Poznawanie mazowieckich krajobrazów to wędrówka po obszarach dawnego Puszczańskiego Mazowsza, części środkowego Podlasia i Ziemi Radomskiej. To zaproszenie do postrzegania bogatej zmienności krajobrazowej występujących tu dolin wielkich rzek Wisły, Narwi, Bugu i Pilicy oraz ich dopływów Wkry, Bzury, Jeziorki, Świdra czy Liwca.

To krajobraz krawędzi dolin ukształtowanych w formie szerokich skarp, zachowanych do dziś fragmentów Puszczy Kampinoskiej, Kurpiowskiej, Białej, Pilickiej czy Kozienickiej, dużych kompleksów leśnych Lasów Gostynińskich albo Lasów Chojnowskich wzniesień moreny czołowej. Występują tu liczne jeziora polodowcowe i ozy, a także obszary typowo rolnicze z zachowanymi parkami podworskimi – wyspami roślinności.
W 1971 r. Państwowa Rada Ochrony Przyrody zaproponowała stworzenie systemu ochrony przyrody w Polsce na bazie istniejących i nowo utworzonych form ochrony przyrody, m.in. parków krajobrazowych w oparciu o koncepcję Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych. Dzisiaj krajowy system obszarów chronionych jest funkcjonującą siecią ekologiczną i składa się z systemów regionalnych.
Na krajowy system obszarów chronionych składają się systemy regionalne. Na Mazowszu są to wielkopowierzchniowe formy ochrony przyrody, tj. Kampinoski Park Narodowy, 178 rezerwatów przyrody, 29 obszarów chronionego krajobrazu oraz dziewięć parków krajobrazowych. Mazowiecki, Chojnowski, Brudzeński, Nadbużański i Kozienicki położone są w całości w granicach woj. mazowieckiego. Bolimowski, Gostynińsko-Włocławski i Góżnieńsko-Lidzbarski oraz Podlaski Przełom Bugu dzielą terytorium z innymi województwami. Bardzo ważnym elementem regionalnego systemu przyrodniczego na Mazowszu jest „Zielony Pierścień Warszawy”, zapewniający mieszkańcom aglomeracji stołecznej dopływ czystego powietrza oraz miejsca wypoczynku i rekreacji. Tworzą go Kampinoski Park Krajobrazowy, rezerwaty przyrody, Mazowiecki i Chojnowski Park Krajobrazowy oraz, jako element łączący, Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu, który nie dopuszcza do izolacji tych najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo obszarów.
W myśl art. 5 ustawy o ochronie przyrody ochrona krajobrazowa to zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu. Walory krajobrazowe rozumiane są jako wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim – rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. Natomiast art. 16 definiuje park krajobrazowy jako obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zapisy te wskazują, że krajobraz w prawie polskim jest rozumiany szeroko, „jako synteza środowiska przyrodniczego, kulturowego i wizualnego”.1
Fakt budowania przez parki krajobrazowe jednej sieci ekologicznej nie jest równoważny z możliwością porównywania ich ze sobą. Każdy park jest inny, właśnie ze względu na różnorodność biologiczną, właściwe tylko sobie uwarunkowania kulturowe oraz fizjonomię. Będzie to zasadą opowieści o parkach położonych w całości w woj. mazowieckim.

Mazowiecki Park Krajobrazowy im. Czesława Łaszka
Powstał w latach 1986 i 1987 r., obejmuje powierzchnię 23 702 ha, w tym otulina 7 992 ha.
Cel ochrony – zachowanie pozostałości lesistego pasma, ciągnącego się równolegle do doliny Wisły, położonego w Kotlinie Warszawskiej oraz w południowo-wschodniej części Wysoczyzny Siedleckiej.
Kompleksy leśne to pozostałości widocznej na mapach z końca XVIII w. Puszczy Osieckiej z rozległym „Bagnem Całowanie”. Ok. 77% powierzchni zajmują lasy – w większości iglaste, z panującą sosną. Występują tu wszystkie typy borów: od bogatego boru mieszanego, poprzez bór wilgotny, świeży, do boru suchego, a także bory bagienne oraz niewielkie obszary lasów liściastych – bagienne olszyny i grądy. Bogaty świat roślin i zwierząt tworzą m.in. bagno zwyczajne, żurawina błotna, rosiczka okrągłolistna, wawrzynek wilczełyko, zimorodek, bocian czarny (jego wizerunek widnieje w logo Parku), żuraw oraz łoś. Baza Edukacji Ekologicznej i Muzeum „Torfy” zawiera informacje o przyrodzie Parku. Można tu również spotkać prawdziwe wilki.
Bogactwo form tworzą łańcuchy wydmowe, zagłębienia śródwydmowe, najczęściej zabagnione, koryta przełomowe rzek Świdra i Mieni, liczne dolinki strumieni zasilających tereny „Bagna Całowanie” oraz małe jeziorka torfowe. Stąd propozycje wkomponowania wielu ścieżek pieszych, rowerowych, samochodowych, autokarowych czy trasy narciarskiej.
Zabytki kultury stanowią XIX-wieczne murowane dwory, chałupy wiejskie, zwykle drewniane, kryte strzechą, z dachem czterospadowym i glinianą podłogą, kościoły, drewniane domy itp. Głównym walorem jest tutaj wyjątkowo bogaty folklor, szczególnie regionu kołbielskiego z wycinankami, oryginalnymi strojami ludowymi, „pasiakami”. Stosunkowo niewielka ilość obiektów zabytkowych, sięgających swoją historią poza XIX w., wiąże się bezpośrednio z leśnym charakterem regionu, gdzie warunki przyrodnicze i ubogie gleby nie sprzyjały osadnictwu oraz rozwojowi dużych gospodarstw rolnych.

