Miasta, ze względu na swoją strukturę funkcjonalno-przestrzenną, są organizmami wrażliwymi na różnorakie zmiany ? również na zmiany klimatu.

Wynikają one zarówno ze wspomnianej struktury o wysokiej koncentracji ludzi, zabudowy oraz infrastruktury, jak i ze złożoności i zróżnicowania funkcji.

Gospodarowanie przestrzenią miejską z uwzględnieniem różnych aspektów zmian klimatu wymaga kompleksowego podejścia oraz przygotowania stosownych instrumentów, w tym koordynacji i integracji również tych już istniejących.

Miejska polityka przestrzenna

Gospodarka przestrzenna oznacza kompleksowe działania dotyczące szeroko rozumianego użytkowania przestrzeni, polegające na zmianie istniejącego stanu przestrzeni w celu osiągnięcia stanu pożądanego lub ochrony wartości. Wywołuje to określone skutki przestrzenne i obejmuje działania różnych podmiotów funkcjonujących w tej przestrzeni. Gospodarka przestrzenna miasta ściśle wiąże się z terminem ?urbanistyka?, który oznacza planowanie i kształtowanie rozwoju obszarów miejskich. W miastach adaptacja do zmian klimatu wpisuje się w gospodarkę przestrzenną przez realizację miejskiej polityki w tym zakresie: urbanistykę oraz zagospodarowanie przestrzenne miasta.

Planowanie przestrzenne jest podstawowym instrumentem miejskiej polityki przestrzennej w celu ograniczania konfliktów przestrzennych, ochrony interesu publicznego i stymulowanie rozwoju. Chodzi o racjonalne przekształcanie i zagospodarowywanie miejskich struktur funkcjonalno-przestrzennych, z uwzględnieniem uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych i kulturowych obszaru będącego przedmiotem planu (miasta lub jego fragmentu) oraz zasad organizowania ładu przestrzennego.

Natomiast zagospodarowanie przestrzenne to stan przestrzeni fizycznej miasta istniejący lub planowany, będący rezultatem gospodarki przestrzennej. Na zagospodarowanie miasta składają się: uwarunkowania geograficzne (położenie, rzeźba terenu), jego struktura funkcjonalno-przestrzenna, w tym tereny zabudowane, urządzenia infrastruktury oraz całość środowiska miejskiego.

Środowiskowe zagrożenia miejskie

Zarówno planowanie przestrzenne, jak i jego rezultaty widoczne w przestrzeni miasta mogą
i powinny uwzględniać możliwe zmiany klimatyczne, zwłaszcza te, które wzmacniają środowiskowe zagrożenia miejskie.

Do szczególnych zagrożeń wiążących się ze zjawiskami klimatycznymi w mieście należy miejska wyspa ciepła (MWC). Charakteryzuje ją wzrost temperatury na obszarach miejskich w porównaniu z terenami bez wysokiej koncentracji zabudowy. Określenie miejska wyspa ciepła wiąże się z koncentrycznym układem izoterm podwyższonej temperatury nad obszarami silnie zurbanizowanymi. Przyczynami powstawania MWC jest nadwyżka w bilansie promieniowania cieplnego w mieście, wynikająca m.in. ze zwiększonej pojemności cieplnej powierzchni sztucznych (nieaktywnych biologicznie). Dlatego fundamentalne znaczenie dla poprawy komfortu termicznego miasta mają działania zapewniające utrzymanie i wzrost powierzchni terenów biologicznie czynnych, czyli wszystkich terenów zieleni oraz zbiorników i cieków wodnych. Tereny te w dokumentach planistycznych nazywane są często błękitno-zieloną infrastrukturą. Uwypuklenie znaczenia tej infrastruktury w mieście jest jednym z działań adaptacyjnych, możliwych do realizowania przy pomocy planowania przestrzennego.

Innym zagrożeniem dla miast są nagłe powodzie miejskie, będące skutkiem znacznego uszczelnienia gruntu w mieście, powodującego duży spływ powierzchniowy przy braku wystarczającej retencji na obszarach miejskich. Na przykład w niektórych śródmieściach aglomeracji górnośląskiej uszczelnienie gruntu wynosi nawet powyżej 90%. Stały rozrost miast, ich ekspansja na tereny niezabudowane i presja inwestycyjna skutkują zjawiskiem ?rozlewania się miast?, przyczyniającym się do przyrostu powierzchni uszczelnionych. Ograniczanie tego zjawiska to jedno z zadań w ramach planowania przestrzennego, które wpisuje się w katalog inicjatyw adaptacyjnych adresowanych do miast.

Niezwykle ważne w działaniach planistycznych jest również powiązanie aspektów klimatycznych z procedurami i dokumentami już obowiązującymi w mieście oraz koordynacja działań na różnych szczeblach i przez różne służby oraz podmioty. Pozwoli to na wzmocnienie odporności miasta na ekstremalne zjawiska klimatyczne.

dr inż. arch. J. Gorgoń
Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych