GIODO: gminy nie mogą inwigilować

W opinii dra Wojciecha Rafała Wiewiórowskiego, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych (GIODO), gminy, ustalając wzory deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi, okazały się bardzo „twórcze”. Niektóre z nich żądają bowiem podania danych osobowych nie tylko właścicieli nieruchomości, do czego uprawniają je przepisy prawa, ale domagają się podania również danych o osobach zamieszkujących konkretną nieruchomość, a niekiedy nawet złożenia oświadczeń potwierdzających, że osoby zameldowane pod danym adresem przebywają np. w więzieniu lub domu opieki społecznej.

Podstawowe zasady przetwarzania danych osobowych

– Zgodnie z art. 51 Konstytucji RP, nikt nie może być inaczej niż na podstawie ustawy zobowiązany do ujawniania informacji dotyczących jego osoby – mówił dr Wojciech Rafał Wiewiórowski, podczas konferencji prasowej zorganizowanej 27 maja 2013 r. – Powołany przepis stanowi także, że zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa. Dodatkowo należy wskazać, że władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż to niezbędne w demokratycznym państwie prawnym – podkreślał GIODO, wyjaśniając, że niezbędności informacji nie można mylić z ich przydatnością, a zbierania danych nie może uzasadniać ekonomią czy logiką.

Gmina uchwałą nie może zmuszać obywateli do ujawniania danych wykraczających ponad to, co jest absolutnie konieczne do realizacji danego zadania. Ponadto przetwarzając dane osobowe, musi przestrzegać wszystkich zawartych w ustawie o ochronie danych osobowych zasad, w tym legalizmu, adekwatności oraz celowości.

Do czego zobowiązuje tzw. ustawa śmieciowa?

Znowelizowana ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach uprawnia gminy do określenia w drodze uchwały stanowiącej akt prawa miejscowego m.in. wzoru deklaracji o wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi składanej przez właścicieli nieruchomości, a także wykazu dokumentów potwierdzających dane w niej zawarte. Właścicieli nieruchomości zobowiązuje zaś do wypełnienia powyższych deklaracji i złożenia ich do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta.
Przepisy powołanej ustawy określają także możliwe sposoby ustalania opłaty za gospodarowanie opłatami komunalnymi. Jednym z nich jest mnożenie liczby mieszkańców zamieszkujących daną nieruchomość przez przyjętą w danej gminie stawkę opłaty.

W tym celu rada gminy może w drodze uchwały zobowiązać właścicieli nieruchomości do przedkładania określonych informacji służących do ustalenia wysokości opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi. Ponieważ jednak ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach nie precyzuje zakresu przekazywanych danych, to gmina przy ich pozyskiwaniu, kierować się musi zasadami zawartymi zarówno w Konstytucji RP, jak i w ustawie o ochronie danych osobowych.

Ta ostatnia zobowiązuje tzw. administratorów danych, w tym gminy, by w swojej działalności kierowali się m.in. zasadami legalizmu, adekwatności oraz celowości. Pierwsza z nich nakazuje, by dane były przetwarzane zgodnie z prawem. Druga stanowi, że należy przetwarzać tylko takie dane, które są niezbędne do osiągnięcia celu, w którym są zbierane. Trzecia nakazuje, by zbieranie danych było dokonywane dla oznaczonych, zgodnych z prawem celów, oraz aby zebrane w ten sposób dane nie były poddawane dalszemu przetwarzaniu niezgodnemu z tymi celami.

Kreatywność gmin

Z docierających do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych sygnałów wynika, iż niektóre gminy, określając wzór deklaracji o wysokości opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi, wymagają podania w nich zbyt wielu danych osobowych, zarówno samych właścicieli nieruchomości, jak i osób wspólnie z nimi mieszkających. Zdarza się bowiem, że od właścicieli nieruchomości żądają przekazania np. numeru telefonu kontaktowego czy adresu e-mail. Z kolei jeśli chodzi o osoby trzecie, to domagają się podania ich imion, nazwisk i numerów PESEL, a także np. zaświadczeń od ich pracodawców stwierdzających wykonywanie pracy poza miejscem zamieszkania. Co więcej, niektóre gminy domagają się nawet złożenia oświadczeń potwierdzających, że osoby zameldowane pod danym adresem przebywają np. w więzieniu, domu dziecka lub domu opieki społecznej.

