Kryteria zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do biopaliw
Jednym z wyzwań dla dynamicznie zmieniającego się rynku biopaliw są zapisy dyrektyw 2009/28/WE i 2009/30/WE UE, określające kryteria zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do biopaliw.
W dużym uproszczeniu dyrektywy te opisują m.in. wymagane poziomy redukcji emisji gazów cieplarnianych dzięki wykorzystaniu biopaliw, a oprócz tego warunki, jakie mają spełniać źródła pozyskiwania surowców do produkcji biopaliw. W konsekwencji, przyjęcie i stosowanie wymagań tych dyrektyw ma spowodować zahamowanie niekontrolowanej eksploatacji przyrody i ograniczyć jej degradację. Nałożenie na wytwórców biokomponentów i biopaliw nowych obowiązków będzie uciążliwe z uwagi na wydłużenie i skomplikowanie procedur związanych z dokumentowaniem przepływu surowców i produktów w powiązaniu z określaniem wielkości emisji gazów cieplarnianych w cyklu życia biopaliw, a także ze względu na konieczność uzyskania odpowiedniego certyfikatu potwierdzającego spełnienie kryteriów zrównoważonego rozwoju. Otrzymanie certyfikatu musi być poprzedzone pozytywnym wynikiem niezależnego audytu zewnętrznego.
Informacje wstępne
Podejmowane w Unii Europejskiej działania mające na celu ograniczenie emisji gazów cieplarnianych oraz promowanie zużycia energii ze źródeł odnawialnych przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony środowiska, a zwłaszcza ochrony terenów o dużej wartości przyrodniczej, mają swe umocowanie m.in. w dwóch ustanowionych w 2009 r. dyrektywach. Są to:
§ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (w dalszej treści nazywana w skrócie dyrektywą 2009/28/WE),
§ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/30/WE z 23 kwietnia 2009 r. zmieniająca dyrektywę 98/70/WE, odnoszącą się do specyfikacji benzyny i olejów napędowych oraz wprowadzająca mechanizm monitorowania i ograniczania emisji gazów cieplarnianych oraz zmieniającą dyrektywę Rady 1999/32/WE odnoszącą się do specyfikacji paliw wykorzystywanych przez statki żeglugi śródlądowej oraz uchylająca dyrektywę 93/12/EWG (w dalszej treści nazywana w skrócie dyrektywą 2009/30/WE).
Państwa członkowskie zostały zobowiązane do wprowadzenia w życie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych, niezbędnych do wykonania dyrektywy 2009/28/WE, najpóźniej do 5 grudnia 2010 r., natomiast w przypadku dyrektywy 2009/30/WE – obowiązek ten miał zostać zrealizowany do 31 grudnia 2010 r. Do 1 stycznia 2011 r. jedynie Niemcy i Austria implementowały do swoich krajowych przepisów wymagania określone we wskazanych dyrektywach.
W Polsce w obszarze wymagań dyrektyw na temat kryteriów zrównoważonego rozwoju dla biopaliw, przygotowany został przez Ministerstwo Gospodarki projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy o biokomponentach i biopaliwach ciekłych z 22 czerwca 2010 r. Aktualnie projekt ten jest wciąż na etapie uzgodnień. Zgodnie z wytycznymi UE, tylko biopaliwa spełniające kryteria zrównoważonego rozwoju będą mogły być wliczone do Narodowych Celów Wskaźnikowych i tylko z tytułu wprowadzenia na rynek takich biopaliw będzie możliwość skorzystania z potencjalnych ulg podatkowych.
W zakresie dotyczącym biopaliw dyrektywy stawiają następujący wymóg: aby biopaliwa mogły być zaliczane do krajowych celów w zakresie stosowania energii ze źródeł odnawialnych oraz w zakresie obowiązku redukcji emisji gazów cieplarnianych, muszą spełniać tzw. kryteria zrównoważonego rozwoju.
