Ochrona przed skażeniami chemicznymi

Bojowe środki trujące są rozpraszane w postaci pary, aerozolu lub drobnych kropel. W tym celu używane są lotnicze urządzenia wylewcze, bomby i zasobniki, miny, pociski artyleryjskie i rakietowe, granaty ręczne oraz generatory aerozoli. Rozmiary strefy skażeń zależą od rodzaju użytego środka, a jego trwałość – od właściwości fizykochemicznych, temperatury i wilgotności podłoża, a także od prędkości wiatru. Czas ich aktywności może wynosić od kilku godzin do kilkunastu tygodni.

Przyjmuje się, że wzrost prędkości wiatru o 1 m/s powoduje skrócenie czasu toksycznego działania środków trujących o 10%¹. Także po zniszczeniu wytwórni chemicznej lub uwolnieniu do atmosfery substancji trujących z rozbitych cystern samochodowych lub kolejowych wystąpią groźne dla zdrowia i życia skażenia toksycznymi środkami przemysłowymi.

Skażenia chemiczne rozpoznaje się za pomocą  patroli oddziałów samoobrony, wyposażonych w przyrządy sygnalizacyjne i pomiarowe, oraz przez badanie próbek w stacjonarnych i ruchomych laboratoriach specjalistycznych. Ze względu na z reguły wysoką toksyczność środków trujących niezmiernie istotna jest szybkość wykrywania ich obecności, która powinna umożliwić podjęcie przedsięwzięć ochronnych przed zatruciem organizmu.


Ochrona ludzi

Indywidualnymi środkami ochrony dróg oddechowych ludzi przed skażeniami chemicznymi są maski przeciwgazowe, a skóry – odzież ochronna. Wykorzystuje się też przemysłową odzież ochronną, używaną w zakładach chemicznych lub przy produkcji leków i innych materiałów medycznych. Do ochrony grup ludności służą schrony, uszczelnione przed przenikaniem z zewnątrz skażonego powietrza oraz wyposażone w urządzenia filtrowentylacyjne. Przy braku takich obiektów ludność znajduje schronienie w pomieszczeniach zastępczych niewentylowanych, ale uszczelnionych, przy czym orientacyjnie przyjmuje się, że na 100 m³ może przebywać w stanie spoczynku: 30 osób w ciągu dwóch godzin, 15 osób w ciągu czterech godzin i 12 osób w ciągu sześciu godzin². Jako pomieszczenia zastępcze wykorzystuje się piwnice i mieszkania w blokach mieszkalnych, a także wszelkiego rodzaju podziemne wyrobiska i tunele (kolejowe, drogowe) oraz naturalne groty, ze względu na ich dużą pojemność i łatwość przystosowania. Wszelkie nieszczelności usuwa się przez wypełnienie ich pakułami, kitem i zaprawą (cementową, glinianą lub wapienną), a otwory osłania plastikową folią, impregnowaną tkaniną itp. Schrony należy zaopatrzyć w żywność i wodę dla przebywających w nich osób na co najmniej dwa dni, inne przedmioty pierwszej potrzeby, apteczki, butle gazowe, grzejniki olejowe i środki łączności (telefon, odbiornik rtv bateryjny), maski przeciwgazowe (respiratory), odzież ochronną, środki zastępcze (buty gumowe, plastikowe narzutki) oraz zestaw odkażalników potrzebnych w przypadku zatrucia środkiem trującym.

Przewóz ludzi przez tereny skażone chemicznie, w szczególności przez rejon porażenia bronią chemiczną (powierzchnia bezpośrednio skażona kroplami lub aerozolem środka trującego)¹, należy ograniczyć do sytuacji wyjątkowych, takich jak zagrożenie ich zdrowia lub życia, dojazd ekip ratowniczych, medycznych, porządkowych itp. W innych przypadkach należy przeczekać do czasu, gdy skażenie obniży się do bezpiecznego poziomu. W każdej takiej sytuacji decyzję podejmuje właściwy terytorialnie organ obrony cywilnej. Osoby transportowane powinny znać sposoby zachowania się w czasie przejazdu przez tereny skażone. Należy je wyposażyć w indywidualne środki ochrony oraz zapewnić im niezbędną opiekę medyczną. Do przewozu wykorzystuje się zamknięte środki transportu (autobusy, wagony kolejowe).

Szczegółowych wytycznych w zakresie przygotowania ukryć oraz zachowania się ludzi w terenie skażonym będą udzielać służby chemiczne lokalnych oddziałów samoobrony.


Usuwanie skażeń

Odkażanie polega na usunięciu środka skażającego lub jego unieszkodliwieniu. Z uwagi na zróżnicowaną budowę chemiczną substancji trujących stosuje się różne środki odkażające. W pewnych przypadkach do tego celu można wykorzystać detergenty stosowane w gospodarstwie domowym.