W opinii GIODO, „kreatywność” gmin odnosi się również do innych elementów wzorów deklaracji. W niektórych bowiem zawarte jest oświadczenie o świadomości odpowiedzialności karnej za podanie nieprawdziwych informacji, co nie jest zgodne z prawem, bo gmina nie ma prawa, by w drodze uchwały wprowadzać rygor odpowiedzialności karnej, gdyż rygor taki mógłby wynikać najwyżej z treści aktu rangi ustawy.

Zdarza się też, że deklaracjach zawarta jest klauzula zgody na przetwarzanie danych osobowych, tymczasem zapis taki może wprowadzać w błąd. Gminy jako organy władzy publicznej są bowiem zobowiązane działać w granicach i na podstawie prawa. Pozyskiwanie zgody nie ma zaś zastosowania, gdy istnieje podstawa prawna w postaci przepisu prawa wymagającego przetwarzania danych dla realizacji określonego uprawnienia lub obowiązku.

– W przypadku kontaktu pomiędzy władzami publicznymi a osobami fizycznymi zgoda może być podstawą przetwarzania danych osobowych tylko wtedy, kiedy jej nieudzielenie nie spowoduje odmówienia wykonania zadania publicznego. Przykładowo w wielu deklaracjach jest prośba o podanie numeru telefonu lub adresu e-mail do kontaktu z obywatelem Gdyby takie dane były rzeczywiście zbierane dobrowolnie, na potrzeby ułatwienia kontaktu z daną osobą, a ich niepodanie nie wywoływałoby żadnych negatywnych skutków, to można byłoby mówić dobrowolności jej wyrażenia i uznać ją za podstawę uprawniającą do wykorzystywania danych. O tyle w innych sytuacjach jest to wręcz wymuszanie na osobie, aby posiadała telefon komórkowy czy pocztę elektroniczną osoby – mówił dr Wojciech Rafał Wiewiórowski.

Apel do wojewodów i samorządów oraz zapowiedź kontroli

Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, po przeanalizowaniu kilkudziesięciu pytań, pism i skarg, które do niego wpłynęły, oraz odnosząc się do zagadnień poruszanych podczas kwietniowej narady wojewodów, do ministra administracji i cyfryzacji skierował wystąpienie, w którym poprosił o zwrócenie uwagi zarówno wojewodom pełniącym funkcję organu nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego, jak i samym samorządom, na konieczność przestrzegania przepisów o ochronie danych osobowych.

– Zwracam się do wojewodów z prośbą o to, by aktywnie zajęli się podejmowanymi przez rady gmin uchwałami, natomiast do gmin apeluję, aby rozsądnie podchodziły do pozyskiwania danych. Jeżeli okaże się, że jednak zbyt dużo danych zostało wpisanych do tzw. deklaracji śmieciowej, należy zdawać sobie sprawę z tego, że mogą rozpocząć się postępowania GIODO – mówił dr Wojciech Rafał Wiewiórowski. – Chciałbym zadeklarować, że Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, mając świadomość pojawiających się nieprawidłowości w zakresie zbierania danych osobowych na podstawie uchwał rad gmin, które są sprzeczne z przepisami o ochronie danych osobowych, będzie podejmował właściwe działania zmierzające do przywrócenia stanu zgodnego z prawem, takie jak inspekcje i postępowania administracyjne. Ich efektem może być wydanie decyzji albo o zakazie przetwarzania danych, albo o zmianie sposobu przetwarzania danych, albo o wprowadzeniu dodatkowych rozwiązań dotyczących systemów teleinformatycznych i baz danych, w których te informacje są gromadzone – zadeklarował.