Wymogi stawiane w dyrektywie
Kryteria zrównoważonego rozwoju można podzielić na dwa obszary, a mianowicie: dotyczący pozyskiwania surowców do produkcji biopaliw przy jednoczesnym zachowaniu ochrony obszarów o dużym znaczeniu przyrodniczym, a także drugi obszar – dotyczący minimalnych wymaganych do osiągnięcia poziomów redukcji emisji gazów cieplarnianych z biopaliw w porównaniu do stosowania paliw kopalnych/tradycyjnych.
Surowce do produkcji biopaliw spełniających kryteria zrównoważonego rozwoju nie mogą być uzyskiwane z następujących terenów:
· mających w styczniu 2008 r. lub później statusu obszarów o wysokiej wartości bioróżnorodności – są to lasy pierwotne i inne zalesione grunty z gatunkami rodzimymi, gdzie nie istnieją widoczne ślady działalności człowieka, obszary wyznaczone do ochrony przyrody lub do ochrony rzadkich, zagrożonych ekosystemów bądź gatunków, obszary trawiaste o wysokiej bioróżnorodności,
· zasobnych w pierwiastek węgla, które w styczniu 2008 r. posiadały poniższy status, ale już go nie posiadają: tereny podmokłe – tereny pokryte lub nasączane wodą stale lub przez znaczną część roku, obszary stale zalesiane – tereny obejmujące więcej niż 1 ha z drzewami o wysokości powyżej 5 metrów i z pokryciem powierzchni przez korony drzew powyżej 30%, obszary obejmujące więcej niż 1 ha z drzewami o wysokości powyżej 5 m i z pokryciem powierzchni przez korony drzew od 10% do 30% oraz będących w styczniu 2008 r. torfowiskami, chyba że udowodniono, iż uprawa i zbiór tych surowców nie powoduje osuszania gruntów wcześniej niepodlegających osuszaniu,
· surowce rolne uprawiane we Wspólnocie Europejskiej i wykorzystywane do produkcji biopaliw muszą być pozyskiwane wg obowiązujących zasad dotyczących dobrej kultury rolnej, tzn. muszą spełniać minimalne wymogi dotyczące zasad dobrej kultury rolnej, zgodnej z ochroną środowiska (wg rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009 z 19 stycznia 2009 r.).
Wymóg dot. redukcji emisji gazów
W zakresie wymaganego poziomu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych dzięki wykorzystywaniu biopaliw, to według kryteriów zrównoważonego rozwoju, redukcja ta musi wynosić co najmniej 35% (dla instalacji produkujących biopaliwa działających 23 stycznia 2008 r. wymóg ten będzie obowiązywał od 1 kwietnia 2013 r.).
Od 1 stycznia 2017 r. ograniczenie to ma być na poziomie co najmniej 50%. Dla instalacji, które rozpoczną produkcję 1 stycznia 2017r. lub później redukcja od 1 stycznia 2018 r. musi wynosić 60%.
Emisje gazów cieplarnianych w cyklu życia biopaliw oblicza się zgodnie z metodologią określoną w dyrektywach 2009/28/WE i 2009/30/WE.
Biopaliwa, aby mogły być uznane za spełniające kryteria zrównoważonego rozwoju, muszą mieć wykazaną zgodność z tymi kryteriami. Wiarygodność i poprawność informacji oraz spełnianie kryteriów muszą być potwierdzone przez niezależny audyt. Pozytywny wynik takiego audytu i uzyskany w jego rezultacie certyfikat jest potwierdzeniem zgodności realizowanych działań z wymaganiami zatwierdzonego systemu zarządzania w zakresie kryteriów zrównoważonego rozwoju, określonych w dyrektywach 2009/28/WE i 2009/30/WE.
Aktualnie jedynymi uznanymi prawnie systemami są ISCC (International Sustainability & Carbon Certification) i REDcert (Renewable Energy Directive Certification). Są to systemy obowiązujące w Niemczech, zatwierdzone przez Federalny Urząd ds. Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (Bundesanstalt für Landwirtschaft und Ernährung BLE) – urząd odpowiedzialny za wprowadzenie postanowień dyrektyw na rynku niemieckim.
Posiadanie certyfikatów zarejestrowanych przez ISCC lub REDcert jest warunkiem koniecznym do wprowadzania biokomponentów/biopaliw na rynek niemiecki.
System ISCC może być stosowany także w krajach poza UE. Organizacja ISCC wniosła do Komisji Europejskiej wniosek o uznanie systemu ISCC w całej UE – aktualnie oczekuje się na odpowiedź.
W ramach systemów wymagane jest pozyskiwanie i gromadzenie następujących informacji oraz danych:
|
Wymagana dokumentacja:
Na etapie przyjęcia surowca:
· podstawowe dane dostawcy,
· dokumenty dostawy dla każdej dostarczanej partii surowca, uwzględniające nr identyfikacyjny partii, nr certyfikatu wraz z nazwą systemu certyfikacji, rodzaj surowca, data przyjęcia, ilość surowca spełniającego kryteria zrównoważonego rozwoju (np. wyrażona procentowo), ilość emisji gazów cieplarnianych – emisja przypisana do wyrobu w kg CO2 na tonę przyjętego surowca, określenie środka transportu surowca do miejsca przyjęcia wraz z informacją o odległości od dostawcy/załadunku do miejsca przyjęcia/rozładunku,
· dokumentacja dotycząca magazynowania surowca,
· umowy/kontrakty z dostawcami surowców oraz z firmami transportowymi, magazynami zewnętrznymi.
W zakresie procesów technologicznych:
· identyfikacja procesów/etapów wraz z monitoringiem i kluczowymi danymi (sterowanie operacyjne),
· wydajność produkcji,
· emisje gazów cieplarnianych,
· czynniki alokacji/alokacja,
· system bilansu masy z przypisaną właściwą emisją GHG.
Dotyczące sprzedaży produktu:
· dane podstawowe klientów,
· umowy z odbiorcami, umowy na transport, magazynowanie,
· dokumenty sprzedaży dla każdej sprzedawanej partii produktu, uwzględniające nr identyfikacyjny partii, nr certyfikatu wraz z nazwą systemu certyfikacji, rodzaj produktu, data odbioru, ilość produktu spełniającego kryteria zrównoważonego rozwoju (np. wyrażona procentowo), ilość emisji gazów cieplarnianych – emisja przypisana do wyrobu w kg CO2 na tonę produktu, poziom redukcji emisji GHG,
· bilans masy wraz z emisją GHG i alokacją.
|
System bilansu masy
Łańcuch produkcji biopaliw składa się z wielu elementów, poczynając od pola uprawnego, po dystrybucję paliwa. Surowce rolne ulegają przetworzeniu najpierw w produkty pośrednie, a następnie w produkty końcowe. W celu spełnienia określonych wymagań należy wykazać zgodność w odniesieniu do produktu końcowego.
Metoda, za pomocą której łączy się informacje lub założenia dotyczące surowców lub produktów pośrednich z założeniami dotyczącymi produktów końcowych, to tzw. łańcuch dowodowy. Łańcuch ten obejmuje wszystkie etapy od produkcji surowców – aż do wprowadzenia paliw do obrotu. Jedną z metod ustanowionych dla potrzeb łańcucha dowodowego jest metoda bilansu masy.
Dyrektywy 2009/28/WE i 2009/30/WE wymagają, aby w celu wykazania zgodności biopaliw z kryteriami zrównoważonego rozwoju stosowany był system bilansu masy.
Umożliwia on śledzenie właściwości zrównoważonego rozwoju dla całego łańcucha produkcji/dostaw i cyklu życia biopaliwa.
System bilansu masy:
· umożliwia mieszanie partii surowców lub biopaliw o różnych właściwościach zrównoważonego rozwoju,
· wymaga, aby informacje na temat właściwości zrównoważonego rozwoju, a także wielkości partii, o których mowa w lit. a), pozostały przypisane mieszance,
· stanowi, że suma wszystkich partii wycofanych z mieszanki jest opisana jako posiadająca te same właściwości zrównoważonego rozwoju i w takich samych ilościach, jak suma wszystkich partii dodanych do mieszanki […]”(Dyrektywa 2009/30/WE).
|
Fragment Komunikatu KE w sprawie dobrowolnych systemów i wartości standardowych w systemie kryteriów zrównoważonego rozwoju dla biopaliw i biopłynów UE:
„2.2.3. System bilansu masy
(…) System bilansu masy oznacza system, w którym „właściwości dotyczące zrównoważonego rozwoju” zostają przypisane do poszczególnych „partii”.
Właściwości dotyczące zrównoważonego rozwoju powinny na przykład obejmować:
· dane wykazujące zgodność z kryteriami zrównoważonego rozwoju określonymi w dyrektywie, oraz/lub
· oświadczenie, że wykorzystane surowce otrzymano w sposób, który spełnia zawarte w dyrektywie kryteria zrównoważonego rozwoju dotyczące terenów, oraz/lub
· wielkość emisji gazów cieplarnianych, oraz/lub
· opis wykorzystanego surowca, oraz/lub
· oświadczenie o treści: „proces produkcji otrzymał certyfikat typu X przyznany przez uznany system dobrowolny Y” itp.
Właściwości dotyczące zrównoważonego rozwoju powinny zawierać informację na temat kraju pochodzenia surowca.
Jeżeli pomieszane są partie o różnych właściwościach dotyczących zrównoważonego rozwoju (lub pozbawione tych właściwości), mieszance przypisuje się wielkości i właściwości dotyczące zrównoważonego rozwoju każdej partii. Jeżeli mieszanka zostaje podzielona, każdej wydzielonej z niej partii można przypisać którykolwiek z zestawów właściwości dotyczących zrównoważonego rozwoju (wraz z wielkościami), jednak w taki sposób, aby kombinacja wszystkich wydzielonych z mieszanki partii charakteryzowała się takimi samymi wielkościami przypisanymi do każdego z zestawów właściwości dotyczących zrównoważonego rozwoju jak sama mieszanka. „Mieszanka” może przyjąć dowolną formę, w ramach której partie w normalnych warunkach stykałyby się ze sobą fizycznie, np. w kontenerze, w zakładzie lub miejscu przetwórczym lub przeładunkowym (określonym jako obszar geograficzny o dokładnie wyznaczonych granicach, na terenie którego produkty mogą być mieszane).
Równowaga w systemie może być zapewniana w sposób ciągły w czasie, nie powinien jednak występować „deficyt”, tj. sytuacja, w której w jakimkolwiek momencie wycofywano by więcej materiału o zrównoważonych właściwościach niż dodano. Ewentualnie równowagę można zapewniać w odpowiednich okresach czasu i regularnie ją kontrolować. W obu wypadkach należy opracować odpowiednie rozwiązania w celu zapewnienia przestrzegania stanu równowagi.”
|
Obliczenia emisji ghg (gazów cieplarnianych)
Emisja gazów cieplarnianych w całym cyklu życia paliw oznacza wszystkie emisje netto CO2, CH4 i N2O, które można przypisać paliwu (także wszystkim jego dodanym komponentom) lub dostarczonej energii. Obejmuje to wszystkie właściwe etapy – od wydobycia lub uprawy włącznie, poprzez zmianę sposobu użytkowania gruntów, transport i dystrybucję, przetwarzanie i spalanie, niezależnie od tego, skąd pochodzą emisje (def. z dyrektywy 2009/30/WE).
Emisja gazów cieplarnianych w przeliczeniu na jednostkę energii oznacza całkowitą masę emisji gazów cieplarnianych będących równoważnikami CO2 związanych z paliwem, podzieloną przez całkowitą wartość energetyczną paliwa lub dostarczonej energii (w przypadku paliwa wyrażoną jako jego dolna wartość opałowa) (def. z dyrektywy 2009/30/WE).
Zgodnie z zapisami dyrektywy 2009/28/WE i 2009/30/WE:
· Emisję gazów cieplarnianych spowodowaną produkcją i stosowaniem biopaliw w całym cyklu życia oblicza się w następujący sposób:
E = eec + el + ep + etd + eu – esca – eccs – eccr – eee ,
gdzie:
E = całkowita emisja spowodowana stosowaniem paliwa,
eec = emisja spowodowana wydobyciem lub uprawą surowców,
el = emisja roczna spowodowana zmianami pokładów/ilości pierwiastka węgla w związku ze zmianą sposobu użytkowania gruntów,
ep = emisja spowodowana procesami technologicznymi,
etd = emisja spowodowana transportem i dystrybucją,
eu = emisja spowodowana stosowanym paliwem,
esca = wartość ograniczenia emisji wynikającego z akumulacji węgla w glebie dzięki lepszej gospodarce rolnej,
eccs = ograniczenie emisji spowodowane wychwytywaniem dwutlenku węgla i jego geologicznym magazynowaniem,
eccr = ograniczenie emisji spowodowane wychwytywaniem dwutlenku węgla i jego zastępowaniem,
eee = ograniczenie emisji spowodowane zwiększoną produkcją energii elektrycznej w wyniku kogeneracji.
· Emisja gazów cieplarnianych z paliw, E, wyrażona jest w gramach przeliczeniowych CO2 na MJ paliwa, gCO2eq/MJ. […).
· Wartość emisji spowodowanych procesami technologicznymi, ep obejmuje emisje spowodowane samymi procesami technologicznymi, odpadami i wyciekami oraz produkcją chemikaliów lub wyrobów stosowanych w procesach technologicznych.
· Emisja spowodowana transportem i dystrybucją, etd obejmuje emisje spowodowane transportem i magazynowaniem surowców oraz półproduktów, a także magazynowaniem i dystrybucją wyrobów gotowych.
· Jeśli w procesie produkcji paliwa równocześnie powstaje paliwo, dla którego oblicza się emisje, oraz jeden lub więcej produktów („produkty uboczne”), emisję gazów cieplarnianych dzieli się pomiędzy paliwo lub jego produkt pośredni i produkty uboczne proporcjonalnie do ich zawartości energetycznej (określonej na podstawie wartości opałowej dolnej w przypadku produktów ubocznych innych niż energia elektryczna).
· Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych z biopaliw oblicza się w następujący sposób:
OGRANICZENIE = (EF – EB)/EF ,
Gdzie:
· EB=całkowita wartość emisji z biopaliwa,
· EF=całkowita emisja z kopalnego odpowiednika biopaliwa.
· W przypadku biopaliw, wartość odpowiednika kopalnego (EF) to najnowsza, najbardziej aktualna dostępna wartość średnich emisji pochodzących z kopalnej części benzyny i oleju napędowego wykorzystanych na terytorium Wspólnoty, podana na mocy dyrektywy 2009/30/WE.
W przypadku braku takich danych stosowana jest wartość 83,8 gCO2eq/MJ.
Sposoby obliczania emisji
W celach realizacji dyrektyw 2009/28/WE i 2009/30/WE, możliwe są trzy sposoby obliczania emisji GHG:
· użycie wartości standardowych określonych w dyrektywach (jeżeli wartość standardowa ograniczenia emisji gazów cieplarnianych dla danej ścieżki produkcji biopaliw została określona w załącznikach ww. dyrektyw i jeżeli wartość el dla tych biopaliw obliczona zgodnie z odpowiednimi załącznikami przedmiotowych dyrektyw jest równa zero lub jest mniejsza od zera, poprzez zastosowanie tej wartości standardowej),
· wykonanie własnych obliczeń na bazie danych rzeczywistych (obliczenia wg wzoru zawartego w dyrektywach),
· obliczenie emisji przy użyciu wartości standardowych oraz danych rzeczywistych (poprzez zastosowanie wartości będącej sumą czynników ze wzoru, o którym mowa w załącznikach wymienionych. dyrektyw, gdzie szczegółowe wartości standardowe określone w dyrektywach mogą być użyte dla niektórych czynników, a wartości rzeczywiste, obliczone zgodnie z metodologią określoną w przedmiotowych dyrektywach, dla wszystkich innych czynników).
Zakład produkcyjny musi określić rodzaj stosowanego rozwiązania – jeden z trzech wspomnianych.
|
Wyciąg z treści dyrektywy 2009/30/WE:
„2. Do dnia 31 marca 2010 r. państwa członkowskie przedkładają Komisji sprawozdanie zawierające wykaz obszarów na ich terytorium, zaklasyfikowanych na poziomie 2 w Nomenklaturze jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NUTS) lub na bardziej szczegółowym poziomie NUTS zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja 2003 r. w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NUTS), na których to obszarach normalny poziom emisji gazów cieplarnianych wynikających z uprawy surowców rolnych może być niższy od poziomu emisji określonego pod pozycją »Szczegółowe wartości standardowe dotyczące upraw« w załączniku IV część D do niniejszej dyrektywy lub równy temu poziomowi, łącznie z opisem metody i danych wykorzystanych do sporządzenia wykazu. Metoda ta uwzględnia charakterystykę gleby, klimat i spodziewany poziom zbioru surowców.
Wartości standardowe, określone w załączniku IV część A, oraz szczegółowe wartości standardowe dla upraw, określone w załączniku IV część D, mogą być stosowane wyłącznie w przypadku surowców:
a) uprawianych poza terytorium Wspólnoty;
b) uprawianych na obszarach Wspólnoty wymienionych w wykazach, o których mowa w ust. 2; lub
c) będących odpadami lub pozostałościami innymi niż pozostałości pochodzące z rolnictwa, akwakultury i rybołówstwa.
W odniesieniu do upraw biopaliw nieuwzględnionych w lit. a), b) lub c) stosuje się wartości rzeczywiste.”
Jako że Polska nie opracowała takiego wykazu (prace nadal trwają), polskie firmy nie mogą posługiwać się wartościami standardowymi.
|
W dobie zwiększających się wymagań odnośnie ochrony środowiska oraz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych również rynek biopaliwowy został objęty takimi wymaganiami. Spełnienie ich ma m.in. doprowadzić do znacznej redukcji emisji gazów cieplarnianych w cyklu życia paliw. Niestety, unijne regulacje nie zostały implementowane we wszystkich krajach Wspólnoty w wymaganym terminie, i to może skutkować problemami w realizacji zaplanowanych celów, a także trudnościami w obszarze handlowym.
Źródła
1. Dyrektywa 2009/28/WE (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE).
2. Dyrektywa 2009/30/WE (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady 2009/30/WE z 23 kwietnia 2009r. zmieniająca dyrektywę 98/70/WE odnoszącą się do specyfikacji benzyny i olejów napędowych oraz wprowadzającą mechanizm monitorowania i ograniczania emisji gazów cieplarnianych oraz zmieniającą dyrektywę Rady 1999/32/WE odnoszącą się do specyfikacji paliw wykorzystywanych przez statki żeglugi śródlądowej oraz uchylająca dyrektywę 93/12/EWG).
3. Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie dobrowolnych systemów i wartości standardowych w systemie kryteriów zrównoważonego rozwoju dla biopaliw i biopłynów UE (2010/C 160/01) z 19.06.2010 r.
4. Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie praktycznego wdrożenia unijnego systemu kryteriów zrównoważonego rozwoju biopaliw i biopłynów oraz obowiązujących zasad obliczeń w odniesieniu do biopaliw (2010/C 160/02) z 19.06.2010 r.
5. Decyzja Komisji Europejskiej z 12 stycznia 2011 r. w sprawie niektórych rodzajów informacji na temat biopaliw i biopłynów przedstawianych przez podmioty gospodarcze państwom członkowskim (notyfikowana jako dokument nr C(2011) 36)(2011/13/UE).
7. http://ec.europa.eu/energy/renewables/transparency_platform_en.htm.
8. ISCC 201: System Basics for certification of sustainable biomass and bioenergy; ISCC 10-04-19 V1.15 (www.iscc-system.org).
9. ISCC 203: Requirements for Traceability; ISCC 10-04-19 V1.15 (www.iscc-system.org).
Marta Skrzyńska, pełnomocnik zarządu ds. systemów ISO,
Dział Systemów Zarządzania Rafinerii Trzebinia
 Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej |
