Kraków, miejsce tak szczególne dla Polaków i cenne – ze względów kulturalnych, historycznych, naukowych, turystycznych – wkraczał w lata dziewięćdziesiąte z piętnem „miasta klęski ekologicznej”.

Błyskawiczny rozwój budownictwa, motoryzacji i przemysłu, a także odprowadzanie zanieczyszczeń wprost do wód, powietrza i ziemi doprowadziły do takiego zdewastowania środowiska przyrodniczego, że stało się to poważną barierą ograniczającą rozwój miasta.
W tamtych latach najbardziej palące były trzy kwestie: zanieczyszczenie powietrza (pochodzące z Huty im. T. Sendzimira, kotłowni węglowych i pieców domowych), zła jakość wody pitnej oraz ścieki komunalne, z których duża część trafiała wprost do Wisły.

Jest lepiej, ale wciąż niedobrze
Po wyborach w 1990 roku władze samorządowe podjęły działania, które sprawiły, że poprawa stanu krakowskiego środowiska stała się widoczna.
Dzięki restrukturyzacji Huty im. T. Sendzimira i zlikwidowaniu większości kotłowni węglowych udało się obniżyć o 70 proc. emisję przemysłowych gazów i pyłów. W 2001 roku jakość powietrza spełniała już ówczesne normy. Okazała się jednak niewystarczająca, by sprostać normom obowiązującym od roku 2002 w krajach Unii Europejskiej, tym bardziej, że problem emisji zanieczyszczeń z palenisk domowych pozostał do dziś nierozwiązany.
Co gorsza powstają nowe źródła zagrożeń dla czystości środowiska i komfortu życia mieszkańców Krakowa. Największym z nich staje się motoryzacja. Coraz większym problemem jest zarówno emisja zanieczyszczeń, jak hałas komunikacyjny, zwłaszcza drogowy. Wzrósł w ostatnich latach także hałas związany z działalnością małych lokali produkcyjnych, usługowych lub lokali rozrywkowych. Ludziom przeszkadza także hałas linii elektroenergetycznych, spowodowany mikrowyładowaniami elektrycznymi na powierzchni przewodów, wskutek zjawiska ulotu (wyładowań niezupełnych w powietrzu).
Nie powiodło się – jak dotąd – również rozwiązanie problemu czystości wód. Z sieci wodociągowej korzysta już wprawdzie ponad 96 proc. mieszkańców, poprawiła się jakość wody, która trafia do krakowskich mieszkań i spada zapotrzebowanie na wodę dzięki racjonalizacji zużycia i uszczelnieniu sieci, ale system ten jest jednak wciąż niedoskonały. Nic dziwnego – zarówno krakowskie zakłady uzdatniania wody, jak i sieć wodociągowa eksploatowane są już od lat kilkudziesięciu, a część sieci – od ponad 100 lat.
Jeszcze większy problem stanowi czystość rzek, z których czerpie się wodę na potrzeby mieszkańców. Zagrożeniem jest tzw. eutrofizacja rzek, powodowana przede wszystkim przez odprowadzanie do nich niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych. Jednocześnie dobre, wydajne źródła wody podziemnej nie są, jak dotąd, dostatecznie wykorzystywane.
Do niedawna duża część krakowskich ścieków odprowadzana była do Wisły bez żadnego oczyszczenia. Przez ostatnich 5 lat – dzięki uruchomieniu mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków miejskich „Kujawy – ich ilość znacznie spadła. Do oczyszczalni tej i oczyszczalni w Płaszowie trafia teraz łącznie 99,6 proc. ścieków wprowadzanych do kanalizacji miejskiej. Zakłady, które nie odprowadzają ścieków do systemu kanalizacji miejskiej mają własne oczyszczalnie zakładowe. Największe z nich, ISPAT Polska Stal S.A. i Elektrociepłownia Łęg, wykorzystują oczyszczone ścieki w obiegu zamkniętym. Wciąż jednak brak nowoczesnej oczyszczalni dla znacznej części miasta.
