Parki na dobrych torach

 

Poważną barierą dla rozwoju systemu terenów zieleni w miastach, szczególnie w strefie śródmiejskiej, jest deficyt wolnych, niezabudowanych przestrzeni oraz bardzo wysokie ceny gruntów. Szansą, a zarazem alternatywą dla ich rozwoju są tereny zdegradowane, na których jeszcze kilka lub kilkanaście lat temu funkcjonowały zakłady przemysłowe, magazyny lub biegły towarowe linie kolejowe. Po okresie przemian gospodarczych przełomu lat 80. i 90. obszary te zostały porzucone i przez wiele lat stanowiły problem przestrzenny oraz społeczny. Obecnie mogą zostać zrewitalizowane i stać się elementem systemu rekreacyjnego miasta. Zgodnie z proekologicznymi trendami na świecie oraz zasadą zrównoważonego rozwoju, z powodzeniem przekształca się je w nowoczesne parki, promenady lub zieleńce.

 

Piesze promenady powstałe na opuszczonych terenach kolejowych stają się pełnowartościową przestrzenią publiczną. Poprawiają lokalny mikroklimat, podnoszą standard życia mieszkańców i nierzadko przyczyniają się do rozwoju całej dzielnicy. Ponadto każda z realizacji poprzez wykorzystanie licznych pozostałości po dawnej działalności zyskuje swój indywidualny charakter i wtapia się w okolicę, zachowując unikalną tożsamość miejsca.

W 1982 r. władze miejskie Paryża wykupiły od Państwowych Kolei Francuskich nieczynny tor kolejowy, który w ramach komunalnego projektu przekształcono w kilometrową promenadę o szerokości 20 m, łączącą park de la Villette z parkiem Buttes-Chaumont. Najbardziej znana jest jednak inna paryska realizacja – Promenade Plantée. Zaprojektowano ją na terenie nieczynnego odcinka linii kolejowej Paris – Strasbourg, założonego w 1859 r. i ciągnącego się przez 4,5 km pomiędzy stacjami Bastille oraz Bois de Vinncenns. Unikalna promenada powstała dzięki współudziałowi władz lokalnych oraz społecznych grup związanych z nurtem ekologicznym. Ruch pieszy prowadzony jest dawnymi nasypami i wiaduktami kolejowymi, ale także – dla zachowania ciągłości – ponad komercyjnymi budynkami usługowymi. Aby uniknąć monotonii i powtarzalności, poszczególne odcinki promenady mają zróżnicowaną formę i funkcje. Zaakcentowano to autorskimi pomysłami różnych projektantów, takich jak m.in. J. Vergley, P. Maihieux i P. Berger. Spacer tą niezwykłą promenadą daje możliwość spojrzenia na miasto z innej perspektywy, a wyniesienie ciągu komunikacyjnego ponad poziom ulicy pozwala na komfortowy wypoczynek w atrakcyjnej przestrzeni publicznej oraz na chwilę zapomnienia o zgiełku miasta.

 

Zupełnie inny charakter ma jedna z najciekawszych realizacji przestrzeni publicznych ostatnich lat – nowoczesna piesza promenada High Line w zachodniej części Nowego Jorku. Naziemna transportowa linia kolejowa, która powstała pod koniec XIX w., w latach 30. XX w. została zmodernizowana w celu odciążenia zatłoczonych ulic miasta. Zbudowano wtedy stalową estakadę, której konstrukcja została wyniesiona 9 m ponad teren. Miała ona 21 km długości i przebiegała przez 22 kwartały wśród zwartej zabudowy Manhattanu.

Linia obsługiwała kolejowy transport towarowy aż do 1980 r., kiedy podjęto decyzję o jej zamknięciu. Później – w połowie lat 80. XX w. – planowano całkowitą jej likwidację i rozbiórkę. Nie pozwoliły na to aktywne grupy społeczne oraz władze lokalne, których zaangażowanie zaowocowało w 1999 r. ideą przekształcenia linii w teren publiczny. W 2003 r. ogłoszono konkurs na wykonanie projektu rewitalizacji High Line. Autorzy zwycięskiej pracy, architekci krajobrazu z James Corner Field Operations i architekci z Diller Scofidio + Renfro, zaproponowali zmianę funkcji estakady kolejowej na pieszą promenadę. Realizację I etapu projektu rozpoczęto w 2006 r. Pierwszy odcinek od Gansevoort Street West do 20th Street otwarto w 2009 r., natomiast drugi etap od West 20th Street do West 30th Street ukończono w czerwcu br.

Jednym z głównych założeń projektowych było zachowanie historycznego układu oraz elementów konstrukcyjnych stalowej nitowanej estakady oraz szyn starego torowiska, które po odnowieniu zostały wkomponowane w granitową nawierzchnię ciągu pieszego. Nasadzenia, dla których inspirację stanowiła roślinność ruderalna, oparte zostały głównie na gatunkach rodzimych, które obecnie samoistnie wkraczają na teren torowiska. Dopełnieniem kompozycji jest system nowych elementów małej architektury, nawiązujący do kształtu urządzeń kolejowych. Ruch pieszy prowadzony jest z uwzględnieniem ciekawych widoków tej części miasta, aby zaakcentować stare elementy konstrukcyjne samej estakady. Dostęp do promenady z poziomu ulicy zaprojektowano w formie systemu schodów, pochylni oraz wind, umożliwiających swobodną komunikację.

Przekształcenie High Line w awangardowy park linearny spowodowało wzrost zainteresowania zaniedbaną do niedawna dzielnicą. Przyległe do niej stare nieruchomości zostały wykupione przez deweloperów i przekształcone w ekskluzywne apartamentowce. Sama promenada High Line stała się jedną z głównych atrakcji już nie tylko zachodniego Manhattanu, ale całego Nowego Jorku.

 

Oprócz standardowych już przekształceń nieczynnych linii kolejowych, np. w piesze promenady, inne obiekty tego typu, takie jak stare dworce kolejowe, można zmienić w atrakcyjną przestrzeń parkową, która stanie się elementem systemu terenów zieleni w mieście. Przykładem jest park Spoor Noord, który powstał na terenie opuszczonej zajezdni kolejowej w Antwerpii. Obiekt działał do 2001 r. Prace realizacyjne związane z przekształceniem zdegradowanego terenu w „zielone płuca” miasta rozpoczęto w 2005 r., by ukończyć je po czterech latach. Na obszarze 11 ha zaprojektowano park miejski – przyjazne miejsce do spędzania wolnego czasu, uprawiania sportów oraz organizacji imprez kulturalnych. Zróżnicowany i bogaty program wypoczynkowy zapewniają liczne place zabaw, skate-park, zbiorniki wodne z fontannami, taras letni, boiska do gier zespołowych oraz polana do puszczania latawców. Natomiast dawne zabudowania obsługujące stację kolejową zmodernizowano, wprowadzając nowe funkcje biurowe, wystawiennicze, a także przenosząc tam siedzibę Artesis Hogeschool Antwerpen. System komunikacyjny parku z licznymi trasami rowerowymi i pieszymi łączy wszystkie jego punkty.

Głównym założeniem podczas budowy było dostosowanie się do zasad zrównoważonego rozwoju. W dużym stopniu wykorzystano stare materiały, takie jak drewno z podkładów kolejowych czy wykopany bruk. Zadbano też o efektywne zagospodarowanie wód opadowych do podlewania roślinności, a także zastosowano energooszczędne lampy LED, i to tylko w miejscach niezbędnych dla zapewnienia komfortu i bezpieczeństwa użytkowników.

Szczególnym przykładem działań w nurcie „recyklingu krajobrazu” jest Natur-Park Schöneberger Südgelände w Berlinie. Projekt zakładał uporządkowanie terenu dawnego dworca towarowego oraz pozostawienie możliwie dużej liczby artefaktów świadczących o dawnej funkcji transportowej. Podczas projektowania ścieżek pieszych wykorzystano dawne torowiska, natomiast wieża ciśnień, nieczynna nastawnia zwrotnicowa czy stara lokomotywa stanowią obecnie największe atrakcje parku. Kompozycja roślinna została w znacznym stopniu oparta na naturalnej sukcesji i zbiorowiskach gatunków, które samoczynnie wkraczają na teren dawnego dworca. Projektantom udało się stosunkowo niedużym kosztem stworzyć nieszablonową przestrzeń wypoczynkową w sercu Berlina.

 

Współczesne trendy w projektowaniu terenów zieleni w mieście wskazują na dwa główne kierunki. Pierwszy nawiązuje do postmodernizmu. Jest silnie zintegrowany z geometrycznymi podziałami przestrzeni i architekturą. Często realizuje się go w reprezentacyjnej strefie śródmiejskiej. Drugi – proekologiczny – jest zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju, zakłada minimalizację ingerencji w środowisko przyrodnicze i kulturowe.

Przestrzeń publiczna współczesnych miast ze względu na ogromne tempo oraz zmieniający się styl życia stara musi zaspokoić obecne potrzeby wielokulturowego społeczeństwa. Ze względu na deficyt wolnych terenów oraz ich wysoką cenę rynkową alternatywę stanowią tereny dawniej związane z obsługą transportu, a obecnie porzucone. Ich ogromny potencjał może być wykorzystany do rozwoju i wzbogacenia istniejącego systemu wypoczynkowego. Poza niewątpliwymi wartościami kulturowymi i estetycznymi wprowadzanie nowych, rekreacyjnych funkcji na obszary zdegradowane może być swoistym mechanizmem ochrony dziedzictwa przemysłowego. Z kolei ciągi piesze dodatkowo stanowią korytarz łączący w system inne, nawet niewielkie tereny zieleni w mieście, co ma niebagatelne znaczenie ekologiczne oraz pozytywny wpływ na równowagę pomiędzy elementami krajobrazu miasta.

 

Jakub Botwina

architekt krajobrazu

Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie

 

Źródła:

1. Bernacki K.: Idea parku miejskiego po 1982 roku. Praca doktorska wykonana pod kierunkiem dr hab. inż. arch. Aliny Drapelli-Hermansdorfer. Politechnika Wrocławska. Wrocław 2009.

2. Bieske-Matejak A.: Forma współczesnych parków Paryża w kontekście współczesnej sztuki ogrodowej we Francji. Politechnika Białostocka. Białystok 2003.

3. Botwina J.: Kierunki zagospodarowania rekreacyjnego terenów poprzemysłowych na obszarach miejskich. [W:] Horyzonty architektury krajobrazu. Przedmiot architektury krajobrazu. Warszawa 2010.

4. Botwina J.: Rekreacyjne zagospodarowanie terenów poprzemysłowych nowym wyzwaniem dla architektów krajobrazu. [W:] Zielone miasto. Metamorfozy. Materiały konferencyjne. Warszawa 2011.