Nałożony przez UE obowiązek spełniania wysokich norm związanych z ochroną środowiska czyni branżę wodociągowo-kanalizacyjną ważną gałęzią gospodarki narodowej, która wymaga ciągłych inwestycji rozwojowych i dążenia do optymalizacji funkcjonowania.

Elementy infrastruktury, odpowiadające za zaopatrzenie w wodę i odprowadzanie ścieków, poprawiają nie tylko standard życia mieszkańców, ale przyczyniają się również do ochrony środowiska naturalnego. W Polsce podlegają one ciągłej modernizacji oraz systematycznemu przeobrażeniu pod względem ilościowym oraz jakościowym. Rozwój ten w ostatnich latach był przyspieszony dzięki dofinansowaniom uzyskiwanym na realizację inwestycji infrastrukturalnych w ramach programów przedakcesyjnych (ISPA) oraz poakcesyjnych (Fundusze Strukturalne, Fundusz Spójności) i wspierany przez państwowe instytucje zajmujące się ochroną środowiska (MŚ, NFOŚiGW itd.).

Dostęp do sieci

Długość sieci wodociągowej w Polsce w latach 1989-2012 wzrosła ponad trzykrotnie i osiągnęła wartość ponad 283 tys. km (rys. 1). Sieć wodociągowa była budowana zarówno na terenach miejskich i wiejskich, jednakże dynamika wzrostu długości sieci wodociągowej jest wyższa na obszarach wiejskich. Wynika to z faktu, że w miastach w 1989 r. sieć wodociągowa była o wiele lepiej rozwinięta, niż miało to miejsce na wsi. Wraz ze wzrostem długości sieci wodociągowej zwiększała się jej gęstość, wyrażająca się w długości sieci na 100 km2. Dostępne dane dotyczące kształtowania się tej wartości zostały zawarte na rysunku 2. Gęstość sieci wzrastała wraz z przyrostem długości sieci w badanym okresie. Wskaźnik ten obrazuje różnicę dzielącą obszary miejskie i wiejskie. Faktem jest to, że tereny wiejskie ze względu na zupełnie inną specyfikę zurbanizowania nie mogą zostać porównane z miastami. Długość sieci kanalizacyjnej w Polsce wzrastała w badanym okresie szybciej niż w przypadku sieci wodociągowej (rys. 3). Długość sieci ogółem wzrosła niemal pięciokrotnie – do poziomu ponad 125 tys. km. W 1989 r. sieć kanalizacyjna w zdecydowanej większości posadowiona była na terenach miast (ponad 80%). Różnice te zaczęły maleć z biegiem kolejnych lat. W 2009 r. dzięki intensywnemu wykorzystywaniu środków przedakcesyjnych oraz akcesyjnych przez branżę długość sieci kanalizacyjnej na terenach wiejskich była większa niż w miastach. W 2012 r. różnica powiększyła się na korzyść obszarów wiejskich i spodziewać się można dalszego, bardziej dynamicznego wzrostu długości sieci kanalizacyjnej, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Zmiany gęstości sieci kanalizacyjnej w Polsce w ostatnich latach zaprezentowane zostały na rysunku 4. Na uwagę zasługuje fakt, iż sieć kanalizacyjna cechuje się mniejszą gęstością niż wodociągowa zarówno dla terenów miejskich, jak i wiejskich.

W stronę zmian

Efektem budowy nowych sieci wodociągowych i kanalizacyjnych jest zwiększający się odsetek mieszkańców posiadających dostęp do usług wodociągowych i kanalizacyjnych. Zgodnie z logiką, wraz ze wzrostem długości sieci wodociągowej rośnie odsetek mieszkańców posiadających dostęp do wody z sieci wodociągowej. Wykres przedstawiający poziom zwodociągowania w Polsce potwierdza fakt, że większa dynamika przyrostu długości sieci wodociągowej na terenach wiejskich wpływa na bardziej dynamiczny wzrost zwodociągowania na tych terenach (rys. 5, 6). Dostępność do wodociągu w miastach jest na wysokim, zadowalającym poziomie, natomiast tereny wiejskie nadal wymagają odpowiednich działań, zmierzających do poprawy sytuacji. Poziom skanalizowania w Polsce jest niższy od poziomu zwodociągowania, szczególnie na obszarach wiejskich. W miastach poziom skanalizowania jest dość wysoki, mimo to wciąż potrzeba inwestycji w budowę nowych sieci w celu osiągnięcia optymalnej wartości skanalizowania. Odsetek mieszkańców posiadających dostęp do sieci kanalizacyjnej na wsi na początku XXI w. był bardzo niski. Od tego czasu, dzięki funduszom przedakcesyjnym i poakcesyjnym, zrealizowano na tych obszarach wiele inwestycji, dzięki którym coraz więcej mieszkańców korzysta z sieci kanalizacyjnej. Zwiększający się poziom skanalizowania świadczy również o poprawie jakości środowiska naturalnego, zwłaszcza czystości wód na obszarach kanalizowanych. Poziom skanalizowania, wynoszący w 2011 r. 63,5%, pomimo ukończonych dotychczas inwestycji, świadczy o ciągłej potrzebie działań inwestycyjnych w tym zakresie.

Bilans wodno-ściekowy

Ilości wody pobranej przez przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne zależne są od potrzeb gospodarki przemysłowej oraz gospodarstw domowych. W Polsce zdecydowana większość wody pobranej przeznaczana jest na cele przemysłowe. Największe pobory wody występowały w latach 70. oraz 80. XX w., a związane były ze stosowaniem tanich i nieefektywnych technologii w polskim przemyśle. Dopiero w latach 90. pobór wody w naszym kraju zaczął systematycznie maleć, aby na przełomie wieków ustabilizować się i podlegać w kolejnych latach jedynie nieznacznym wahaniom. Wiele zmieniło się też w gospodarce ściekami, zarówno przemysłowymi, jak i komunalnymi. Ciągły rozwój, liczne modernizacje sieci oraz oczyszczalni ścieków pozwalały na bardziej efektywne oczyszczanie ścieków. Produkcja i ilości ścieków oczyszczanych zależne były również od liczby mieszkańców posiadających możliwości odprowadzania ścieków do sieci kanalizacyjnej. Zmiany zachodzące w strukturze ilościowej oraz jakościowej gospodarki wodno-ściekowej w Polsce na przestrzeni ostatnich lat dowodzą, iż ta część gospodarki rozwija się we właściwym kierunku. Zużycie wody w Polsce można podzielić na dwa okresy (rys. 7). W pierwszym, do 2000 r., zauważalny jest stopniowy spadek zużycia wody w Polsce, a po tym okresie następuje ustabilizowanie się tej ilości na stałym poziomie, z wyjątkiem 2006 r., kiedy wystąpił jednorazowy wzrost. Za zdecydowaną większość zużycia odpowiada sektor przemysłowy (od 68% w 1989 r. do 74,5% w 2012 r.). Szczegółowe dane dotyczące zużycia wody przez gospodarstwa domowe prezentowane są od 2003 r. W okresie tym zużycie to ok. 11%. Szczegółowe dane dotyczące ilości wody dostarczonej oraz ścieków odebranych z gospodarstw domowych w Polsce zostały ukazane na rysunku 8, z którego wynika, iż ilości wody i ścieków są ze sobą wyraźnie skorelowane. W każdym z przedstawionych lat ilość ścieków odprowadzonych z gospodarstw domowych jest większa niż ilość wody im dostarczona. Różnica ta może wynikać z nieszczelności sieci kanalizacyjnej, do której przedostają się wody infiltracyjne oraz z występujących awarii. Różnica pomiędzy ilością wody dostarczonej a ilością ścieków odebranych z gospodarstw domowych w Polsce w badanym okresie sukcesywnie się zmniejsza.

Wdrażanie nowych technologii

Przeciętne zużycie wody w miastach zmniejsza się każdego roku (rys. 9). Wpływ na to ma zastosowanie nowych technologii, związanych z instalowaniem dokładniejszych wodomierzy oraz ciągłe uświadamianie społeczeństwu potrzeby oszczędzania wody. Szczegółowe dane dotyczące jednostkowego zużycia wody w miastach i na wsi dostępne są jedynie od 2002 r., jednak można przypuszczać, iż w poprzednich latach w miastach wartość ta była wyższa niż miało to miejsce na wsi. Jednostkowe zużycie ogółem ulega ciągłemu zmniejszaniu, choć z biegiem lat dynamika ta jest coraz spokojniejsza. Tak samo kształtuje się badana cecha w miastach. Na terenach wiejskich jest odwrotnie – zwiększa się w latach 2002-2006, po czym następuje stagnacja i jednostkowe zużycie wody w kolejnych latach osiąga zbliżony poziom. Tereny wiejskie charakteryzują się mniejszym średnim jednostkowym zużyciem wody niż miasta.

Na rysunku 10 przedstawiono, jak sukcesywnie zmniejsza się ilość ścieków nieoczyszczonych z 35% w 1989 r., poprzez 15% w 1998 r. do 6,5% w 2012 r. Pozytywny trend jest możliwy dzięki licznym inwestycjom, mającym na celu poprawę jakości środowiska naturalnego przez zmniejszanie ilości ścieków nieoczyszczonych, a tym samym polepszenie jakości życia ludności. Struktura oczyszczalni ścieków, które przyjmowały ścieki przemysłowe i komunalne w Polsce, w przedstawionym okresie ulegała zmianom (rys. 11). Do 2002 r. najwięcej ścieków oczyszczano w oczyszczalniach mechanicznych oraz biologicznych. Od 2003 r. największa ilość ścieków oczyszczana była z podwyższonym usuwaniem biogenów. Zauważalny jest trend spadkowy dla ilości ścieków oczyszczanych w oczyszczalniach mechanicznych oraz biologicznych. Natomiast wzrostowy trend charakteryzuje ścieki oczyszczane z podwyższonym usuwaniem biogenów, co zapoczątkowano w Polsce w 1995 r.

Nakłady na inwestycje

Olbrzymie nakłady inwestycyjne ponoszone przez przedsiębiorstwa wodociągowe w Polsce są dowodem na szybkie nadrabianie strat infrastrukturalnych i technologicznych, które powstały w ubiegłych dziesięcioleciach. W okresie 1999-2012 łączne nakłady na gospodarkę ściekową i ochronę wód w sektorze komunalnym wyniosły ponad 59 mld zł. W ostatnich latach dodatkowym przyśpieszeniem inwestycji w sektorze wodno-ściekowym jest skuteczne wykorzystywanie przez gminy oraz przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne funduszy pochodzących z Unii Europejskiej, czyli funduszy przedakcesyjnych (ISPA) oraz poakcesyjnych (EFRR, FS), co znajduje odzwierciedlenie w strukturze źródeł nakładów inwestycyjnych. Podwyższenie nakładów inwestycyjnych na gospodarkę ściekową i ochronę wód spowodowane było głównie wzrostem nakładów na sieć kanalizacyjną odprowadzającą ścieki (rys. 12), ponieważ programy operacyjne, dzięki którym przedsiębiorstwa oraz gminy otrzymywały dofinansowanie z UE, nastawione są na budowę nowej oraz wymianę istniejącej, przestarzałej sieci kanalizacyjnej (Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych ? KPOŚK). Znaczne kwoty przeznaczono również na sieci kanalizacji odprowadzającej wody opadowe oraz oczyszczalnie ścieków komunalnych, jednak to nowe oraz wymieniane sieci kanalizacji sanitarnej pochłonęły największe kwoty w sektorze. Zauważyć można (rys. 13), zwłaszcza w ostatnich latach, wyraźny wzrost nakładów inwestycyjnych na środki trwałe służące gospodarce wodnej, które to w 2010 r. były największe i wyniosły ponad 3,5 mld zł. Od tego roku nakłady te stopniowo maleją, w 2012 r. były zbliżone do wartości z 2009 r. Związane jest to licznymi inwestycjami prowadzonymi dzięki dofinansowaniu z funduszy UE, których szczyt intensywności przypadł właśnie na lata 2009-2012. Struktura nakładów na środki trwałe na gospodarkę wodną jest zbliżona do struktury nakładów na gospodarkę ściekową i ochronę wód. Głównym składnikiem w każdym z lat są środki własne. W mniejszym stopniu, ale również maleje udział funduszy ekologicznych oraz zwiększa się zaangażowanie środków z zagranicy, co zapewne także powodowane jest funduszami przedakcesyjnymi i poakcesyjnymi z UE (rys. 14).