Chojnowski Park Krajobrazowy
Powstał w 1993 r., obejmuje powierzchnię 11 523 ha, w tym otulina to 4 727 ha. Cel ochrony – zachowanie kompleksu Lasów Chojnowskich, dolnego odcinka doliny rzeki Jeziorki i doliny Wisły z malowniczą skarpą.
Kompleks Lasów Chojnowskich to pozostałość rozległych obszarów leśnych, porastających niegdyś teren w widłach Wisły i Jeziorki. Od połowy XIX w. teren ten pozostał bez większych zmian. Ok. 75% powierzchni zajmują lasy z rozległymi kompleksami starodrzewia, osiągającymi niekiedy wiek 150 lat. To bory mieszane, grądy, nawet łęgi. W części przekształconej w wyniku gospodarki człowieka (monokultury sosnowe) obserwuje się samorzutne zmiany powrotu drzewostanu do właściwego składu gatunkowego zgodnego z siedliskiem. Ok. 15% terenu Parku zajmują wody i tereny dolinowe z łąkami turzycowo-trawiastymi, czasem ziołowo-trawiastymi, pastwiskami i szuwarami, pokrywającmi znaczne tereny w dolinach rzeki Jeziorki, Zielonej i Małej, a także w dolinie Wisły. Bogaty świat roślin i zwierząt to m.in. widłak gajowy, lilia złotogłów, gołębiarz, zimorodek, łabędź niemy, pstrąg potokowy, borsuk oraz łoś.
Ciekawostką botaniczną Parku jest stanowisko wiciokrzewu pomorskiego w rezerwacie ,,Biele Chojnowskie”.
Bogactwo form stanowią tereny płaskie, rzadko urozmaicone niewielkimi wzniesieniami pochodzenia wydmowego, głęboko wcięta, szeroka dolina meandrującej Jeziorki, ze skarpami porośniętymi roślinnością drzewiastą, dolinki dopływów Jeziorki, Zielonej oraz Tarczynki, śródleśne bagienka i oczka wodne. Stąd propozycje utworzenia wielu ścieżek dydaktycznych pieszych i rowerowych. W ,,Zimnych Dołach” znajdziemy dostępne w ciągu całego roku miejsce na ognisko, zadaszone wiaty, plac zabaw dla dzieci oraz parking leśny.
Zabytkowe kościoły, zespoły parkowo-dworskie, wille czy figurki przydrożne odnajdziemy w Parku i w najbliższym jego sąsiedztwie.
 
Brudzeński Park Krajobrazowy
Powstał w 1988 r., obejmuje powierzchnię 7 568 ha, w tym otulina to 4 397 ha.
Cel ochrony – zachowanie doliny Skrwy Prawej oraz powiązanych z nią dwóch zespołów rynnowych strugi Janoszyckiej i rzeki Wierzbiny oraz cennych kompleksów leśnych w rejonie Płocka.
Szatę roślinną tworzą dominujące tu zbiorowiska leśne, wilgotne lasy liściaste – łęgi olszowe porastające dno doliny oraz zbocza, żyzne grądy z bogatym gatunkowo runem, występujące na krawędzi doliny, oraz roślinność kserotermiczna na skarpach. Bogaty świat roślin i zwierząt tworzą m.in. wawrzynek wilczełyko, śnieżyczka przebiśnieg, zawilec, bączek, derkacz, bocian czarny, zimorodek, a w bliskim sąsiedztwie Parku kormoran czarny i czapla siwa. Zaobserwowano również nietoperze oraz popielice.
Bogactwo form stanowią brzegi doliny – płaskie tereny rzeczne i strome, niemal pionowe ściany, jary i wąwozy ze spływającymi okresowo wartkimi strumieniami, liczne meandry i zakola rzeczne oraz wały ozowe. Stąd propozycja ścieżki dydaktycznej z punktami widokowymi.
Na terenie Parku pozostały również liczne zabytki kultury materialnej, zespoły dworskie, dwory i parki, kościoły oraz młyny wodne.

Nadbużański Park Krajobrazowy
Powstał w 1993 r., obejmuje powierzchnię 113 671,7 ha, w tym otulina 39 535,2 ha.
Celem ochrony jest zachowanie prawie 120 km naturalnej rzeki Bug, jej doliny, starorzeczy i odnóg, muraw i łęgów nadrzecznych oraz kompleksów leśnych. Ok. 36% powierzchni Parku stanowią lasy – pozostałości dawnych puszcz. Dominują tu bory sosnowe. Nadrzeczne tereny to suche, piaszczyste wydmy, graniczące z torfowiskami, i podmokłe lasy łęgowe, graniczące z borami sosnowymi. W dolinie Bugu spotyka się większe obszary zarośli łozowych z udziałem rzadkiej wierzby śniadej. Niewielkie powierzchnie na żyźniejszych glebach zajmują grądy. Znaczne obszary natomiast stanowią łąki zalewowe. Bogaty świat roślin i zwierząt reprezentują m.in. wawrzynek wilczełyko, starodub łąkowy, wielosił błękitny, orlik pospolity, lilia złotogłów, gatunki nadmorskie i terenów górskich, kulik wielki, kszyk, rybitwa rzeczna, białoczelna, błotniak stawowy, zimorodek, bocian czarny, czapla siwa, łoś, jeleń i dzik. Dolina Bugu odgrywa ogromną rolę jako trasa przelotu oraz miejsce odpoczynku i żerowania ptaków migrujących.
Bogactwo form terenu tworzą dolina Bugu z rzeką o naturalnym, meandrującym korycie, liczne skarpy, starorzecza i wyspy w nurcie, piaszczyste łachy, barwne i rozległe łąki oraz pastwiska. Ponadto nieliczne śródleśne wydmy i bagna, polany oraz niedostępne mateczniki. Stąd propozycja poprowadzenia ścieżek edukacyjnych.
Wśród zabytków kultury należy wymienić tradycyjny wiejski krajobraz z drewnianą zabudową, kapliczki i krzyże przydrożne, na łąkach stodółki i brogi, kościoły, zespoły pałacowo-parkowe, XVIII-wieczne modrzewiowe dwory, spichlerze, młyny wodne i wiatraki, obiekty typowe dla Kurpiowszczyzny, Mazowsza oraz Podlasia.

Kozienicki Park Krajobrazowy im. prof. Ryszarda Zaręby
Powstał w 1983 r., obejmuje powierzchnię 62 243,45 ha, a otulina to kolejne 36 009,62 ha.
Cel ochrony – zachowanie lokalnego krajobrazu przyrodniczo-geograficznego oraz naturalnych lasów Puszczy Kozienickiej, położonej na granicy Mazowsza i Małopolski oraz w widłach pradolin Wisły i Radomki.
Szata roślinna to pozostałość nieprzebytych masywów leśnych średniowiecza – Puszczy Radomskiej, która wchodziła w skład potężnego masywu leśnego Puszcz Świętokrzyskich, łączącego się przez dolinę Pilicy z Puszczami Mazowsza, z zachowanymi naturalnymi zbiorowiskami leśnymi – olsy, łęgi, lasy mieszane i grądy. Ponadto znajdują się tu naturalne ekosystemy leśne z 200-letnimi drzewostanami, śródleśne bagna, oczka wodne i torfowiska. Bogaty świat roślin i zwierząt to m.in. wawrzynek wilczełyko, wiciokrzew pomorski, lilia złotogłów, rosiczka okrągłolistna, orlik krzykliwy, bocian czarny, żuraw, kraska, żółw błotny, nietoperz (mroczek posrebrzany i pozłocisty), łoś, jeleń oraz dzik.
Bogactwo form terenu stanowi równinny krajobraz pradoliny rzek Radomki i Zagożdżonki, meandrujących po dnach pradolin i tworzących przełomy, wzniesienia wydmowe z charakterystycznymi zabagnieniami, zwanymi w miejscowej gwarze „ługami”. Celom edukacyjnym służy Izba Dydaktyczno-Muzealna Puszczy Kozienickiej w Augustowie wraz z ogrodem botanicznym i ekspozycją terenową sprzętu do prac leśnych. Stąd propozycja pieszych szlaków turystycznych dostępnych dla rowerzystów.
Obiekty zabytkowe to kościoły, cmentarze, parki, zespoły pałacowe i budynki gospodarcze oraz kapliczki przydrożne.
 
Źródło:
1. Żarska B.: Ochrona krajobrazu. Wydawnictwo SGGW. Warszawa 2005.
 
Magdalena Skarżycka
inspektor wojewódzki, Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie, Wydział Środowiska i Rolnictwa