Z gospodarowaniem zasobami wodnymi wiąże się jeszcze jeden problem. W obrębie granic administracyjnych Krakowa znajduje się odcinek Wisły o długości 36 km. Dorzecze górnej Wisły, w obrębie którego położony jest Kraków to obszar, gdzie wskaźniki opadu i odpływu znacznie przewyższają polską średnią. W ciągu kilku minionych lat w Krakowie dwukrotnie wystąpiły katastrofalne powodzie (w lipcu 1997 i w lipcu 2001 roku). Dlatego niezbędna jest modernizacja murów i obwałowań przeciwpowodziowych Wisły.
Wszystkie te problemy stały się podstawą do opracowania przez władze miasta „Programu Ochrony Środowiska na lata 2004 – 2011”

Strategia na najbliższe lata
Za sprawy dla Krakowa najpilniejsze uznano ochronę wód i poprawę gospodarki ściekowej, ochronę powietrza, ochronę przed hałasem oraz zabezpieczenie miasta przed powodziami. Na te cele zaplanowano teraz w budżecie najwięcej środków.
Trwa rozbudowa i modernizacja oczyszczalni ścieków miejskich w Płaszowie. Po jej zakończeniu możliwe będzie sprawne mechaniczno -biologiczne oczyszczanie wszystkich ścieków odprowadzanych do kanalizacji miejskiej w okresie bezdeszczowym i większości ścieków w okresach deszczowych. Ilość zanieczyszczeń trafiających do Wisły jeszcze bardziej się zmniejszy po planowanym uruchomieniu oczyszczalni Płaszów II (w roku 2006). Przewidziano również doprowadzenie miejskiej sieci kanalizacyjnej do osiedli peryferyjnych pozbawionych dotąd do niej dostępu.
Dziś gospodarka komunalna Krakowa w ok. 97 proc bazuje na wodach powierzchniowych. Dlatego poprawa jakości tych wód, w tym również ujmowanych dla celów pitnych, ma podstawowe znaczenie dla miasta. Wymaga to kosztownych procesów uzdatniania wody i modernizacji stacji uzdatniania.
Głównym źródłem wody dla Krakowa jest rzeka Raba (47 proc. ) , a także Rudawa ( 25 proc.), Dłubnia (ok. 15 proc.) i Sanka ( 10 proc). Wody Raby powyżej ujęcia klasyfikuje się w III klasie czystości, a wody Sanki, Rudawy i Dłubni nie odpowiadają normatywom (wg. klasyfikacji obowiązującej do 2003 roku).
Zakłady Uzdatniania Wody (ZUW), dzięki modernizacjom, zaopatrują jednak sieć miejską w wodę, która spełnia wszystkie wymagania rozporządzenia ministra zdrowia. Trwa sukcesywna modernizacja tych zakładów oraz wymiana starych przewodów wodociągowych na nowe. Modernizowany jest ZUW „Dłubina”, a w najbliższych latach to samo czeka ZUW „Bielany”.
W planach jest także ochrona ujęć wód mineralnych, np. modernizacja obiektów uzdrowiska Swoszowice i wznowienie eksploatacji wód leczniczych Mateczny, a także wykorzystanie wód geotermalnych występujących na terenie Przylasku Rusickiego dla budowy całorocznych basenów kąpielowych.
Podniesienie obwałowań Wisły na odcinku od stopnia wodnego Dąbie do stopnia Kościuszko ma poprawić system odwodnienia miasta, a zwłaszcza tej jego części, która stanowi zagrożenie w czasie stanów powodziowych.
Za bardzo ważne zadanie stojące przed Gminą Kraków uznano ochronę i kształtowanie zieleni miejskiej. Zaplanowano stworzenie mapy lokalnej roślinności i bazy danych zieleni miejskiej. Powstaną parki na terenie Nowej Huty, Podgórza, Krowodrzy. Już wymienia się drzewostan, rewaloryzuje Planty. Trwają prace na zlecenie Dyrekcji Jurajskich Parków Krajobrazowych nad nowelizacją aktów prawnych dotyczących parków, ich otuliny i rezerwatów na nich zlokalizowanych, a także ochrony obszarów, na których żyją chronione gatunki flory i fauny.