Efekty KPOŚK

Porównując dane, które dostarczają ?Roczniki Statystyczne? Głównego Urzędu Statystycznego, należy stwierdzić, iż KPOŚK jest motorem napędowym inwestycji w sektorze wodociągowo-kanalizacyjnym w Polsce w ostatnich latach. Zgodnie z danymi GUS-u, w latach 2003-2011 zbudowano łącznie 60 755,2 km sieci kanalizacyjnej sanitarnej oraz odprowadzającej wody opadowe. Długość sieci powstałej w ramach KPOŚK stanowi więc 92,6% sieci powstałej w Polsce ogółem. Podobnie sytuacja wygląda w sferze wysokości nakładów inwestycyjnych. Suma nakładów w latach 2003-2011 na sieci kanalizacyjne oraz oczyszczalnie ścieków wynosi 43 512,4 mln zł, co oznacza, że wydatki związane z KPOŚK stanowią ok. 93% wydatków na te cele poniesione w całej Polsce.

Od momentu transformacji ustrojowej w Polsce zauważalne są więc pozytywne zmiany zachodzące w branży wodociągowo-kanalizacyjnej. Sukcesywnie zwiększa się długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, coraz więcej mieszkańców ma dostęp do usług dostarczania wody oraz odprowadzania ścieków. Ludność otrzymuje wodę o poprawiającej się każdego roku jakości, a ścieki odprowadzane są do nowoczesnych oczyszczalni. Rozwój infrastruktury wodociągowo-kanalizacyjnej jest kosztowny, a efekty gospodarcze i społeczne stają się widoczne po czasie. Działania branży to wynik troski nie tylko o teraźniejszość, ale również o przyszłe pokolenia. Liczne inwestycje infrastrukturalne wpływają na wzrost kosztów funkcjonowania przedsiębiorstw, co przyczynia się do podnoszenia cen za świadczenie usługi dostarczania wody i odbioru ścieków. Wizja ta zmusza do głębszego zastanowienia się na funkcjonowaniem przedsiębiorstw i dążeniem do optymalizacji działalności, aby przedsiębiorstwa mogły wypełniać swoją społeczną misję świadczenia usług mieszkańcom po możliwie jak najniższej, akceptowalnej społecznie cenie.

Nakłady inwestycyjne oraz efekty rzeczowe realizacji KPOŚK

Rok

Długość wybudowanej sieci kanalizacyjnej (km)

Nakłady inwestycyjne [mln zł]

oczyszczalnie

kanalizacja

razem

2003-2005

17 375,0

2 352,80

5 223,90

7 576,70

2006

5 288,0

762,50

1 848,00

2 610,50

2007

4 204,0

985,10

2 226,10

3 211,20

2008

4 879,0

1 218,50

3 325,60

4 544,10

2009

6 202,0

2 478,50

4 800,05

7 278,55

2010

8 954,2

3 028,32

5 032,90

8 061,23

2011

9 342,9

1 774,03

5 414,08

7 188,11

2003-2011

56 245,0

12 600,00

27 871,00

40 470,00

 

 

Mateusz Bogdanowicz, główny specjalista ds. analiz ekonomicznych, Izba Gospodarcza ?Wodociągi Polskie?