Ogród polskiego Wersalu
Po latach prac badawczych i projektowych Ogród Branickich w Białymstoku zaczyna powoli ubierać się w swój barokowy kostium. Obecnie można już podziwiać jego partery haftowe w salonie ogrodowym, a przywrócenie mu pełnej świetności w dużej mierze zależy teraz od środków finansowych.
Założenie pałacowo-ogrodowe w Białymstoku sięga swoją historią XVI wieku, kiedy to w miejscu obecnego pałacu został wybudowany obronny zamek ówczesnych właścicieli Białegostoku – Wiesiłowskich. Jednak właściwy początek wielkiego założenia rezydencjonalnego związany jest z rodem Branickich. W latach 90. XVII w. ówczesny wojewoda podlaski, Stefan Mikołaj Branicki, zlecił Tylmanowi z Gameren przebudowę białostockiego zamku, w efekcie której powstał okazały barokowy pałac. Natomiast okres największej świetności założenia wiąże się z synem Stefana Mikołaja – hetmanem wielkim koronnym Janem Klemensem Branickim, który białostocką rezydencję rozbudowywał i upiększał przez pięćdziesiąt lat (1721-1771). Współcześni hetmanowi podróżnicy rezydencję tę określali mianem Polskiego Wersalu. Pracowało dla niego wielu wybitnych ówczesnych architektów, inżynierów i rzeźbiarzy, m.in. Jan Zygmunt Deybel, Jan Henryk Klemm, Jakub Fontana oraz Pierre Ricaud de Tirregaille i Jan Chryzostom Redler.
Ogród osiemnastego wieku
Formę osiemnastowiecznego Ogrodu Branickich znamy dzięki zachowanym bogatym archiwaliom: rycinom Jana Henryka Klemma i Michaela Rentza, cyklowi rysunków Pierra Ricauda de Tirregaille’a oraz wielu projektom budowli ogrodowych, a także inwentarzowi z 1772 r., opisom ówczesnych podróżników i przekazom kartograficznym.
Białostocki ogród został usytuowany na południowy zachód od pałacu i urządzony zgodnie z kanonami obowiązującej w XVIII w. w Europie mody. Wjazd na teren rezydencji prowadził przez reprezentacyjną bramę oraz dwa dziedzińce: wstępny i honorowy. Za pałacem znajdował się salon ogrodowy z ośmioma bukszpanowymi parterami haftowymi oraz bogatą dekoracją rzeźbiarską, fontannami i obszerną altaną trejażową – „Pawilonem pod Orłem”.
Na południowy wschód od pałacu zlokalizowane były boskiety z fontanną umieszczoną na przecięciu głównych dróg, a zamknięcie ich głównej osi kompozycyjnej stanowił „Pawilon Włoski”. Inna ważna oś kompozycyjna boskietów, wyprowadzona z apartamentów hetmanowej Izabeli Branickiej, ukierunkowana była na ściankę parawanową z iluzorycznym malowidłem.
Południowy narożnik ogrodu zajmował Pawilon Chiński i towarzyszący mu niewielki ogródek z topiarycznymi formami roślinnymi. Przez mostek, położony na wschód od niego, można było przejść do „Zwierzyńca Danieli”.
Ogród górny z salonem ogrodowym oddzielony był od ogrodu dolnego murem oporowym oraz położonym poniżej kanałem. W tej części założenia znalazła się wyspa na kanale oraz dwa pawilony: „Pawilon nad Kanałem” i „Pawilon Toskański”. W sąsiedztwie ogrodu dolnego zlokalizowany był budynek hetmańskiego teatru.
Wraz ze śmiercią hetmana jego ogród zaczął powoli podupadać. Izabela Branicka nie była w stanie prowadzić prac budowlanych na tak szeroką skalę jak jej zmarły mąż i ograniczała się głównie do działań porządkowo-remontowych. Wiek XIX i pierwsza połowa wieku XX przyniosły dalsze zniszczenia. W czasie II wojny światowej pałac został spalony, a ogród całkowicie zdewastowany.
Niefortunna odbudowa
Powojennej odbudowie zespołu pałacowego, prowadzonej przez Stanisława Bukowskiego, towarzyszyła rewaloryzacja ogrodu pod kierunkiem prof. Gerarda Ciołka. Ze względu na występujące wówczas braki materiałowe oraz ogólną atmosferę pośpiechu i akcyjności, towarzyszącą większości ówczesnych prac konserwatorskich, rewaloryzacja Ogrodu Branickich została obarczona wieloma błędami. Najpoważniejsze z nich to powszechne stosowanie betonu zamiast piaskowca oraz brak dbałości o uszanowanie historycznej lokalizacji elementów zabytkowych, w wyniku czego np. kamienna balustrada ogrodowa znalazła się, po dość drastycznym przystosowaniu, na dachu pałacu jako jego attyka. Inne elementy niepasujące do barokowego stylu to asfaltowe nawierzchnie i współczesne latarnie parkowe. Działania te upodobniły Ogród Branickich do typowego parku miejskiego z lat 60. XX w.
Prace rewaloryzacyjne
W 1996 r. podjęto decyzję o przywróceniu Ogrodowi Branickich jego dawnego, barokowego kostiumu. Zamierzenie to zostało zainicjowane przez Urząd Miasta w Białymstoku, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie (obecny Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków) oraz Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do merytorycznej opieki nad całością prac rewaloryzacyjnych powołano Międzynarodową Radę Konserwatorską ds. Rewaloryzacji Ogrodów Branickich w Białymstoku i Choroszczy z udziałem specjalistów z Polski, Austrii, Niemiec i Holandii. Prace studialne i projektowe prowadzono od 1997 r. Rozpoczęto je od sporządzenia podkładu sytuacyjno-wysokościowego w skali 1:500 i wykonania inwentaryzacji drzewostanu wraz z jego analizą (wiekową, składu gatunkowego, układu nasadzeń).
Jednocześnie prowadzono kwerendę archiwalną, która objęła archiwa polskie i zagraniczne. Zgromadzone materiały poddano analizie i konfrontacji ze stanem istniejącym ogrodu. Rozpoczęto również badania archeologiczne, które w latach 1998-2001 prowadził prof. Andrzej Kola z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu wspólnie z archeologami z Muzeum Okręgowego w Białymstoku (na zlecenie Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu). W 2004 r. badania kontynuowane były przez pracowników Uniwersytetu w Białymstoku we współpracy z Krajowym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków. Dotychczas badaniami objęto salon ogrodowy (ustalono rozmieszczenie ścieżek, parterów haftowych i fontann), miejsca lokalizacji pawilonów ogrodowych („Pawilonu pod Orłem” i „Pawilonu nad Kanałem”) oraz układ drogowy i fontannę w boskietach ogrodu górnego, a także dziedziniec wstępny.
Na podstawie wyników badań i analiz opracowano generalne założenia do projektu rewaloryzacji Ogrodu Branickich. Sukcesywnie, w miarę możliwości finansowo-organizacyjnych Urzędu Miasta w Białymstoku powstają projekty i prowadzone są prace realizacyjne dotyczące poszczególnych elementów kompozycji ogrodowej. Równolegle trwają także prace konserwatorskie w pałacu i jego oficynach.
Szeroko rozumiany proces konserwacji nie we wszystkich fragmentach ogrodu jest tak samo zaawansowany. Największe zaawansowanie prac ma miejsce przy rekonstrukcji parterów haftowych w salonie ogrodowym. Po etapie badań i analiz opracowano dokumentację projektową, na podstawie której odtworzono partery. Pracami realizacyjnymi objęto również niektóre budowle ogrodowe: ściankę parawanową, bramę wjazdową, „Pawilon Włoski”, „Pawilon Toskański”. Przeprowadzono konserwację zespołu rzeźb ogrodowych. Dla takich elementów jak boskiety, dziedzińce pałacowe, ogród przy „Pawilonie Chińskim” czy fontanny zakończono badania archeologiczne i analizę materiałów archiwalnych oraz opracowano dokumentację projektową. Prace realizacyjne będą tu wdrażane w zależności od możliwości finansowych białostockiego Urzędu Miasta.
Dorota Sikora
Założenie pałacowo-ogrodowe w Białymstoku sięga swoją historią XVI wieku, kiedy to w miejscu obecnego pałacu został wybudowany obronny zamek ówczesnych właścicieli Białegostoku – Wiesiłowskich. Jednak właściwy początek wielkiego założenia rezydencjonalnego związany jest z rodem Branickich. W latach 90. XVII w. ówczesny wojewoda podlaski, Stefan Mikołaj Branicki, zlecił Tylmanowi z Gameren przebudowę białostockiego zamku, w efekcie której powstał okazały barokowy pałac. Natomiast okres największej świetności założenia wiąże się z synem Stefana Mikołaja – hetmanem wielkim koronnym Janem Klemensem Branickim, który białostocką rezydencję rozbudowywał i upiększał przez pięćdziesiąt lat (1721-1771). Współcześni hetmanowi podróżnicy rezydencję tę określali mianem Polskiego Wersalu. Pracowało dla niego wielu wybitnych ówczesnych architektów, inżynierów i rzeźbiarzy, m.in. Jan Zygmunt Deybel, Jan Henryk Klemm, Jakub Fontana oraz Pierre Ricaud de Tirregaille i Jan Chryzostom Redler.
Ogród Branickich w XVIII w., rycina J.H. Klemma i M. Rentza (ok. 1750 r.)
Ogród osiemnastego wieku
Formę osiemnastowiecznego Ogrodu Branickich znamy dzięki zachowanym bogatym archiwaliom: rycinom Jana Henryka Klemma i Michaela Rentza, cyklowi rysunków Pierra Ricauda de Tirregaille’a oraz wielu projektom budowli ogrodowych, a także inwentarzowi z 1772 r., opisom ówczesnych podróżników i przekazom kartograficznym.
Białostocki ogród został usytuowany na południowy zachód od pałacu i urządzony zgodnie z kanonami obowiązującej w XVIII w. w Europie mody. Wjazd na teren rezydencji prowadził przez reprezentacyjną bramę oraz dwa dziedzińce: wstępny i honorowy. Za pałacem znajdował się salon ogrodowy z ośmioma bukszpanowymi parterami haftowymi oraz bogatą dekoracją rzeźbiarską, fontannami i obszerną altaną trejażową – „Pawilonem pod Orłem”.
Na południowy wschód od pałacu zlokalizowane były boskiety z fontanną umieszczoną na przecięciu głównych dróg, a zamknięcie ich głównej osi kompozycyjnej stanowił „Pawilon Włoski”. Inna ważna oś kompozycyjna boskietów, wyprowadzona z apartamentów hetmanowej Izabeli Branickiej, ukierunkowana była na ściankę parawanową z iluzorycznym malowidłem.
Południowy narożnik ogrodu zajmował Pawilon Chiński i towarzyszący mu niewielki ogródek z topiarycznymi formami roślinnymi. Przez mostek, położony na wschód od niego, można było przejść do „Zwierzyńca Danieli”.
Ogród górny z salonem ogrodowym oddzielony był od ogrodu dolnego murem oporowym oraz położonym poniżej kanałem. W tej części założenia znalazła się wyspa na kanale oraz dwa pawilony: „Pawilon nad Kanałem” i „Pawilon Toskański”. W sąsiedztwie ogrodu dolnego zlokalizowany był budynek hetmańskiego teatru.
Wraz ze śmiercią hetmana jego ogród zaczął powoli podupadać. Izabela Branicka nie była w stanie prowadzić prac budowlanych na tak szeroką skalę jak jej zmarły mąż i ograniczała się głównie do działań porządkowo-remontowych. Wiek XIX i pierwsza połowa wieku XX przyniosły dalsze zniszczenia. W czasie II wojny światowej pałac został spalony, a ogród całkowicie zdewastowany.
Niefortunna odbudowa
Powojennej odbudowie zespołu pałacowego, prowadzonej przez Stanisława Bukowskiego, towarzyszyła rewaloryzacja ogrodu pod kierunkiem prof. Gerarda Ciołka. Ze względu na występujące wówczas braki materiałowe oraz ogólną atmosferę pośpiechu i akcyjności, towarzyszącą większości ówczesnych prac konserwatorskich, rewaloryzacja Ogrodu Branickich została obarczona wieloma błędami. Najpoważniejsze z nich to powszechne stosowanie betonu zamiast piaskowca oraz brak dbałości o uszanowanie historycznej lokalizacji elementów zabytkowych, w wyniku czego np. kamienna balustrada ogrodowa znalazła się, po dość drastycznym przystosowaniu, na dachu pałacu jako jego attyka. Inne elementy niepasujące do barokowego stylu to asfaltowe nawierzchnie i współczesne latarnie parkowe. Działania te upodobniły Ogród Branickich do typowego parku miejskiego z lat 60. XX w.
Prace rewaloryzacyjne
W 1996 r. podjęto decyzję o przywróceniu Ogrodowi Branickich jego dawnego, barokowego kostiumu. Zamierzenie to zostało zainicjowane przez Urząd Miasta w Białymstoku, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu w Warszawie (obecny Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków) oraz Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do merytorycznej opieki nad całością prac rewaloryzacyjnych powołano Międzynarodową Radę Konserwatorską ds. Rewaloryzacji Ogrodów Branickich w Białymstoku i Choroszczy z udziałem specjalistów z Polski, Austrii, Niemiec i Holandii. Prace studialne i projektowe prowadzono od 1997 r. Rozpoczęto je od sporządzenia podkładu sytuacyjno-wysokościowego w skali 1:500 i wykonania inwentaryzacji drzewostanu wraz z jego analizą (wiekową, składu gatunkowego, układu nasadzeń).
Koncepcja rewaloryzacji salonu ogrodowego (oprac. D. Sikora, H. Gałka, KOBIDZ, 2006 r.)
Jednocześnie prowadzono kwerendę archiwalną, która objęła archiwa polskie i zagraniczne. Zgromadzone materiały poddano analizie i konfrontacji ze stanem istniejącym ogrodu. Rozpoczęto również badania archeologiczne, które w latach 1998-2001 prowadził prof. Andrzej Kola z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu wspólnie z archeologami z Muzeum Okręgowego w Białymstoku (na zlecenie Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu). W 2004 r. badania kontynuowane były przez pracowników Uniwersytetu w Białymstoku we współpracy z Krajowym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków. Dotychczas badaniami objęto salon ogrodowy (ustalono rozmieszczenie ścieżek, parterów haftowych i fontann), miejsca lokalizacji pawilonów ogrodowych („Pawilonu pod Orłem” i „Pawilonu nad Kanałem”) oraz układ drogowy i fontannę w boskietach ogrodu górnego, a także dziedziniec wstępny.
Na podstawie wyników badań i analiz opracowano generalne założenia do projektu rewaloryzacji Ogrodu Branickich. Sukcesywnie, w miarę możliwości finansowo-organizacyjnych Urzędu Miasta w Białymstoku powstają projekty i prowadzone są prace realizacyjne dotyczące poszczególnych elementów kompozycji ogrodowej. Równolegle trwają także prace konserwatorskie w pałacu i jego oficynach.
Szeroko rozumiany proces konserwacji nie we wszystkich fragmentach ogrodu jest tak samo zaawansowany. Największe zaawansowanie prac ma miejsce przy rekonstrukcji parterów haftowych w salonie ogrodowym. Po etapie badań i analiz opracowano dokumentację projektową, na podstawie której odtworzono partery. Pracami realizacyjnymi objęto również niektóre budowle ogrodowe: ściankę parawanową, bramę wjazdową, „Pawilon Włoski”, „Pawilon Toskański”. Przeprowadzono konserwację zespołu rzeźb ogrodowych. Dla takich elementów jak boskiety, dziedzińce pałacowe, ogród przy „Pawilonie Chińskim” czy fontanny zakończono badania archeologiczne i analizę materiałów archiwalnych oraz opracowano dokumentację projektową. Prace realizacyjne będą tu wdrażane w zależności od możliwości finansowych białostockiego Urzędu Miasta.
Dorota Sikora
Zespół pałacowo-ogrodowy wraz z odtworzonymi parterami haftowymi
