Redukcja, a w dalszej perspektywie całkowite zaniechanie składowania odpadów komunalnych nadających się do recyklingu to kierunek, który narzuca krajom członkowskim Unia Europejska. W efekcie tej strategii postępowania z odpadami składowiska będą zamykane, a w późniejszym czasie także rekultywowane. Tereny te można z powodzeniem zagospodarować zielenią.

Proces rekultywacji składowisk odpadów komunalnych stanowi końcowy etap eksploatacji tego typu obiektów. Polega on na nadaniu lub przywróceniu zdegradowanym terenom nowych wartości ? użytkowych lub przyrodniczych. Rekultywacja składowiska odpadów to proces trudny i wieloetapowy. Jego nadrzędnym celem powinno być całkowite zaniechanie lub chociażby minimalizacja potencjalnego negatywnego oddziaływania na środowisko. Rekultywacja winna również zmierzać do integracji obszaru składowiska odpadów z jego otoczeniem.

Podejście prawne

Z prawnego punktu widzenia, składowisko odpadów, to obiekt budowlany przeznaczony do składowania odpadów (art. 3 ust. 1 pkt 25 ustawy o odpadach1). Jak zaznacza dr Bartosz Draniewicz, radca prawny z Kancelarii Prawa Gospodarczego i Ekologicznego w Warszawie: ? Kwestię składowiska odpadów (w tym rekultywacji), jako równoważne (choć nie jedyne), regulują dwie ustawy: ustawa z 7 lipca 1994 r. ? Prawo budowlane2 oraz ustawa z 14 grudnia 2012 r. ? Ustawa o odpadach. Radca prawny zwraca również uwagę, że ? Artykuł 127 ustawy o odpadach stanowi, iż wniosek o wydanie pozwolenia na budowę składowiska odpadów, z zastrzeżeniem przepisów Ustawy z 7 lipca 1994 r. ? Prawo budowlane, zawiera dodatkowo elementy ?właściwe? dla samego składowiska odpadów. Wśród nich w punkcie 7 wskazuje się na wytyczne technicznego zamknięcia składowiska odpadów i kierunek jego rekultywacji. Wytyczne te uwzględnia się również w decyzji zatwierdzającej instrukcję prowadzenia składowiska odpadów, a następnie przy wyrażaniu zgody na zamknięcie składowiska odpadów lub jego wydzielonej części. Dlatego też dla konkretnego składowiska istotne są nie tylko akty prawa powszechnie wiążącego, ale i decyzje administracyjne.

Zagadnienia szczegółowe dotyczące składowisk odpadów uwzględnia Rozporządzenie Ministra Środowiska z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie składowisk odpadów3, które reguluje takie kwestie, jak: lokalizacja, budowa i prowadzenie składowisk odpadów, a także zakres, czas i częstotliwość oraz sposób i warunki prowadzenia monitoringu składowiska odpadów. Uzupełniająco należy wskazać, że prawo polskie w dużej mierze stanowi implementację podstawowych unijnych aktów prawnych, odnoszących się do składowisk odpadów.

Kolejność działań

W wytycznych dotyczących zamykania i rekultywacji składowisk odpadów komunalnych, które określił dr inż. Piotr Manczarski wraz z dr. inż. Rafałem Lewickim na zlecenie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, zauważono, że proces rekultywacji terenów poskładowiskowych można podzielić na pięć etapów4.

Pierwszy z nich, to przygotowanie rekultywacji, a więc ustalenie przyczyn i skutków degradacji, sporządzenie dokumentacji geodezyjnej, jak również wybór kierunku rekultywacji i opracowanie dokumentacji projektowej. Podejmowane przedsięwzięcie wymaga więc dogłębnego rozeznania uwarunkowań terenu, ale, co równie istotne, uwzględnienia koncepcji zagospodarowania składowiska, którą wskazuje zamawiający. Na ostateczny charakter rekultywacji mają więc wpływ czynniki środowiskowe, warunki lokalne, możliwości finansowe oraz stan zagospodarowania terenu składowisk. Ich ocena pozwoli obrać najwłaściwszy kierunek rekultywacji: rolny, leśny, rekreacyjny lub budowlany.

Drugi etap zakłada rekultywację techniczną ? odpowiednie ukształtowanie terenu z uwzględnieniem infiltracji wód opadowych, odgazowanie złoża odpadów, odtworzenie gleb metodami technicznymi oraz dostosowanie infrastruktury niezbędnej do właściwego użytkowania obiektu (stworzenie nowej i ewentualna rozbiórka zbędnej).

Kolejny etap to rekultywacja biologiczna i szczegółowa. Wskazane jest więc zagospodarowanie danego składowiska odpowiednią roślinnością, która zabezpieczy statyczność zboczy, zapobiegnie erozji gleby oraz zapewni spełnienie funkcji sanitacyjnej terenu (działania w zakresie ochrony zdrowia publicznego). Przy tym należy pamiętać, że sadzenie roślin na rekultywowanym obszarze wymaga odpowiedniego ich doboru gatunkowego, ale także wyboru sposobu nasadzenia i zapewnienia roślinności wystarczającej ilości wody przez nawadniania.

Przywrócenie gospodarczej użyteczności terenu poprzez wykonanie zabiegów technicznych połączonych z zagospodarowaniem biologicznym to czwarty etap rekultywacji składowiska. W jego ramach dokonuje się uzupełniających nasadzeń roślinności (w zależności od projektu zagospodarowania terenu), ale także wykonuje się zabiegi agrotechniczne, wodnomelioracyjne i pielęgnacyjne. Wskutek ostatecznego ukształtowania terenu i jego zagospodarowania, dotychczasowe składowisko odpadów zyskuje nową wartość użytkową.

Ostatnim, piątym etapem, na który wskazują specjaliści, jest monitoring efektów rekultywacji, a więc ocena jakości przeprowadzonych działań i ich ewentualna korekta5, ze szczególnym uwzględnieniem negatywnego oddziaływania na środowisko.

Zatem rekultywacja to proces ciągły, trwający nawet kilkanaście lat. O jego powodzeniu niejednokrotnie przesądza osiągnięcie trwałości szaty roślinnej.

Biologiczna zabudowa

Pokrycie okrywy rekultywacyjnej szatą roślinną wymaga dogłębnej analizy i planowania. Projektant musi mieć na uwadze nie tylko ewentualne zanieczyszczenia gruntu, odcieki i emisję gazów składowiskowych do atmosfery, ale także stabilność warstw nasypowych. Z tego względu do zadań roślinności, która pojawi się na rekultywowanym składowisku, należą m.in. stabilizacja warstwy glebotwórczej, zabezpieczenie przed erozją, inicjacja procesów glebotwórczych, a także ograniczenie spływu powierzchniowego ze skarp nasypu. Oczywiście odpowiednie nasadzenia roślinności poprawią także estetykę miejsca. Zanim jednak tak się stanie, należy właściwie dobrać gatunki roślin, które będą mogły rozwijać się w niezwykle trudnych warunkach. ? Rośliny te pełnią podwójną funkcję – rekultywują i zdobią jednocześnie. W związku z tym najlepiej sprawdzają się gatunki obcego pochodzenia, znacznie bardziej niż rodzime odporne na wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia, suszę i niedobór składników pokarmowych. Szczególnie warto polecić klon jesionolistny i jego barwne odmiany, np. ?Flamingo?, rokitnik pospolity i jego karłową formę ?Hikul?, kolorową tawlinę jarzębolistną ?Sem? czy sumaka octowca odmiany ?Dissecta? o koronkowych liściach, a także sumaka szkarłatnego o czerwonych ogonkach liściowych ? zaznacza Grzegorz Falkowski ze Związku Szkółkarzy Polskich.

Nad koncepcjami zabudowy biologicznej nadpoziomowych składowisk odpadów komunalnych prowadzonych jest wiele badań. Zajmował się tym również zespół z Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Badania przeprowadzono w Warszawie ? na stacji lizymetrycznej Katedry Kształtowania Środowiska Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego na Ursynowie oraz na rekultywowanych kwaterach składowiska w Radiowie. Obejmowały one technologię i wielkość dawek nawodnieniowych, tolerancję na stosowanie do nawodnień odcieków o różnym stopniu oczyszczenia oraz sposobu prowadzenia nasadzeń z zabezpieczeniem przed negatywnym wpływem gazów składowiskowych. Do badań wytypowano cztery rośliny: bez czarny, klon jesionolistny, robinię akacjową oraz czeremchę. Wskazano, że dla podłoży rekultywowanych (gdzie dostęp do wody i jej jakość pozostawia wiele do życzenia), dawkę nawodnieniową netto należy określać, uwzględniając indeks stresu wodnego. Na podstawie szczegółowych analiz reakcji roślin na nawodnienie wodą o zróżnicowanej jakości (badania uwzględniały pomiar powierzchni pnia i kory oraz przyrostu wysokości rośliny) badacze stwierdzili, że najlepiej trudne warunki znosi czeremcha. Dostateczną tolerancję wykazały natomiast klon jesionolistny i bez czarny. Przeprowadzone badania pozwoliły sformułować wniosek, że gniazdowe nasadzenia drzew i krzewów skutecznie zabezpieczają strefę korzeniową przed niekorzystnym wpływem gazów składowiskowych, a stosowanie mikrodeszczowni i nawodnień kroplowych ? szczególnie w pierwszej fazie rekultywacji ? umożliwi efektywne dawkowanie wody do strefy korzeniowej6.

Zagraniczne projekty

Wyniki przeprowadzanych badań, rozwój architektury krajobrazu i nowe możliwości technologiczne, ale też konieczność sięgania po zdegradowane obszary, pozwalają ciekawie zagospodarowywać coraz bardziej wymagające tereny. Trzeba zaznaczyć, że przekształcenia składowisk odpadów w obszary użytkowe o funkcji rekreacyjnej, sportowej czy edukacyjnej nie są nowością. Całkiem możliwe, że pierwszym parkiem, który powstał na terenie dawnego wysypiska śmieci, jest Rainer Playfiled w Seatle, stworzony w 1916 r. Niespełna 20 lat później w tym samym mieście, częściowo na obszarze wysypiska Miller Street, powstało popularne dziś Arboretum Washington Park7.

Jednym z największych tego typu projektów na świecie jest rekultywacja zamkniętego w 2002 r. składowiska Fresh Kills, znajdującego się na Staten Island (Nowy Jork). Koncepcję zagospodarowania tego terenu stworzył James Corner z pracowni Field Operations. Projekt obejmuje ogromny obszar (blisko 10 km2) i wciąż znajduje się w fazie realizacji ?stworzenie podmiejskiego terenu rekreacyjnego na obszarze składowania 150 mln ton odpadów to nie lada wyzwanie. Fresh Kills Park ma być docelowo trzy razy większy od Central Parku. Skupi wiele aktywności: społecznych, kulturowych i rekreacyjnych. Jednocześnie odbywa się tutaj rekonstrukcja środowiska naturalnego dla zwierząt i roślin. Wizja projektanta zakłada pozostawienie ogromnej otwartej przestrzeni, obejmującej dziki krajobraz prerii, bagniste tereny w Tennessee, brzozowe zagajniki oraz lasy sosnowe. Odwiedzający będą mogli skorzystać z bogatej oferty parku: boisk sportowych, jazdy konnej, kolarstwa górskiego, kajakarstwa, a także ścieżek edukacyjnych i wydarzeń kulturalnych na świeżym powietrzu.

Równie ciekawą realizacją, choć nie na tak dużą skalę, jest inwestycja w naturalny park w mieście Qian?an w Chinach. Liniowy park, projektu grupy Turenscape powstał w 2010 r. na terenie zdegradowanym i silnie zanieczyszczonym odpadami. Rozciąga się on wzdłuż rzeki Sanlihe, która po oczyszczeniu pełni funkcję korytarza ekologicznego i dzięki temu stała się siedliskiem dla ryb i żółwi.

Nowszą realizacją, bo zakończoną latem 2014 r., jest Port Sunlight River Park, stworzony na dawnym wysypisku odpadów Bromborough w Anglii. Najważniejszym celem projektantów ? architektów krajobrazu z Gillespies ? było zapewnienie dostępu do wybrzeża rzeki Jersey oraz przywrócenie środowisku jego naturalnej wartości, wynikającej z bogatej fauny i flory.

Z naszego podwórka

Również polskie przedsięwzięcia zasługują na uwagę. Na terenie dawnego wysypiska śmieci w Gorzowie Wielkopolskim powstało pole golfowe ?Zawarcie? z dziewięcioma dołkami. Zajmuje ono powierzchnię 30 ha i znajduje się w lewobrzeżnej części miasta, w pradolinie rzeki Warty. Roboty ziemne podzielono na dwa etapy. Pierwszy polegał na niwelacji wierzchowin składowiska, uprzątnięciu odpadów wielkogabarytowych, stworzeniu warstwy drenującej oraz gruntu mineralnego, stanowiącego bazę do wytworzenia podglebia. W drugim etapie poprzez odpowiednie ukształtowanie i dowiezienie materiału mineralnego oraz zastosowanie geowłókniny dokonano stabilizacji. Procesy erozji wodnej oraz osuwiska były przyczyną obsiania powierzchni skarp mieszanką traw. Zastosowano kupkówkę pospolitą, kostrzewę czerwoną i łąkową, życicę trwałą oraz mietlicę rozłogową, a także tymotkę pospolitą i rośliny motylkowe. Odgazowanie przyczyniło się do stymulacji procesów wegetacyjnych roślin przez likwidację strefy beztlenowej w zasięgu systemów korzeniowych. Wprowadzona zieleń oprócz odgrywania roli krajobrazotwórczej i estetycznej, pełni także funkcje izolacyjno-sanitarną oraz rekultywacyjną. Drzewa sprzyjają poprawie warunków mikroklimatycznych i regulacji stosunków wodnych. Zastosowany pas zieleni stanowi zasłonę bryły dawnego składowiska, ale tworzy także dodatkowe miejsca bytowania wielu gatunków roślin i zwierząt. Pole golfowe zostało wybudowane ze środków miejscowego Zakładu Utylizacji Odpadów, natomiast prace rekultywacyjne sfinansowano z pomocą preferencyjnej pożyczki udzielonej przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie8.

Jak dowodzi realizacja projektu ?Rekultywacja dolnośląskich składowisk odpadów komunalnych?, przywrócenie naturze terenów zieleni jest możliwe. Projekt rozpoczęty w 2014 r. w 85% dofinansowano z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, a jego beneficjentem jest Dolnośląska Inicjatywa Samorządowa ? specjalnie powołana spółka celowa. Prace rekultywacyjne zostaną przeprowadzone na dziewięciu składowiskach odpadów, położonych w gminach: Bystrzyca Kłodzka, Polanica Zdrój, Ziębice, Sulików, Przemków, Zgorzelec, Mietków, Siechnice i Sobótka. Naturze przywróconych zostanie 21,19 ha terenów zieleni. Na kilku składowiskach zostaną nasadzone drzewa. Projektanci wybrali gatunki liściaste, takie jak brzoza, topola, buk, dąb czerwony i klon, oraz krzewy: berberys, głóg, jałowiec, ligustr pospolity. Warstwa gleby pod te nasadzenia ma miąższość od 1,3 do 1,85 m. Oprócz tego wysiane zostaną mieszanki traw. Prace rekultywacyjne zakończą się jeszcze w tym roku. Do odwiedzenia zrekultywowanej powierzchni lokalną społeczność mają zachęcać ścieżki edukacyjne, które powstaną przy każdym składowisku. ? Celem ścieżek będzie podkreślenie znaczenia rekultywacji i właściwego gospodarowania odpadami, a posłużą temu tablice informacyjne oraz figury zwierząt i ludzi, symbolizujące wszystkie komponenty środowiska, a także podkreślające wpływ odpadów na żywe stworzenia i ich otoczenie. Będzie to miejsce spotkań, wypoczynku oraz rekreacji ? zaznacza Monika Skalny z Dolnośląskiej Inicjatywy Samorządowej.

