Mały krok do przodu w Naturę 2000

Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. intensyfikowane są w naszym kraju prace związane z Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000 w aspekcie jej wdrażania, funkcjonowania, informacji i współpracy na różnych szczeblach administracji. W ciągu kilku minionych lat coraz umiejętniej i bardziej rzeczowo propagowana jest idea potrzeby ochrony strategicznych z punktu widzenia Europy miejsc wartościowych przyrodniczo, występujących na terenie Polski.



W oparciu o doświadczenia wypracowane w krajach Europy Zachodniej poznajemy najodpowiedniejsze sposoby zabezpieczania tych miejsc, ich funkcjonowania, a także umiejętności zarządzania. Wszystkie te kwestie nie należą do łatwych, zważywszy na szereg braków i błędów, jakie popełniono w naszym kraju przy wyznaczaniu obszarów Natura 2000. Nie ma odwrotu od przyjętych przez Polskę zobowiązań w zakresie europejskiej ochrony przyrody. Poza tym zmuszeni jesteśmy do szybszego niż dotąd wdrażania i rzeczywistej ochrony obszarów o walorach przyrodniczych ważnych dla całej Europy. Obecne kierownictwo Ministerstwa Środowiska zakłada, że proces wyznaczania obszarów Natura 2000 na terenie naszego kraju powinien zakończyć się w 2008 r.

W woj. wielkopolskim w połowie lutego 2008 r. wyznaczonych jest 18 obszarów (tab. 1) specjalnej ochrony ptaków (OSO), wytyczonych w oparciu o „Dyrektywę 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków” (nazywaną Dyrektywą Ptasią). Obszary te przedstawiono w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (DzU nr 229, poz. 2313 ze zmianami). Wyróżniono również 29 (tab. 2) specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO), których wyznaczenie wynika z „Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory” (zwana Dyrektywą Siedliskową). Należy przypomnieć, że w świetle obowiązujących przepisów grupa obszarów wymienionych w tab. 1 ma pełnoprawny status obszarów Natura 2000, natomiast prezentowane w tab. 2 specjalne obszary ochrony, których zadaniem jest ochrona cennych siedlisk i roślin lub innych niż ptaki gatunków zwierząt, mimo że jeszcze nie jest formalnie zatwierdzona przez Komisję Europejską oraz stosownym rozporządzeniem ministra, wymagają takiego samego zabezpieczenia jak tereny włączone już do omawianej sieci. Naturalnie takie sposoby ochronności dla tego rodzaju siedliskowych miejsc regulują zarówno przepisy Unii Europejskiej, jak i krajowe, głównie Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (DzU nr 92, poz. 880 ze zmianami). Z obszaru woj. wielkopolskiego były też zgłaszane do Komisji Europejskiej przez organizacje pozarządowe także inne tereny (ok. 20) w ramach wykazów nazywanych Shadow List. Niestety, informacje o tych ostatnich obszarach co pewien czas pojawiają się i znikają ze stron internetowych Ministerstwa Środowiska. Jakie aktualnie tereny są przeznaczone do zabezpieczenia z tzw. Shadow List, nie wiadomo, a przecież zgodnie z prawem i te miejsca wymagają ochrony! Mankamentem niektórych zgłaszanych przez organizacje pozarządowe obszarów jest brak prezentowania ich granic. Tego rodzaju sytuacja uniemożliwia prawidłowe zabezpieczenie walorów takiego proponowanego pod ochronę obiektu. Brak wskazania choćby wstępnych granic obszaru może doprowadzić do podjęcia z jednej strony nazbyt asekuranckich decyzji, a z drugiej umożliwić powstanie inwestycji uciążliwej dla walorów danego terenu.

Aktualnie w woj. wielkopolskim funkcjonuje 47 obszarów Natura 2000, które łącznie stanowią 20,65% powierzchni województwa. Z analizy tabel 1 i 2 wynika, że w województwie usytuowane są przyrodniczo wartościowe obszary Natura 2000 o niewielkiej powierzchni rzędu ok. 1 ha (np. obszary SOO: Kopanki, Sieraków), jak i rozległe powierzchniowo (liczące po kilkadziesiąt tysięcy ha) i zróżnicowane środowiskowo kompleksy (np. obszary OSO: Puszcza Notecka, Dolina Środkowej Warty, Puszcza nad Gwdą, Dąbrowy Krotoszyńskie czy obszary SOO: Dolina Noteci i Dąbrowy Krotoszyńskie). Z pewnością liczba obszarów w woj. wielkopolskim jeszcze wzrośnie, gdyż szereg bardzo ważnych przyrodniczo miejsc, np. Lasy Żerkowsko-Czeszewskie, pozostaje poza oficjalnym wykazem. 

Lp.	Kod	Nazwa	Pow. [ha]	% pow. województwa
1.	PLB300007	DĄBROWY KROTOSZYŃSKIE	34245,3	1,15
2.	PLB020001	DOLINA BARYCZY	13243	0,44
3.	PLB300006	DOLINA MAŁEJ WEŁNY POD KISZKOWEM	1252,3	0,04
4.	PLB300013	DOLINA SAMICY	2391	0,08
5.	PLB300001	DOLINA ŚRODKOWEJ NOTECI I KANAŁU BYDGOSKIEGO	21180,5	0,71
6.	PLB300002	DOLINA ŚRODKOWEJ WARTY	52832,8	1,77
7.	PLB080005	JEZIORA PSZCZEWSKIE  DOLINA OBRY	6796,5	0,23
8.	PLB300009	JEZIORO ZGIERZYNIECKIE	552,8	0,02
9.	PLB320016	LASY PUSZCZY NAD DRAWĄ	15366,3	0,52
10.	PLB300003	NADNOTECKIE ŁĘGI	16058,1	0,54
11.	PLB040004	OSTOJA NADGOPOLAŃSKA	3191,7	0,11
12.	PLB300017	OSTOJA ROGALIŃSKA	21763,1	0,73
13.	PLB3000111	POJEZIERZE SŁAWSKIE	21884,1	0,73
14.	PLB100001	PRADOLINA WARSZAWSKO-BERLIŃSKA	1443,5	0,05
15.	PLB300012	PUSZCZA NAD GWDĄ	50116,4	1,68
16.	PLB300015	PUSZCZA NOTECKA	136167,5	4,57
17.	PLB300004	WIELKI ŁĘG OBRZAŃSKI	23431,1	0,79
18.	PLB300005	ZBIORNIK WONIEŚĆ	2802,1	0,09
		RAZEM	424718,10	14,25

Wspomniana ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. nałożyła na nadzorującego obszarami Natura 2000 wojewodę wykonanie planów ochrony w okresie 5 lat od momentu ustanowienia obszaru. W woj. wielkopolskim zgodnie z ustawą do końca 2009 r. powinny powstać plany ochrony dla ośmiu obszarów OSO, wyznaczonych przywołanym powyżej rozporządzeniem Ministra Środowiska z 2004 r. W wyniku zabezpieczenia przez Wojewodę Wielkopolskiego odpowiednich środków budżetowych przystąpiono w 2007 r. do realizacji w cyklu dwuletnim projektów planów ochrony dla następujących obszarów OSO: Nadnoteckie Łęgi, Zbiornik Wonieść i Dolina Środkowej Warty. Plany te zostaną zakończone w końcu 2008 r. Jednocześnie dla pozostałych pięciu obszarów OSO przygotowywane są obecnie przetargi na wykonanie projektów planów ochrony. W związku z tym, że większość spośród nich to tereny rozciągające się na obszarach dwóch województw konieczne było przygotowanie specjalnych porozumień o współpracy i finansowaniu między wojewodami. I tak Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu przeprowadzi procedury dla projektów planów ochrony w latach 2008-2009 dla dwóch obszarów: Wielkich Łęgów Obrzańskich oraz Doliny Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego. Z kolei urzędy wojewódzkie w Bydgoszczy, Wrocławiu i Łodzi doprowadzą do przygotowania projektów planów ochrony odpowiednio dla: Ostoi Nadgoplańskiej, Doliny Baryczy, Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Należy podkreślić, że wykonanie tego rodzaju opracowań wymaga interdyscyplinarnego zespołu oraz poniesienia przez wymienione urzędy znacznych nakładów finansowych.

Efekty pierwszego etapu pracy z 2007 r., dotyczącego planów, pokazują, jak ważna jest, dla różnorodnych decydentów wiedza o: zasobach przyrodniczych tych terenów, zagrożeniach, planach i zamierzeniach samorządów lokalnych oraz zalecanych sposobach zarządzania. Dopiero uzyskanie czytelnego obrazu przebiegu granic poszczególnych obszarów przy pełnej informacji o faktycznych walorach przyrodniczych oraz odpowiednim zarządzaniu umożliwią rzeczywiste nadzorowanie i ochronę wskazanych gatunków lub siedlisk naobszarach Natura 2000. A zatem są przesłanki, aby sądzić, że w ciągu najbliższych dwóch lat w woj. wielkopolskim będziemy mogli świadomie zarządzać i nadzorować ośmioma obszarami utworzonymi na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Wspomniane opracowania to także zasób wiedzy dla wszystkich inwestorów. Plany ochrony i zawarte w nich zalecane sposoby zarządzania to narzędzia czytelne dla pracowników różnych urzędów, potencjalnych inwestorów, a także dla wielu właścicieli gruntów położonych w omawianych obszarach. 

Lp.	Kod	Nazwa	Pow. [ha]	% pow. województwa
1.	PLH300016	Bagno Chlebowo	465,3	0,02
2.	PLH300028	Barłożnia Wolsztyńska	22	0,001
3.	PLH300001	Biedrusko	9641,7	0,32
4.	PLH300002	Dąbrowy Krotoszyńskie	34225,2	1,15
5.	PLH300003	Dąbrowy Obrzyckie	885,2	0,03
6.	PLH320048	Diabelskie Pustacie	0,05
7.	PLH300004	Dolina Noteci	38651,7	1,30
8.	PLH320025	Dolina Piławy	3,2	0,0001
9.	PLH300017	Dolina Rurzycy	1211,9	0,04
10.	PLH300005	Fortyfikacje w Poznaniu	137,4	0,005
11.	PLH300030	Huby Grzebieniskie	6,1	0,0002
12.	PLH080002	Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry	6796,3	0,23
13.	PLH300018	Jezioro Brenno	79,5	0,003
14.	PLH040007	Jezioro Gopło	3192,3	0,11
15.	PLH300006	Jezioro Kubek	1048,8	0,04
16.	PLH300008	Kopanki	0,5
17.	PLH020041	Ostoja nad Baryczą	15788,2	0,53
18.	PLH300009	Ostoja Nadwarciańska	26653,1	0,89
19.	PLH300010	Ostoja Wielkopolska	8427,1	0,28
20.	PLH300007	Ostoja Zgierzyniecka	574,9	0,02
21.	PLH300026	Pojezierze Gnieźnieńskie	11234,4	0,38
22.	PLH300021	Poligon w Okonku	2179,7	0,07
23.	PLH100006	Pradolina Bzury-Neru	1103,5	0,04
24.	PLH300011	Puszcza Bieniszewska	954	0,03
25.	PLH300012	Rogalińska Dolina Warty	14753,6	0,49
26.	PLH300013	Sieraków	1
27.	PLH300019	Torfowisko Rzecińskie	236,4	0,008
28.	PLH320046	Uroczyska Puszczy Drawskiej	7007,2	0,23
29.	PLH300014	Zachodnie Pojezierze Krzywińskie	5494,8	0,18
		RAZEM	1907750	6,40

Przy obecnych uwarunkowaniach prawnych na potrzeby ochrony przyrody muszą się znaleźć środki głównie w budżecie państwa. Jednorazowe finansowanie akcji (raz na 20 lat) związanych z planami ochrony nie zapewni zabezpieczenia tych obiektów. To dopiero początek wieloletnich wydatków niezbędnych do realizacji zadań, rekompensat czy prawidłowego zarządzania. Nadzorowanie przez wojewodę zasobów wartościowych w obrębie form ochrony w tym w obszarach Natura 2000 wymaga, aby w jego służbach pracowali wykwalifikowani specjaliści z zakresu botaniki, zoologii, gospodarowania zasobami wód, mający również umiejętności w posługiwaniu się programami GIS. Taki zakres zadań stawiany przed pracownikami lub kandydatami na pracowników urzędów powoduje, że osoby takie powinny być odpowiednio wysoko opłacane. Obecnie z urzędów wojewódzkich oraz z parków krajobrazowych odchodzi wielu wysokiej klasy specjalistów od ochrony przyrody, ludzi dobrze przygotowanych i wykształconych, a jedynym powodem są bardzo niskie zarobki.

Nie wolno też zapominać, że jednostki zarządzające i nadzorujące obszary chronione muszą dysponować nowoczesnym sprzętem, w tym samochodami terenowymi. Grupy osób, które wykonują lub będą wykonywały zadania związane z obszarami Natura 2000, muszą mieć możliwość dostępu do wielu różnych urządzeń technicznych, które umożliwią natychmiastowe działania. To nie jest grupa urzędników podejmujących decyzje tylko zza biurka.

Zatem niezbędne są środki finansowe na realizację niektórych zabiegów z zakresu ochrony czynnej, wyznaczonych w planach ochrony, na płace dobrze wykształconych specjalistów, a także na różnorodny sprzęt, umożliwiający bez ograniczeń wykonanie zadań zawartych w odpowiednich aktach prawa.

Naturalnie niektóre z celów wskazanych także dla obszarów Natura 2000 realizowane są w oparciu o przekazane do naszego kraju przez Unię Europejską środki w ramach konkretnych, wyznaczonych zadań. Przykładowo przyjazne środowisku użytkowanie terenów rolniczych jest konieczne dla zachowania wielu ważnych przyrodniczo siedlisk, a także dla utrzymania populacji niektórych gatunków roślin i zwierząt. W celu realizacji powyższego niezbędny jest udział rolników, którzy ze względu na pewne ograniczenia w wykonywaniu swoich prac polowych mogą skorzystać z instrumentu finansowego, jakim jest program rolno-środowiskowy. W obecnej wersji prowadzony jest on w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na okres 2007-2013. Z dopłat z tego programu można korzystać w całej Polsce, natomiast rolnicy gospodarujący na obszarach Natura 2000 mogą o nie zabiegać w ramach wysoko finansowanego Pakietu 5. Wsparcie ze środków unijnych przeznaczono także na zalesianie gruntów rolnych oraz zalesienie gruntów innych niż rolne. Polega ono na pomocy dla osób zakładających pierwszą uprawę na gruntach nierolnych i na gruntach, na których zaprzestano produkcji rolnej. Płatności za zalesienia przewidziano również w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Beneficjentami będą te osoby, które podejmą działalność w lasach, wykraczającą poza określone przepisy dotyczące lasów. Ustalono także płatności dla osób prywatnych będących właścicielami lasów usytuowanych w obszarach Natura 2000, na pokrycie kosztów poniesionych w związku z ograniczeniami w możliwości korzystania z tych lasów, a wynikających z zaleceń i wdrażania Dyrektywy Ptasiej lub Siedliskowej. W tej chwili szereg projektów zlokalizowanych w sieci lub związanych z siecią Natura 2000, a finansowanych przez Unię ma większe szanse na uzyskanie dofinansowania w porównaniu z obszarami o nieco niższych walorach przyrodniczych.

W latach 2007-2013 w obrębie obszarów Natura 2000 lub w ich sąsiedztwie mogą być finansowane projekty lub programy wykorzystujące fundusze, przykładowo w oparciu o:

·                                                        Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW),

·                                                        Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR),

·                                                        Europejski Fundusz Społeczny (EFS),

·                                                        Europejski Fundusz Rybactwa (EFR),

·                                                        Instrument Finansowy na rzecz Środowiska (LIFE+),

·                                                        VII Program Ramowy (PRVII).

Szczegółowe omówienie zasad finansowania wymienionych powyżej i innych funduszy przedstawiono w podręczniku pt. „Finansowanie sieci Natura 2000”, który przeznaczono dla przedstawicieli władz odpowiedzialnych za przygotowanie krajowych i regionalnych programów w latach 2007-2013. 

W ostatnim okresie nastąpiło przyspieszenie w nadrabianiu zaległości w kwestii współpracy i komunikowania się jednostek odpowiedzialnych za ochronę przyrody w obszarach Natura 2000, przedstawicieli świata nauki, samorządów lokalnych, organizacji i stowarzyszeń pozarządowych oraz zainteresowanych właścicieli działek, które włączono w obszar Natura 2000. Tego rodzaju spotkania, dyskusje i wspólne wyjazdy terenowe związane były z brytyjsko-holendersko-polskim projektem twiningowym, dotyczącym „Opracowania planów renaturyzacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla gatunków objętych Dyrektywa Ptasią i Siedliskową”. Swoim zakresem projekt objął 55 obszarów i 15 gatunków. Zakładał potrzebę nawiązania skutecznych relacji i powiązań między osobami, które współpracują ze sobą przy tworzeniu praktycznych rozwiązań problemów ochrony przyrody. Tego rodzaju konsultacje pozwoliły poznać stanowiska, a czasami i obawy uczestniczących w nich stron. Prowadzone dyskusje nie zawsze rozwiązywały wszystkie zaprezentowane problemy, ale pozwalały je wyartykułować, zastanowić się nad możliwością ich złagodzenia lub likwidacji. Dzięki takim konsultacjom osiągnięto lepsze zrozumienie deklarowanych stanowisk, a niejednokrotnie zbliżenie poglądów. Z kolei przedstawienie idei potrzeby ochrony obszarowej niektórych terenów naszego województwa pozwoliło zebranym na zorientowanie się w potencjale przyrodniczym tego regionu. Efektem takich spotkań i merytorycznych, wielogodzinnych rozmów oraz dyskusji są opublikowane „Plany lokalnej współpracy na rzecz ochrony obszaru Natura 2000”, które w woj. wielkopolskim dotyczą zaledwie czterech terenów wyznaczonych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej. Opracowanie dokumentacji dla obszarów Natura 2000 z listy SOO: Biedrusko, Rogalińska Dolina Warty, Ostoja Zgierzyniecka wykonali odpowiednio: J. Borysiak, A. Jermaczek i A. Bogdanowska. Natomiast obszar Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego wyznaczony w oparciu o Dyrektywę Ptasią, został opracowany przez P. Wylegałę. Te projekty są rzeczywiście pierwszymi szerszymi charakterystykami wymienionych terenów i w większości zostały napisane przystępnym, niespecjalistycznym językiem, co umożliwia szybkie przyswojenie zawartych w nich wielu informacji i sugestii. Wymienione powyżej opracowania znajdują się w Ministerstwie Środowiska i tam należy zwracać się w celu ich pozyskania.

Inną formą przybliżenia założeń Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako nowoczesnego sytemu ochrony przyrody są specjalne, przeznaczone dla kilku branż materiały, omawiające zagadnienia związane z tymi obszarami. Opracowania te w postaci broszur propagowane są przez Ministerstwo Środowiska, a przede wszystkim skierowano je do osób lub organizacji i instytucji związanych z rolnictwem, leśnictwem, gospodarką wodną oraz dla różnych pracowników gmin, powiatów i województw. Zapoznanie się z tymi materiałami i innymi opublikowanymi wcześniej przez organizacje pozarządowe pozwoli na rzeczowe przeanalizowanie niektórych aspektów funkcjonowania tej formy ochrony, a efektem tego będzie rozwianie obaw i kontrowersji, które pojawiły się w Polsce od początku tworzenia sieci Natura 2000. 

Godny podkreślenia jest fakt, że kraj nasz mimo krótkiego stażu w Unii Europejskiej nie tylko „pobiera nauki” w zakresie wdrażania i ochrony sieci Natura 2000, ale także zgłasza ważne dla przyrody europejskiej projekty. Polska wraz z innymi krajami przekazała Komisji Europejskiej propozycję uzupełnienia załączników Dyrektywy Siedliskowej. Były to 64 gatunki roślin naczyniowych, które w Europie Zachodniej już nie występują, a które jeszcze spotyka się w krajach, które niedawno uzyskały akces do Wspólnoty. Po analizie tej propozycji listę gatunków bardzo ważnych i cennych w Europie poszerzono o 18. Obecnie w Polsce występują 44 gatunki roślin, które jako ważne na kontynencie europejskim wyszczególniono w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej. Wszystkie one mogą być podstawą do wyznaczenia obszarów Natura 2000 w naszym kraju. 

Pomimo że organy administracji wykonujące swe zadania w obrębie sieci Natura 2000 oraz inne rozmaite podmioty i osoby doskonalą w ostatnich latach swą wiedzę w zakresie zarządzania, finansowania, a w konsekwencji ochrony wspomnianych terenów, przed nami jeszcze długa droga, zmierzająca do uporządkowania wielu spraw związanych z omawianą siecią ekologiczną. Wiedza polskiego społeczeństwa o ochronie przyrody wzrasta, choć z przykrością należy odnotować, że poprawa w tym zakresie jest głównie efektem wymuszeń na naszym polskim sposobie myślenia o przyrodzie przez bardziej uporządkowane w tym zakresie przepisy unijne. Obecnie obawą każdego inwestora jest sam fakt potencjalnej lokalizacji przedsięwzięcia w obszarze Natura 2000, a przecież właśnie ta forma ochrony przyrody jest jedyną, która poza informacją, że w jej obrębie nie można prowadzić działań pogarszających stan populacji gatunków lub siedlisk, z powodu których ją ustanowiono, nie ma żadnych zakazów. Pewien niepokój inwestorów budzi fakt, że większość tzw. dużych lub uciążliwych inwestycji w obszarach Natura 2000 musi być zgłaszanych do Komisji Europejskiej, której przedstawiciele będący wysokiej klasy specjalistami, przyglądają się przeprowadzonym w Polsce procedurom związanym z prawidłowością dokonywanych ocen oddziaływania na środowisko.

Niestety, w ostatnich latach większość zagadnień związanych z ochroną przyrody także i w Ministerstwie Środowiska została zdominowana przez omawianą formę ochrony. Niepokojące jest to, że tylko w niewielkim zakresie pamięta się o wypracowanych przez dziesięciolecia krajowych formach ochrony obszarowej, które w wielu regionach kraju dobrze lub nawet doskonale zabezpieczają walory przyrodnicze, krajobrazowe oraz funkcjonowanie skomplikowanych środowiskowo korytarzy ekologicznych. Z pewnością w zakresie krajowych form ochrony przyrody niezbędne są modyfikacje obowiązującego prawa. Należy jednak pamiętać, że obszary Natura 2000 to nie jedyny sposób zabezpieczania polskiej przyrody!

Generalnie zapominamy, że ochrony przyrody nie można zrealizować bez wyrzeczeń i znacznych nakładów finansowych. Jakże często w pogoni za sukcesami i poprawą naszej sytuacji finansowej zapominamy, że to nam pozostawiono pewne zasoby przyrodnicze, w których funkcjonujemy i które dewastujemy. A przecież to na nas ciąży odpowiedzialność, aby wiele spośród otrzymanych miejsc o ponadprzeciętnych walorach przekazać następnemu pokoleniu pod opiekę. Obowiązek ten wynika także z naszego prawa, gdyż zapewnienie o ochronie środowiska z uwzględnieniem zasady zrównoważonego rozwoju zawarto w art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Z tego też powodu zapis ten należy rozumieć jako zobowiązanie organów Państwa do zabezpieczenia i nadzoru nad zasobami przyrodniczymi naszego kraju. Z kolei zadania związane z ochroną przyrody dla każdego z nas zawarto we wspomnianej wcześniej ustawie o ochronie przyrody. Obyśmy wszyscy chcieli je realizować!


Jerzy Ptaszyk
Wojewódzki Konserwator Przyrody