Ochrona środowiska oraz wprowadzanie nowoczesnych energooszczędnych technologii są w obliczu obecnych zagrożeń zmianami klimatycznymi koniecznością. Bez zwiększania nakładów na rozbudowę urządzeń ograniczających emisję szkodliwych związków oraz umożliwiających oczyszczanie ścieków i utylizację odpadów nie uchronimy ziemi, wód i powietrza przed postępującą degradacją. 

Również na ratowanie wielkopolskiego środowiska musimy przeznaczać coraz więcej środków. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, obowiązuje generalna zasada, że za ochronę środowiska płaci ten, kto je zanieczyszcza. Jej realizacja, z uwagi na złożoność i różnorodność działań wchodzących w zakres ochrony środowiska, wymaga przemyślanych regulacji prawnych oraz stworzenia systemu, który zagwarantuje sprawne pozyskiwanie środków od zanieczyszczających oraz ich inwestowanie w przedsięwzięcia ekologiczne.
W polskim prawie obok zagrożenia karami dla niewłaściwie korzystających z zasobów środowiska przewidziano również ekonomiczne instrumenty, skłaniające do jego ochrony. Wśród nich są podatki i opłaty od emisji określonych zanieczyszczeń, opłaty produktowe i depozytowe oraz subsydia publiczne dla podmiotów gospodarczych, podejmujących inwestycje ekologiczne.
Najistotniejsze jednak jest to, iż w Polsce udało się zbudować sprawny system finansowania przedsięwzięć ekologicznych. Gwarantuje on, że pozyskiwane z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska środki są przeznaczane na jego ochronę. Główne ogniwa systemu to utworzony w 1989 r. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie, powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska. Wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej powstały w 1993 r. w każdym ówczesnym województwie, a po reformie administracyjnej skonsolidowały się w 16 funduszy. Posiadają one osobowość prawną i są regionalnymi funduszami celowymi, które poprzez stosowanie instrumentów finansowych realizują politykę ekologiczną państwa. Fundusze nie tyle administrują wspólnymi środkami, ile rzetelnie nimi gospodarują. Poprzez system pożyczek i dotacji wspierają inwestycje w ochronie środowiska i zarazem pomnażają środki, które mogą być inwestowane w tej dziedzinie. 

Od 15 lat dla Polski i środowiska
Do tej pory przez 15 lat działalności WFOŚiGW przekazały blisko 17 mld zł na dofinansowanie ponad 72 tys. zadań inwestycyjnych oraz projektów edukacyjnych i badawczych Tylko w 2006 r. wspierały one w Polsce realizację ponad 12 tys. przedsięwzięć ekologicznych. W wyniku dofinansowania WFOŚiGW sieć kanalizacyjna zwiększyła się o 30,5 tys. km, sieć wodociągowa o 8,2 tys. km, a emisja dwutlenku węgla zmniejszyła się o 18 mln ton. Zbudowano także i zmodernizowano w kraju ponad 2 tys. oczyszczalni ścieków.
W tym okresie, dzięki rzetelnemu i sprawnemu zarządzaniu środkami, kapitały własne wszystkich 16 WFOŚiGW wzrosły z ok. 2,2 mld zł w 1999 r. do 4,6 mld zł na koniec 2006 r. Rzetelne gospodarowanie środkami sprawia, że każdego roku WFOŚiGW przeznaczają na dofinansowanie inwestycji ekologicznych znacznie więcej, niż wpływa do nich z tytułu opłat i kar. Ogółem każdego roku wojewódzkie fundusze otrzymują ok. 700 mln zł, a na dofinansowanie przekazują ok. półtora miliarda złotych. Są one ważnym ogniwem systemu finansowania przedsięwzięć ekologicznych, a co czwarta złotówka zainwestowana w Polsce w ochronę środowiska pochodzi z wojewódzkich funduszy.
Znaczący udział w tych osiągnięciach ma WFOŚiGW w Poznaniu, który należy do największych i najprężniejszych w kraju. Łącznie w latach 1999-2006 na wsparcie przedsięwzięć ekologicznych w regionie przekazał 1,1 mld zł. Największy udział stanowiły pożyczki, których wartość przekroczyła 677 mln zł, a dotacje wyniosły 242 mln zł. Środki te trafiły do ponad 5400 beneficjentów. Rosną też zasoby finansowe poznańskiego WFOŚiGW – w 1999 r. wynosiły one 170 mln zł, a na koniec 2007 r. sięgnęły 399,1 mln zł.

Miliony dla inwestorów
Rzetelne gospodarowanie środkami umożliwia stałe zwiększanie dofinansowania udzielanego wielkopolskim inwestorom. W 2005 r. wyniosło ono 123,6 mln zł, w 2006 r. przekroczyło 150 mln zł, a w 2007 r. wartość finansowego wsparcia dla inwestycji ekologicznych w regionie osiągnęła poziom 156 mln zł. Byłaby ona jeszcze wyższa gdyby nie liczne rezygnacje inwestorów.
Finansowa pomoc najczęściej udzielana jest w formie pożyczki sięgającej do 70% kosztów przedsięwzięcia. W przypadkach uzasadnionych sprawną i terminową realizacją oraz efektami ekologicznymi możliwe jest umorzenie części pożyczki. Inwestorzy najbardziej zainteresowani są dotacjami, jednak możliwości ich przyznawania są ograniczone. Przydzielane są one głównie na zadania pozainwestycyjne, związane z monitoringiem środowiska i działalnością edukacyjną.
Z pomocą środków WFOŚiGW podjęto w ubiegłym roku w Wielkopolsce ok. trzystu przedsięwzięć ekologicznych. Do najważniejszych należą:
– przebudowa systemu odprowadzania ścieków w Kaliszu – wartość dofinansowania 6,6 mln zł,
– budowa kanalizacji sanitarnej na „Wyspie” w Koninie – 4 mln zł,
– rozbudowa kanalizacji sanitarnej w gm. Komorniki – 6,2 mln zł,
– rozbudowa kanalizacji i oczyszczalni ścieków w gm. Wieleń – 3,5 mln zł,
– modernizacja wału lewobrzeżnego Warty w gm. Kościelec i Koło – 2 mln zł,
– rozbudowa składowiska i infrastruktury technicznej dla Związku Międzygminnego „Obra” w Wolsztynie – 4 mln zł,
– budowa sortowni odpadów w Witaszyczkach – 1,5 mln zł,
– dokumentacja projektowa przedsięwzięcia „Kanalizacja obszaru Parku Krajobrazowego Puszczy Zielonki i okolic” – 3,5 mln zł,
– program rekultywacji gleb zakwaszonych – 2,5 mln zł,
– modernizacja kotłowni rejonowej w Jarocinie – 3,5 mln zł,
– termomodernizacje budynków komunalnych i ZOZ w Poznaniu – 2,5 mln zł,
– monitoring wód płynących i jakości powietrza – 1 mln zł.
WFOŚiGW spieszy również z pomocą w razie wystąpienia nagłych zagrożeń środowiska. Wiosną wsparł działania władz Pleszewa zmierzające do likwidacji skutków skażenia wody w tamtejszej sieci wodociągowej. Ponad 5 mln zł przeznaczył na zakup pojazdów i wyposażenia dla wielkopolskich strażaków. Dzięki tym środkom nowe pojazdy ratownicze otrzymały m.in. jednostki w Poznaniu, Lesznie i Ostrowie Wlkp.

Skąd się biorą środki funduszu?
Wpływy z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska stanowią 45% ogółu przychodów WFOŚiGW i utrzymują się w Wielkopolsce na zbliżonym poziomie, w 2007 r. wyniosły 65,2 mln zł, w 2006 r. – 66,1 mln zł, a w 2005 r. blisko 56 mln zł. Ponad dwie trzecie stanowią w nich opłaty za emisję pyłów i gazów do atmosfery. Znaczący udział mają też opłaty za odprowadzanie ścieków, pobór wody z zasobów głębinowych i powierzchniowych, a także za składowanie odpadów.
Wzrost świadomości ekologicznej oraz poprawa technologii przemysłowych sprawiają, że maleją wpływy z tytułu kar za naruszanie przepisów ochrony środowiska nakładanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. W 2004 r. wartość kar wymierzonych w Wielkopolsce wyniosła 188 tys. zł, w 2005 r. – 141 tys., a w 2006 r. jedynie 62 tys. zł. Kary nie stanowią nawet jednego procenta ogólnych przychodów WFOŚiGW.
W rozległym woj. wielkopolskim obok rejonów typowo rolniczych czy leśnych występują też obszary uprzemysłowione, na których zlokalizowane są wielkie zakłady. Ponoszone przez nie opłaty za korzystanie ze środowiska wpływają do budżetów tamtejszych samorządów. Dla wyrównania dysproporcji stworzono system przelewów nadwyżek dochodów z powiatowych i gminnych funduszów ochrony środowiska. Takie rozwiązanie nie budzi entuzjazmu nielicznych samorządów, głównie z okolic Konina, które z racji posiadania na swym terenie uciążliwych zakładów przemysłowych uzyskają znaczne wpływy, ale z mocy prawa są zobowiązane podzielić się nimi z innymi, nie tak zasobnymi gminami. One również muszą inwestować w ochronę środowiska. Tym bardziej że skażenia, których źródłem są huty czy kopalnie, nie ograniczają się do obszaru gminy, na którym je posadowiono. Skutki ich działalności odczuwane są w całej Wielkopolsce. Z tytułu nadwyżek do WFOŚiGW w 2007 r. wpłynęło ponad 8 mln zł. Przeznaczono je na wsparcie przedsięwzięć przynoszących efekty ekologiczne dla całej Wielkopolski.
Ważnym i stabilnym źródłem zasilania WFOŚiGW są spłaty rat kapitałowych pożyczek, stanowiące 36% dochodów funduszu. Ich harmonogram określany jest w umowach pożyczkowych i bywa korygowany aneksami na wniosek zainteresowanych jednostek samorządu terytorialnego. Ich wartość w 2007 r. wyniosła 62,9 mln zł, a w poprzednim 58,5 mln zł. Przychodami WFOŚiGW są także wpływy z oprocentowania pożyczek oraz środków pieniężnych na rachunkach bankowych. 

80% dla samorządów
Inwestorzy podejmujący przedsięwzięcia ekologiczne mogą skorzystać z kilku form pomocy finansowej. Najczęściej, ok. 70% środków rozdzielanych jest poprzez pożyczki. Około 21% środków WFOŚiGW przekazywanych jest w formie dotacji, umorzenia stanowią 8%, a dopłaty do kredytów 1%.
Głównym beneficjentem pomocy WFOŚiGW w Poznaniu są samorządy. Do nich trafia ok. 80% środków WFOŚiGW. Wykorzystywane są na realizację najróżniejszych przedsięwzięć – od wielkich projektów budowy oczyszczalni ścieków czy zakładów utylizacji odpadów po ratowanie miejskich parków i termomodernizacje szkół czy wiejskich świetlic. W Wielkopolsce, odczuwającej deficyt wody, priorytetem są inwestycje związane z jej ochroną i gospodarką wodną. Na rozbudowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków każdego roku przeznaczanych jest ok. 60% środków WFOŚiGW. Około 20% wspomaga realizację przedsięwzięć związanych z ochroną powietrza, a 10% z ochroną powierzchni ziemi.
Inwestycje zrealizowane w Wielkopolsce w 2006 r. dzięki pomocy finansowej WFOŚiGW umożliwiły zwiększenie przepustowości oczyszczalni ścieków o 3,111 m3 na dobę, zbudowanie 343 km sieci kanalizacji sanitarnej oraz zwiększenie wydajności stacji uzdatnia wody o 74,5 m3/h. Wśród inwestycji poprawiających gospodarkę wodną w regionie warto wymienić sztuczne zbiorniki na Powie i Orli.
Ponad 3,6 mln zł WFOŚiGW przekazał na wsparcie inwestycji wykorzystujących odnawialne źródła energii. Powstały dwie elektrownie wodne, kolektory słoneczne zainstalowano w 11 obiektach, a pompy ciepła pozyskujące energię z ziemi w sześciu. Z tego nowatorskiego rozwiązania skorzystały m.in. placówki szkolne w gminach Rakoniewice i Baranów. Ogółem w latach 1999-2006 WFOŚiGW dofinansował instalację 68 kolektorów słonecznych, 12 pomp ciepła oraz 53 wykorzystujących biomasę i dwóch – biogaz.

Zamierzenia na 2008 r.
Ochrona środowiska staje się obecnie światowym priorytetem. Osiągnięcie norm środowiskowych określonych w Traktacie Unijnym wymaga od Polski wielkiego wysiłku organizacyjnego i finansowego. Cieszy więc wzrost zainteresowania inwestycjami ekologicznymi w Wielkopolsce. Dobitnym tego dowodem jest znaczne zwiększenie liczby wniosków o dofinansowanie, napływających do WFOŚiGW. Wzrostowi nakładów na ochronę środowiska sprzyjać będzie realizacja projektów dofinansowanych ze środków unijnych. Zgodnie z podpisanym z ministrem środowiska porozumieniem WFOŚiGW będzie uczestniczył jako Instytucja Wdrażająca dla osi priorytetowych „gospodarka odpadami” i „gospodarka wodno-ściekowa” w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko dla projektów o wartości poniżej 25 mln euro. Natomiast na mocy porozumienia z Marszałkiem Województwa Wielkopolskiego WFOŚiGW w Poznaniu będzie Instytucją Pośredniczącą w realizacji Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego.
Udział w projektach unijnych oznacza nowe zadania. WFOŚiGW w Poznaniu jest do nich dobrze przygotowany. Przeprowadzone zmiany organizacyjne gwarantują sprawne prowadzenie projektów i pozyskiwanie środków unijnych. Inwestorzy, którymi są wielkopolskie samorządy, mogą liczyć na wsparcie organizacyjne i finansowe funduszu. Pomocna w tych działaniach będzie współpraca nawiązana przez WFOŚiGW z francuską Agencją Ochrony Środowiska i Poszanowania Energii ADEME. Posiada ona środki oraz wiedzę i doświadczenie, którymi chce się dzielić z polskimi inwestorami.
Projekty ekologiczne realizowane z pomocą unijnego dofinansowania, choć bardzo ważne i potrzebne, nie rozwiążą jednak wszystkich problemów związanych z ochroną środowiska w Wielkopolsce. Obok wielkich przedsięwzięć konieczne są także różnorodne działania o mniejszym zakresie, ale mające także istotne znaczenie dla środowiska oraz lokalnych społeczności. Ich inicjatywy nadal będą wspierane przez WFOŚiGW, a wstępne zamierzenia na 2008 r. przewidują przeznaczenie na realizację przedsięwzięć ekologicznych w regionie 183,8 mln zł. Dotychczasowe, piętnastoletnie już doświadczenia owocnej współpracy WFOŚiGW z samorządami gwarantują, że wspólne środki zostaną wykorzystane z pożytkiem dla środowiska i mieszkańców Wielkopolski.

Przemysław Gonera
prezes Zarządu WFOŚiGW w Poznaniu