Podobny projekt jest obecnie prowadzony w woj. kujawsko-pomorskim, gdzie zostaną zrekultywowane 22 składowiska odpadów komunalnych. Łączna powierzchnia terenów objętych przedsięwzięciem wynosi 23,7 ha. Poza osiągnięciem efektu ekologicznego w postaci wzrostu obszarów poddanych rekultywacji na cele przyrodnicze, tereny te zostaną udostępnione mieszkańcom. Realizację projektu nadzoruje samorząd województwa. ? Infrastruktura, która powstanie w tych miejscach, umożliwi prowadzenie działań edukacyjnych w zakresie ekologii, ochrony środowiska oraz racjonalnego gospodarowania odpadami ? tłumaczy marszałek Piotr Całbecki.

W ramach dofinansowania Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 udało się z kolei zamknąć i zrekultywować składowisko odpadów w Polanowicach w gm. Słomniki. W ciągu trzech lat ukształtowano zbocze składowiska, odgazowano je (wykonano trzy otwory odgazowujące), usunięto odpady wielkogabarytowe, wyrównano wierzchowinę składowiska, a także pokryto ją warstwą odgazowującą, mineralną oraz geomembraną. Oprócz tego wykonano drenaż wód opadowych i odcieków składowiskowych, a następnie przystąpiono do rekultywacji biologicznej. Wprowadzono roślinność pionierską (łubin), której zadaniem było wzmocnienie gleby pod względem fizycznym, chemicznym i biologicznym. Po roku warstwę łubinu przyorano, a na koronie składowiska przeprowadzono zabiegi agrotechniczne. Na zewnętrzne skarpy składowiska wprowadzono mieszankę traw i roślin motylkowych, co zainicjowało procesy darniowe i uchroniło powierzchnię składowiska przed erozją wodną. Wokół zrekultywowanego terenu nasadzono drzewa i krzewy: olszę czarną, olszę szarą, brzozę i robinię. Utworzona strefa zieleni wysokiej w pełni izoluje obszar zrekultywowanego obiektu od przyległych terenów. Zwieńczeniem prac było przeprowadzenie obmiaru geodezyjnego wraz z instalacją reperów, pozwalających na kontrolę procesu osiadania obiektu.

 

Źródła

1. Ustawa z 14 grudnia 2012 r. o odpadach (DzU z 2013 r. poz. 21 z późn. zm.).

2. Ustawa z 7 lipca 1994 r. ? Prawo budowlane (DzU z 2010 r. nr 243, poz. 1623, z późn. zm.).

3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie składowisk odpadów (DzU z 2013 r. poz. 523).

4. Manczarski P., Lewicki R.: Wytyczne dotyczące zamykania i rekultywacji składowisk odpadów komunalnych. Warszawa 2012.

5. Skalmowski A.: Rekultywacja składowisk jako bieżący problem gospodarki odpadami w gminie. Dodatek do ?Przeglądu Komunalnego? 12/2006.

6. Żakowicz S., Hewelke P., Hewelke E.: Wybrane zagadnienia biologicznej zabudowy rekultywowanych nadpoziomowych składowisk odpadów komunalnych. Materiały z XII Konferencji ?Dla miasta i środowiska ? problemy unieszkodliwiania odpadów?. Warszawa 2014.

7. Harnik P., Taylor M., Welle B.: From Dumps to Destinations: The Conversion of Landfills to Parks. https://escholarship.org/uc/item/3316n98c

8. Sobierajczyk M., Bogacz M., Maśloch G.: Społeczno-gospodarcze uwarunkowania rekultywacji i rewitalizacji obszarów miejskich (na przykładzie miejskiego składowiska odpadów w Gorzowie Wlkp.), Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, z. 138, Szkoła Główna Handlowa, 2014.

9. Poradnik projektanta. Rekultywacja składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. www.cetco.pl/www/pl/do-pobrania

10. www.rekultywacja.kujawsko-pomorskie.pl