Odkażanie częściowe osób przeprowadza się przy użyciu indywidualnego pakietu przeciwchemicznego lub innych dostępnych środków. W skład pakietu wchodzą pojemniki zawierające roztwory odkażające, fiolki z odtrutką i serwetki z gazy, które – nasączone środkiem odkażającym – służą do oczyszczania skóry. Odkażanie odzieży i obuwia przeprowadza się równolegle z częściowym odkażaniem ludzi. Natomiast odkażanie całkowite polega na obmyciu części odkrytych ciała odpowiednim preparatem, następnie kąpieli pod prysznicem oraz zmianie odzieży na czystą. Z reguły przeprowadza się je po wyjściu z rejonu skażonego chemicznie. Przebieg i skuteczność zabiegów odkażania kontrolują służby sanitarne, a ich miejscem mogą być np. łaźnie.

Do odkażania różnego rodzaju sprzętu wykorzystuje się ogólnie dostępne rozpuszczalniki organiczne (benzyna, nafta, spirytus), a przy ich braku należy wytrzeć do sucha powierzchnie metalowe, drewniane, szklane itp. lub pokryć skażone powierzchnie warstwą gleby (śniegu).

Odkażanie środków transportu i innego sprzętu przeprowadza się w miejscach oddalonych od skupisk ludzkich, w miarę możliwości z dopływem wody ciepłej i zimnej, w razie potrzeby z użyciem detergentów. Do tego celu mogą służyć myjnie samochodowe oraz sprzęt używany w rolnictwie (deszczownie), pompy strażackie i polewaczki.

Odkażaniu podlegają też drogi w miastach i osiedlach, dojścia do szpitali i ukryć, drogi ewakuacji i dowozu zaopatrzenia, stacje kolejowe i przystanie. Do odkażania stosuje się roztwory wodne substancji chemicznych odpowiednich dla danego środka trującego. Skażoną warstwę ziemi (śniegu) można usunąć także przy użyciu spycharek i pługów lub wykonując ściółki izolujące skażone powierzchnie, wykonane z warstwy ziemi (śniegu), słomy, wikliny czy desek.

Transport towarów i żywności w terenie skażonym powinien zostać ograniczony do przypadków koniecznych, a transport tranzytowy – kierowany trasami okrężnymi.

W przypadku zaistnienia pożarów na terenie skażonym środkami trującymi może nastąpić ich odparowanie. Pary takie, zmieszane z dymem, zachowają swoje toksyczne właściwości. Ekipy strażackie powinny być przygotowane do gaszenia pożarów w takich warunkach.

Każdy napad chemiczny może spowodować czasowe zakłócenie procesów produkcyjnych lub usługowych. Tam, gdzie nawet kilkudniowa przerwa w pracy nie utrudni ponownego uruchomienia produkcji, należy przerwać proces produkcyjny ze względu na bezpieczeństwo załogi. W zakładach o ruchu ciągłym, m.in. energetycznych, wodociągowych czy węzłach łączności, niektóre komórki i stanowiska muszą pracować niezależnie od zagrożenia skażeniami. W takim przypadku pracujące załogi powinny być wyposażone w środki ochrony indywidualnej, w miarę istniejących możliwości należy także zapewnić hermetyczność pomieszczeń oraz określić częstotliwość zmian. Liczbę stanowisk pracy powinno się ograniczyć do niezbędnego minimum, a same stanowiska urządzić tak, aby odpoczywający pracownicy mogli zdjąć odzież ochronną. W razie bezpośredniego skażenia zakładu trwałymi środkami chemicznymi może zaistnieć konieczność ich usunięcia. Prace te powinny być poprzedzone rozpoznaniem użytego środka trującego, miejsca jego występowania oraz stwarzanego zagrożenia.

Obszary niezaludnione, które nie będą przez ludzi wykorzystywane, oznacza się jako skażone i odczekuje do czasu samoodkażenia, które polega na odparowaniu środka trującego do atmosfery i jego przemianie chemicznej na substancję nietoksyczną. Konieczne będzie okresowe pobieranie próbek gleby, wody i roślin w celu określenia poziomu skażenia ich środkiem trującym.

Skażenie zwierząt, podobnie jak ludzi, następuje po dostaniu się do ich organizmu środka trującego, podobny jest też mechanizm ich oddziaływania na organizm. Bardziej zagrożone są zwierzęta przebywające w czasie ataku chemicznego na otwartym terenie. Zwierzęta skażone trwałymi środkami chemicznymi należy jak najszybciej odkazić. Zarówno metoda odkażania zwierząt, jak i rodzaj detergentów zależą od użytej substancji skażającej. Zabiegi takie wykonuje się na otwartym terenie, a miejsce odkażania posypuje środkiem odkażającym (np. wapnem chlorowanym). Odkażaniu podlega również uprząż, sznury i łańcuchy do wiązania zwierząt, obroże i używany przy obsłudze zwierząt sprzęt (wiadra, widły, łopaty itp.). Zabiegi te prowadzi się w ubiorach chroniących odzież i ciało ludzkie (butach gumowych oraz fartuchach impregnowanych izolujących cały ubiór).

Odkażanie zwierząt jest niezwykle pracochłonne, a w przypadku dużych grup zwierząt może być trudne do zrealizowania. Należy więc dążyć do zorganizowania zbiorowej ich ochrony w odpowiednio przystosowanych budynkach, np. w istniejących budynkach inwentarskich i gospodarczych o dużej kubaturze, uszczelnionych tak jak ukrycia dla ludzi. Tam, w zależności od pory roku i użytego środka chemicznego, zwierzęta mogą pozostawać bez większej szkody dla ich zdrowia od jednej doby do kilku dni. Po pojawieniu się u zwierząt objawów wskazujących na niedostatek tlenu (znaczne przyspieszenie oddechów i tętna, wzrost ciepłoty ciała) pomieszczenia należy przewietrzyć.

Krowy mleczne i szczególnie cenne zwierzęta zarodowe zabezpiecza się przez zastosowanie indywidualnych środków ochrony, takich jak narzutki, inne okrycia z impregnowanej tkaniny lub folii, a w wyjątkowych przypadkach specjalne maski przeciwgazowe oraz wzmożony nadzór weterynaryjny. W dużych gospodarstwach hodowlanych gromadzi się większe zapasy środków odkażających, leków i szczepionek oraz przygotowuje zestawy sprzętu do odkażania. Segregacji i wyznaczenia do uboju zwierząt porażonych środkami trującymi dokonują służby weterynaryjne, one też orzekają o możliwości spożywania przez ludzi mięsa zatrutych zwierząt.

Żywność chroni się przed skażeniami przez jej przechowywanie w szczelnych magazynach oraz w hermetycznych opakowaniach metalowych, szklanych i z tworzyw sztucznych. Żywność magazynowaną na otwartym terenie (ziemniaki, warzywa) można przechowywać w kopcach. Odkryte stosy żywności (surowców spożywczych) przykrywa się szczelnymi materiałami i zabezpiecza mechanicznie przed przemieszczaniem się warstwą ziemi (śniegu). W indywidualnych gospodarstwach domowych żywność przechowuje się w szczelnych opakowaniach fabrycznych, pojemnikach i lodówkach.

Celem ataku chemicznego może być zatrucie systemu zaopatrzenia ludności w wodę, bowiem posiada ona fundamentalne znaczenie dla zachowania zdrowia i życia ludzi. Zatrute mogą być ujęcia wodne, z których środek trujący przeniknie do sieci wodociągowej. Wymaga to jednak użycia dużych ilości substancji trujących. Bardziej prawdopodobne jest skażenie wody w newralgicznych punktach sieci wodociągowej przez grupy dywersyjne, celem spowodowania zatruć wybranych grup ludności. Będzie to stwarzać psychozę niepewności i strachu. Pewną rolę w obniżaniu skażenia odgrywają też typowe procesy uzdatniania wody wodociągowej. W odkażaniu wody na ogół sprawdzają się instalowane bezpośrednio w kranie domowym filtry z węglem aktywowanym. Czystość wody podlega kontroli w laboratoriach sieci wodociągowej, zarówno w miejscach ujęć, jak i w różnych punktach sieci, celem jak najwcześniejszego wykrycia jej skażenia.

Badaniu podlegają wszystkie rodzaje żywności, która nie była zabezpieczona szczelnymi opakowaniami, pochodzącej z terenów skażonych. Możliwe jest spożywanie żywności skażonej środkami trującymi po jej odkażeniu (samoodkażeniu). Sam proces odkażania odbywa się pod kontrolą specjalistów, a odkażona żywność musi być dopuszczona do spożycia przez ww. służby.

W skażeniu roślin najgroźniejsze skutki powoduje użycie trwałych środków trujących ze względu na ich wysoką toksyczność oraz dużą odporność na działanie warunków atmosferycznych. Ochrona przed skażeniami upraw rolnych i pastwisk jest praktycznie nierealna. Również przeprowadzenie na szeroką skalę ich odkażania wymagałoby zaangażowania olbrzymich sił i środków. Pewien wyjątek mogą stanowić uprawy niektórych warzyw, które na czas napadu chemicznego można przykryć folią.

Skażone środkami chemicznymi rośliny jadalne i przemysłowe będą nieprzydatne do spożycia, przerobu lub na paszę, w zależności od pory roku, rodzaju użytego środka trującego i warunków atmosferycznych, przez okres od kilku godzin do kilkunastu dni, po którym w większości ulegają samoodkażeniu. Podobnie ma się sprawa w odniesieniu do pastwisk. Przed ich wykorzystaniem próbki roślin powinny być zbadane w specjalistycznych laboratoriach. Magazynowaną pod gołym niebem paszę zabezpiecza się plandekami, folią, matami itp. Może być wykorzystana do karmienia zwierząt po zdjęciu przykrycia, ewentualnie wierzchniej warstwy do głębokości kilkunastu centymetrów. Pasza taka, przed jej użyciem, powinna być zbadana przez służby weterynaryjne. Pełna normalizacja życia na terenach skażonych chemicznie może nastąpić dopiero po stwierdzeniu całkowitego zaniku środków trujących.

1.      Krauze M., Nowak I.: Broń chemiczna. MON. Warszawa 1984.

2.      Praca zbiorowa (Rabiej S. – współaut.): Ochrona przed skażeniami w obronie cywilnej. T. I i II. MON. Warszawa 1981.

dr hab. inż. Stanisław Rabiej