Przewidziano również ochronę powierzchni ziemi, w tym prowadzenie badań jakości gleb, likwidację dzikich wysypisk oraz prowadzenie rejestru zawierającego informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenia standardów jakości gleby. Zaplanowano także opracowanie mapy akustycznej miasta i oznaczenie miejsc, gdzie występują przekroczenia wartości dopuszczalnych. W podobny sposób mają zostać zlokalizowanie obszary, gdzie przekraczane są wartości dopuszczalne dla zanieczyszczeń powietrza.
Autorzy ekologicznej strategii miasta za bardzo ważną sprawę uznali budzenie społecznej świadomości i edukację ekologiczną. Realizacja tak poważnych zadań musi się bowiem odbywać przy pełnej akceptacji społecznej, wynikającej ze zrozumienia tej problematyki.
W Urzędzie Miasta Krakowa powstaje komputerowa baza danych o środowisku i jego stanie. Bieżąca rejestracja zmian i korygowanie założeń ma ułatwić realizację planów.
Ogólny koszt wdrożenia zadań, objętych Programem Ochrony Środowiska dla Miasta Krakowa w latach 2004-2007, przekroczy 1.567milionów PLN. Miasto ze swoich środków przeznaczy na ten cel prawie 65 mln PLN.
Najwięcej pieniędzy pochłonie ochrona wód i gospodarka ściekowa (ok. 620 mln PL), ochrona powietrza (ponad 506 mln PLN) i ochrona przed hałasem (162 mln PLN) oraz powodzią ( 94,55 mln PLN). Sporo środków zostanie przeznaczonych na zaopatrzenie w wodę, edukację, ochronę przyrody i krajobrazu, ochronę wód i powierzchni ziemi oraz przeciwdziałanie poważnym awariom.

Plany długoterminowe
Założeniem autorów długoterminowego programu ochrony środowiska – wybiegającego aż do roku 2011 – jest to, by racje społeczne, ekonomiczne i ekologiczne były traktowane równorzędnie. Jak podkreślają, można zachować naturalne zasoby w stanie umożliwiającym korzystanie z nich przez obecne i przyszłe pokolenia – ale tylko wtedy, gdy są na co dzień nie traci się z oczu zagadnień ochrony środowiska.
Za bardzo istotne zadanie długofalowe uznano ochronę terenów o cennych wartościach przyrodniczych i krajobrazowych. Wiąże się to z utrzymaniem bioróżnorodności i wdrożeniem systemu Natura 2000. W tej strategii chodzi o zapewnienie mieszkańcom jak najszerszej możliwości korzystania z zasobów zieleni miejskiej, a także tworzenie terenów zieleni, które w miarę możliwości mają łączyć się z terenami leśnymi.
Poważnym wyzwaniem jest zmniejszanie zagrożenia mieszkańców Krakowa hałasem, powodowanym przez środki transportu oraz ograniczenie hałasu pochodzącego ze źródeł przemysłowych i komunalnych.
Strategia długoterminowa przewiduje także zmniejszanie ryzyka wystąpienia poważnych awarii przemysłowych, wypracowanie procedur postępowania na wypadek, gdyby nie udało ich się uniknąć i programu zmniejszanie ich skutków dla mieszkańców i środowiska.
Celem długookresowym jest poprawa jakości wód powierzchniowych, ochrona wód podziemnych oraz racjonalizacja ich wykorzystania i odpowiednie zagospodarowanie stref ochronnych ujęć, a także budowa niezawodnego, odpowiadającego nowoczesnym standardom systemu odprowadzania i oczyszczania ścieków z całego miasta.
Długofalowy program ochrony Krakowa przed powodziami będzie realizowany między innymi przez przygotowanie odpowiedniego systemu odwadniania (kanalizacji opadowej) i udrożnienie rowów melioracyjnych o znaczeniu strategicznym dla odprowadzenia wód powodziowych. Kraków wspomoże też przedsięwzięcia ponadlokalne, m.in. zmierzające do zakończenia budowy zbiornika na rzece Skawie w Świnnej Porębie.
Program uwzględnia też inne wieloletnie zadania: ochronę i właściwe wykorzystanie zasobów glebowych, rekultywację terenów zdegradowanych, prowadzenie eksploatacji złóż kopalin zgodnie z obowiązującymi przepisami i warunkami koncesji, bez naruszenia wartości przyrodniczych, a także rekultywację terenów poeksploatacyjnych.