Dwie dekady ekologii

Ekologia nie stała się (jeszcze?) trampoliną do realnej władzy. Naszym „zielonym” daleko jeszcze do uznania i pozycji niedawno jeszcze współrządzących niemieckich Zielonych, nie widać też polskiej osobowości pokroju Joschki Fischera.

Polskiej ekorzeczywistości przez dwie ostatnie dekady przypatrywał się „Przegląd Komunalny”. Opisywał i tłumaczył to, co wydawało się nam ważne i potrzebne. Gdyby choć jeden czytelnik przyznał, że tę polską ekologię także my współtworzyliśmy, uznalibyśmy, że warto było pracować. Z okazji naszego jubileuszu przedstawiamy subiektywny przegląd wydarzeń ostatniego dwudziestolecia.

 

Po latach drastycznych zaniedbań, wraz ze zmianą ustroju polityczno-gospodarczego, przyszedł czas na przebudowę w zakresie ochrony środowiska. Dotychczasowe regulacje prawne, dotyczące tej sfery, były nadzwyczaj skromne, a kontrola ich przestrzegania – wręcz znikoma. Sprawy te były m.in. tematem obrad „okrągłego stołu” w tzw. podstoliku ekologicznym. Efektem wielu rozmów była zmiana strategii działań państwa w zakresie sozologii, czego jednym z namacalnych dowodów było powołanie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, odrębnego pod względem prawnym i organizacyjnym podmiotu, oraz funduszy wojewódzkich.

Kolejnym krokiem było utworzenie w 1990 r. Bank Ochrony Środowiska, którego pierwszym akcjonariuszem był NFOŚiGW.

Pierwsze lata transformacji ustrojowej to stanowienie nowego, bardziej restrykcyjnego prawa. W tym roku zaczęła obowiązywać ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska dla wdrożenia jednolitego systemu kontroli jego przestrzegania. Do obiegu prawnego weszła też – dość wysoko oceniana – nowa ustawa o ochronie przyrody. Ponadto przyjęto pierwszą „Politykę ekologiczną państwa”, jako dokument strategiczny dla rozwoju kraju.

W marcu tego roku pomysł Wojciecha Dutki na stworzenie czasopisma pomocnego gminom i przedsiębiorstwom komunalnym w ich nowych zadaniach stał się faktem. Ukazał się pierwszy numer „Przeglądu Komunalnego” o dość skromnej objętości, ale z ważnymi tekstami i ambicją, że każdy kolejny będzie lepszy.

 

Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro po raz pierwszy w oficjalny sposób opisuje zasady zrównoważonego rozwoju. Mówi się, że wtedy uzyskały one prawo obywatelstwa wśród społeczeństw świata.

W wyniku negocjacji z państwami Klubu Paryskiego powstaje unikalna w świecie instytucja finansowania ochrony środowiska, wykorzystująca ekokonwersję długu – Fundacja EkoFundusz.

Wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej otrzymały osobowość prawną, utworzono też fundusze „środowiskowe” na poziomie gmin. W tym roku zakończono proces tworzenia systemu finansowania ochrony środowiska w Polsce, który istniał przez kolejnych kilkanaście lat.

 

Pod koniec tego roku Sejm uchwalił najważniejszy akt prawa, regulujący sprawy komunalne: ustawę o gospodarce komunalnej. Kilka miesięcy wcześniej powstała ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Jej zapisy, dotyczące kwestii własności odpadów komunalnych i zadań gmin w tym zakresie, stanowią – wg wielu – praprzyczynę obecnych problemów w systemie ich racjonalnego zagospodarowania. W kolejnych latach próby likwidacji zapisanego w ustawie tzw. referendum śmieciowego i przekazania własności odpadów gminom upadają na etapie koncepcji lub w trakcie sejmowych głosowań.

 

Przyjęta Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza w art. 5, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ustala także, że jest ona obowiązkiem m.in. władz publicznych, które poprzez swą politykę powinny zapewnić bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom (art. 74).

Czerwcowa powódź, określana „powodzią stulecia”, odkryła całe pokłady zapóźnień w zabezpieczeniu przeciwpowodziowym, monitoringu zagrożeń klęskami żywiołowymi, niekompatybilności różnych służb ratowniczych i organów administracyjnych.

W Gorzowie Wlkp. oddano do eksploatacji Zakład Utylizacji Odpadów. Był to pierwszy obsługujący okoliczny region obiekt, który kompleksowo rozwiązywał problem zagospodarowania odpadów. Koszt inwestycji związanej z budową i uruchomieniem Zakładu to spora – jak na tamte czasy kwota – 22 mln zł.

Powstanie powiatów i samorządowych województw skutkuje przekazaniem tym szczeblom administracji kolejnych zadań i kompetencji w ochronie środowiska.

System finansowania ochrony środowiska został uzupełniony o powiatowe fundusze ochrony środowiska.

Koniec lat 90. to zauważalny spadek poprawy jakości środowiska w Polsce. Znacznie zmalały nakłady na zadania w tym obszarze, wykorzystane zostały też proste rezerwy poprawy sytuacji. Szkodliwym dla efektywności i pewnej bezstronności było zespolenie wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska z administracją wojewódzką.

Przełom wieków to czas gorączkowego przygotowywania się do wstąpienia do Unii Europejskiej. W listopadzie powstała ustawa o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.

Rozpoczęła się też pomoc finansowa Komisji Europejskiej w ramach przedakcesyjnego funduszu ISPA i SAPARD. W latach 2000-2006 suma kosztów kwalifikowanych 90 projektów wyniosła ponad 4 mld euro.

Widać wyraźny pośpiech w przyjmowaniu unijnych regulacji, negocjacje akcesyjne zaawansowane, a prawo jeszcze jakby z innej epoki. Ten rok zapisze się jako ten, w którym uchwalono najważniejsze przepisy. Niestety, pośpiech nie zawsze idzie w parze z jakością legislacji, co widać w kolejnych nowelizacjach. „Starą”, 20-letnią ustawę o kształtowaniu i ochronie środowiska zastąpił nowy „kodeks ekologii” – Prawo ochrony środowiska. Niestety, do dziś blisko 70 razy nowelizowane. Ogrom problematyki dotyczącej odpadów znajduje odbicie w ustawie o odpadach (22 akty zmieniające). Ustawie towarzyszy stosowne rozporządzeniew sprawie katalogu odpadów, gdzie sklasyfikowano je w 20 grupach, podgrupach i rodzajach.

Dla wielu podmiotów pojawiają się nowe obowiązki i zadania. Część działalności firm staje się przedmiotem uregulowań ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej oraz ustawy o opakowania i odpadach opakowaniowych. W ich wyniku powstaje system, w którym organizacje odzysku mają wspierać firmy i gminy w selektywnej zbiórce odpadów. Olbrzymia konkurencja na tym polu (kilkadziesiąt organizacji odzysku!) powoduje, że część z nich nie wspiera odzysku i recyklingu, a pozyskuje potwierdzające je dokumenty.

Relacje gmin i firm wodociągowo-kanalizacyjnych opisane zostają w ustawie o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków. Na nowo zostaje napisane Prawo wodne.

Po kilku latach protestów towarzyszących budowie zostaje uruchomiona pierwsza w Polsce (i cały czas jedyna) spalarnia odpadów komunalnych. Funkcjonuje na warszawskim Targówku w ramach Zakładu Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych i jest własnością m.st. Warszawy. Zakład przez wiele lat nie osiągał planowanej mocy przerobowej 128 tys. ton rocznie.

