828419/pliki/20220524091745_planzagospodarowaniaprzestrzennegowojewodztwawielkopolskiegoiplanzagospodarowaniaprzestrzennegomiejskiegoobszarufunkcjonaln.pdf (3.01.2024)

Uchwała Nr V/70/19 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 marca 2019 r. w sprawie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego wraz z Planem zagospodarowania przestrzennego miejskiego obszaru funkcjonalnego Poznania.

https://bip.umww.pl/artykuly/2828419/pliki/20220524091746_uchwalanrv7019z25marca2019roku.pdf (3.01.2024)

Audyt krajobrazowy województwa wielkopolskiego, Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, Poznań, 2023.

https://bip.umww.pl/292—505—k_332—audyt-krajobrazowy-wojewodztwa-wielkopolskiego (3.01.2024)

Uchwała Nr LI/1000/23 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 27 marca 2023 r. w sprawie uchwalenia Audytu krajobrazowego województwa wielkopolskiego.

https://bip.umww.pl/artykuly/2829417/pliki/20230330105503_uchwaanrli100023.pdf (3.01.2024)

Materiały niepublikowane

Program Ochrony Środowiska Województwa Wielkopolskiego na lata 2008-2011 z perspektywą na lata 2012-2019, Arcadis, Warszawa – Poznań, 2010 .

Program Ochrony Środowiska dla Województwa Wielkopolskiego do roku 2030, EKOSTANDARD Pracownia Analiz Środowiskowych, Suchy Las, Poznań, 2020.