 

Na podstawie ustawy o odpadach powstaje pierwszy Krajowy Plan Gospodarki Odpadami. Wiele sobie po tym dokumencie obiecywano, wskazywał jakże słuszne cele, formułował prawidłowe wnioski, rekomendował najlepsze rozwiązania, realnie opisywał odpadową rzeczywistość. Pozostał jednak tylko dokumentem, do którego często się odwoływano, ale założeń praktycznie nie realizowano. Kolejne jego wersje (z 2006 i 2010 r.) udowadniają, że gospodarka odpadami komunalnymi to najsmutniejsza część naszego „ekologicznego” podwórka. Podobną rolę odgrywają plany gospodarki odpadami niższego szczebla: wojewódzkie, powiatowe i gminne. O ich wartości niech świadczy fakt, że realizacja tych dokumentów miała kilkunastomiesięczne opóźnienia w stosunku do ustawowo wymaganych terminów.

 

W celu realizacji Traktatu Akcesyjnego, a szczególnie wymogów dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych, został sporządzony Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych. Wprowadzenie przepisów tej dyrektywy ma nastąpić do końca 2015 r. KPOŚK w pierwszej jego wersji obejmował 1378 aglomeracji i przewidywał budowę, rozbudowę i/lub modernizację 1163 oczyszczalni ścieków komunalnych oraz budowę około 21 tys. km sieci kanalizacyjnej w aglomeracjach. Koszt realizacji tego zadania oszacowano na ok. 35 mld zł.

 

Od maja jesteśmy w Unii Europejskiej! Uzyskujemy pełen dostęp do finansowego wsparcia z budżetu UE, z Funduszem Spójności na czele. To nie tylko przywileje, ale i obowiązki. Przepisy Traktatu Akcesyjnego mówią, że po roku 2015 Polska powinna być krajem spełniającym wszystkie standardy w ochronie środowiska, obowiązujące w krajach członkowskich UE. Wynegocjowane w obszarze środowiska kilkanaście okresów przejściowych powinno być stymulatorem do przyspieszonych działań, a staje się – jak to u nas zwykle bywa – wytłumaczeniem do „nicnierobienia”.

Według danych resortu środowiska w kraju eksploatowanych jest 1701 składowisk odpadów.

Cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu wytycza nowa ustawa o ochronie przyrody. Wdraża ona do naszego prawodawstwa kilka dyrektyw europejskich, na jej podstawie powstaje sieć obszarów Natura 2000.

 

Dwa lata po przyjęciu KPOŚK-u Rada Ministrów zatwierdziła pierwszą jego aktualizację. Dokument tenobjął 1577 aglomeracji i przewidywał budowę ok. 37 tys. km sieci kanalizacyjnej w aglomeracjach oraz budowę, rozbudowę i/lub modernizację ok. 1734 oczyszczalni ścieków.

12 października nagle odchodzi od nas Wojciech Dutka, założyciel i redaktor naczelny „Przeglądu Komunalnego”, prezes firmy Abrys. Stery firmy i redakcji przejmuje jego córka – Magdalena.

Powołanie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej ocenianie jest jako dobry krok w kierunku właściwego gospodarowania wodami, a w szczególności zarządzania nimi. Brakuje jednak jeszcze narzędzi dla skutecznego kierowania gospodarką wodną w aspekcie wymogów jakościowych wód.

 

W nowej perspektywie finansowej 2007-2013 inwestycje służące ochronie środowiska będą wspierane przede wszystkim przez Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. W jego ramach, funduszy regionalnych i innych będzie przeznaczonych w formie dotacji ponad 6 mld euro.

Sporą część środków miały spożytkować aglomeracje miejskie na budowę 12 spalarni odpadów. Dziś realnym wydaje się powstanie tylko kilku instalacji, bez specjalnych szans na zakończenie budowy w obecnej perspektywie budżetowej.

Przyjęty wiosną przez Radę Europejską plan redukcji emisji dwutlenku węgla z terenu Unii o 20% do roku 2020 oraz wzrost udziału odnawialnych źródeł w produkcji energii do co najmniej 20% i o tyleż samo efektywności energetycznej będzie na pewno szczególnie trudnym zadaniem w Polsce. Głównie z uwagi na wytwarzanie energii pierwotnej oparte na węglu.

 

Szczęśliwy finał znajduje najsłynniejszy polski konflikt ekologiczny związany z budową obwodnicy Augustowa. Planowany jej przebieg przez najbardziej przyrodniczo cenne fragmenty doliny Rospudy jest oprotestowany przez jej obrońców i w efekcie podważany przez sądy. Staje się też przyczyną konfliktu z Komisją Europejską i czasowego zamrożenia funduszy unijnych.

Poznań staje się na dwa tygodnie grudnia „klimatyczną stolicą świata”, gości bowiem uczestników Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (COP 14). Zgodnie z przewidywaniami, przełomu nie było, jednak nastąpiło znaczne zbliżenie stanowisk krajów odnośnie nowego porozumienia w sprawie zmian klimatu.

Działalność rozpoczęła nowa wyspecjalizowana służba ochrony środowiska: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska oraz jej dyrekcje regionalne. Administracja ta ma łączyć kwestie związane z ocenami oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, zarządzanie ochroną przyrody, w tym siecią Natura 2000, oraz zagadnieniami odpowiedzialności za szkody w środowisku. Jej utworzenie ma znacznie uprościć i przyspieszyć procedury środowiskowe, wymagane w fazie przygotowania inwestycji. W tym roku nastąpiła również zmiana systemu ocen oddziaływania na środowisko i społecznego udziału w postępowaniach.

 

Pięć lat po wejściu do Unii Europejskiej Polska przyjęła o tyle lat właśnie spóźnioną listę obszarów sieci europejskiej Natura 2000. Ich niepełny wykaz oraz te opóźnienia były przyczyną kolejnego po Rospudzie konfliktu z Komisją Europejską. Obszary sieci Natura 2000 zajmują łącznie 21 % terytorium Polski.

 

Miał to być rok przełomowy dla gospodarki odpadami komunalnymi. Brak postępów w tej dziedzinie jest szczególnie widoczny. Według danych Inspekcji Ochrony Środowiska, ponad 75% naruszeń prawa dotyczy złej gospodarki odpadami. Około 90% odpadów jest nadal kierowanych na składowiska, a zapowiedzi zreformowania tej dziedziny spaliły na panewce. System zbierania i odzysku odpadów wymaga szybkiej reformy.

Od grudnia tego roku powinny w naszym prawie obowiązywać zapisy nowej unijnej dyrektywy odpadowej. Projekt nowej ustawy o odpadach nie wyszedł poza sferę ogólnych założeń.

Za to ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach po kilkunastu miesiącach konsultacji, negocjacji, rozstrzyganiu sporu kompetencyjnego przez samego premiera zostaje przyjęta i skierowana do Sejmu. Uff! Ma zmienić generalnie system gospodarki odpadami komunalnymi, władztwo nad nimi z rąk mieszkańców i przewoźników ma trafić obligatoryjnie do gmin.

 

Druga Aktualizacja KPOŚK-u obejmuje łącznie 1635 aglomeracji. Realizacja inwestycji w części z nich pozwoli wypełnić zobowiązania akcesyjne. Obejmować będzie budowę i modernizację ponad 33 tys. km sieci kanalizacyjnej, modernizację lub rozbudowę 569 i budowę 177 nowych oczyszczalni ścieków. Wydać na to trzeba będzie prawie 32 mld zł.

Działalność kończy Fundacja EkoFundusz.

 

Możemy świętować jubileusz 20-lecia „Przeglądu Komunalnego”. Czas jednak pokaże, czy więcej będzie w tym roku ekosmutków czy radości.

 

Powyższe nie rości sobie prawa do nazywania materiałem historycznym czy naukowym, niech będzie skromnym dowodem, że 20 lat pracy redakcji było okazją do współuczestniczenia w fascynujących wydarzeniach, życia w zajmujących czasach, poznania wielu mądrych i ciekawych ludzi.

 

Dyrektor – redaktor naczelny wydawnictw